Хүнсний үйлдвэрлэл бол Монгол улсын эдийн засгийн хамгийн чухал, эмзэг салбар. Үйлдвэрлэгчид хүн амын эрүүл мэнд, цаашлаад амь насыг дааж ажилладаг. Тиймээс ч өнгөрсөн онд төрөөс Хүнсний аюулгүй байдлыг хангах тухай хуулийг баталж урьд хожид байгаагүй өндөр хяналтан дор үйлдвэрлэгчид ажиллах болсон. Хэдийгээр хуулинд импортлогч, үйлдвэрлэгч, борлуулагч шат шатандаа хариуцлага үүрнэ гэж заасан ч үнэн хэрэгтээ зөвхөн нэг тал бүх ачааг үүрч, нөгөө нь дураараа дургиж, дунд чөмгөөрөө жиргэж байгааг үйлдвэрлэгчид хэлж байна.

Хамгийн ноцтой нь үйлдвэрлэгч, хэрэглэгчийн эрх үүргийг тэгш бус хувиарласныг зальжинаар ашигладаг хүмүүс гараад ирлээ. Тодруулбал хэрэглэгч Дорж муудсан хиам авсандаа хуулийн байгууллагад гомдол мэдүүлдэг тухай бус, авсан хиамаа зориудаар муутгачихаад үйлдвэрлэгчийг шантаажилж мөнгө нэхдэг «хэрэгтэн» Дулмаагийнтухай яригдаж байна.

Зургийн дээд хэсэгт хиаманд "шургасан" алдарт хадаас дүрслэгджээ. Доод хэсэгт хиам боловсруулах машиныг тусгав. Харин одоо нэгэн таавар таах гээд оролъё. Уг машин минутад 3800-4000 эргэлттэй бөгөөд бидний иддэг хиам энэ эргэлтэд орж цаашдаа 12 ширхэг хавхлагаар дамжиж гардаг. Тэгвэл 2 см урттай хадаас энэ бүхнийг яаж давж гарсан нь сонирхолтой биш байна гэж үү?

Хиамнаас илэрсэн хадаас, талхнаас илэрсэн хурууны боолтны тухай уншигч та хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээс бишгүй олж харсан. Гэхдээ ямар нэгэн сайт эсвэл телевизийн мэдээний агуулгаас давж сэтгэдэг, тэр хадаас чухам ямар замаар хиаманд «шургасныг» эргэцүүлж боддог хэрэглэгч хэд бол? Бид мэдээллийг бодитоор шүүн тунгаалгүй “зурагтаар тэгж байна лээ, сайтад тэгж бичсэнийг уншсан” гэх мэтээр хальт харж, сонссоноо хөдөлшгүй баримт мэтээр нэг нэгэндээ дамжуулдаг. Манай хэрэглэгчдийн гэнэн байдал овжин хүмүүсийн үйлдвэрлэгчдийг дарамтлах, худал мэдээлэл цацах тохиромжтой хөрс нь болдог. Ийм хүмүүсийг үндсэндээ хоёр хэсэгт хувааж болно.

Нэгдүгээрт хялбар аргаар мөнгө олох гэсэн хувь хүмүүс. Тэд голдуу зохих хуулийн байгууллагад хандалгүй шууд үйлдвэрлэгчтэй холбогдож наймаалцаж эхэлдэг. Үйлдвэрлэгчдийн ярьж буйгаар асуудлыг «нааштай шийдэх» саналын анхны ханш 20 мянган төгрөгөөс эхэлдэг аж. Тэд хэрэглэгчдийн дунд нэр хүндтэй, мөнгөтэй компаниудыг сонгож дарамталдаг. Олонхи нь хүнс үйлдвэрлэлийн талаар ямар ч мэдлэг, төсөөлөлгүй. Тиймдээ ч минутанд 3800-4000 эргэх чадалтай төхөөрөмжөөр орж, 12 ширхэг хавхлагаар дамжиж гарсан хиаманд хадаас «шургуулсан», нарийн шигшүүрээр шигшсэн гурилаар зуурч, 200 хэмийн халуунтай зууханд жигнэсэн бялуунд «амьд ялаа үүрлүүлсэн» гомдол гаргагч байдаг нь наад захын жишээ. “Витафит” компаний удирдлагууд энэ мэтийн шантаажид нэг бус өртсөн байна. Нэг удаа хөгцөрсөн жүүсний зураг facebook-т тавьж мөнгө нэхсэн этгээдийг мөнгөө ав хэмээн компанидаа дуудан ирүүлж цагдаагийнхантай нүүрэлдүүлжээ. Шантаажлагч эцэстээ жүүсийг хэргээр муутгаж мөнгө салгах гэснээ хүлээн зөвшөөрчээ. Түүнчлэн саяхан үндэсний үйлдвэрлэгчдийг дарамталж мөнгө олдог 13 хүнийг Мэргэжлийн хяналтын газар, цагдаагийнхан илрүүлжээ.

Хоёрдугаарт төрийн бус байгууллага гэгдэх албан ёсны хаяг, бүртгэлгүй байгууллагуудыг шударга бус өрсөлдөөний зэвсэг болгон ашигладаг нь эдийн засагт бий болсон хамгийн гаж бөгөөд аюултай үзэгдэл. Хэрэглэгчийн нэрийг барьсан ийм байгууллагууд өөрсдийгөө ТББ гэж нэрлэдэг ч улсад нэг ч төгрөгийн татвар өгөөгүй, санхүүжилт нь нууц, гишүүнчлэл нь тодорхойгүй байдаг. Үе үе хаврын синдром шиг гарч ирдэг. Мэдээж шантаажлах мөнгөний хэмжээ, худал мэдээлэл цацах арга нь өөр. Цаанаасаа гаргасан санхүүжилттэй, төлөвлөгөөтэй, бодож боловсруулсан PR ажиллагааны зарчмаар дайралт хийдэг.

Тэдэнд тухайн брендийг унагаахын тулд олон нийтийн санаа бодол, итгэл үнэмшил, мэдээлэл дамжуулагч сувгуудыг яаж ашиглах талаар өөрийн стратеги бий. Ихэвчлэн хэрэглэгчдэд хайр зарлаж, тэдний төлөө үхэхээс ч буцахгүй тухайгаа ярьдаг. Тэд эхлээд хэн нэгэнд мөнгө атгуулаад facebook, twitter зэрэг олон нийтийн сүлжээгээр цуурхал дэгдээнэ. Ихэнх тохиолдолд уншигчдад итгэл төрүүлэхийн тулд урьтаж бэлдсэн «зөрчилтэй» бүтээгдэхүүний зургийг тавина. Олны анхаарлыг ингэж татахыг PR-ын шинжлэх ухаанд “фокслох” гэж нэрлэдэг. Маргааш нь үйлдвэрлэгчдийн «булайг» дэлгэх захиалгат нийтлэлийг сонин дээр тавина. Дараа нь уг нийтлэлээс иш татаж бүх сайтаар тараана. Эцэст нь үйлдвэрлэгчийг ар зоогоор нь унагахын тулд  хэвлэлийн бага хурал зарлаж хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл дундаас хамгийн хүчтэй нь болох телевизүүдээр цацна гэх мэт. Үр дүнд нь олон нийт худал мэдээлэлд итгэж, тухайн брендийн нэр хүнд унахаас өөр замгүй. Учир нь бренд гэдэг үйлдвэрлэгчийн хувьд юунаас ч илүү үнэтэй зүйл.

Манайхан “Үндэсний үйлдвэрлэгчдийг дэмжинэ, жижиг дунд үйлдвэрийг хөгжүүлнэ” гэж лоозогнох дуртай. Гэтэл өнөөдөр шударга бус өрсөлдөөнөөс болж урам зориг нь мохож, цаашид ажиллах эрмэлзэлгүй болж буйгаа тоотой хэдхэн үндэсний үйлдвэрлэгчид хэлж байна

Дэлхийн олонхи улс орон Шударга өрсөлдөөний тухай хуулиндаа ямар үйлдэл брендийн нэр хүндэд хохирол учруулж болох, брендийг хэрхэн хамгаалах, ямар шийтгэл ногдуулах талаар тусгай бүлэг гаргах юмуу эсвэл бие даасан хуулийг баталсан байдаг. Англид шударга бус өрсөлдөөнийг хориглох албан ёсны хууль 1980 онд батлагдсан ч үүнээс 100 жилийн өмнө бараа, бүтээгдэхүүний нэр хүндийг хамгаалах тухай заалтуудыг хуулиндаа тусгаж өгчээ. Францын шударга бус өрсөлдөөний тухай хууль нь аль эртний буюу 1382 оны Францын иргэний хуулиас эхтэй бөгөөд худал мэдээллээр бусдын бараанд хохирол учруулсан хэн ч болов нөхөн төлбөр төлөх ёстой ажээ. Харин Герман улс шударга бус өрсөлдөөн гэдэг ойлголтыг эрх зүйн тусгай салбар хэмээн үзэж 1909 онд бие даасан хуулийг баталжээ. Хуулийн дагуу үйлдвэрлэгчийн бараа, бүтээгдэхүүний эсрэг худал мэдээлэл түгээсэн, түгээхэд оролцсон этгээдийг 10 мянган маркаар торгох юмуу эсвэл нэг жил хүртэл хорих ялаар шийтгэдэг байна. Тиймээс дэлхийд алдартай олон брендүүд амжилттай оршин тогтнодог.

Монголын шударга өрсөлдөөнийг зохицуулах хуулинд “Өрсөлдөгчийн болон түүний бараа бүтээгдэхүүний нэр хүндийг гутаах, эсхүл өрсөлдөгчөө алдагдалд оруулж болохуйц худал, зөрүүтэй буюу гуйвуулсан мэдээ тараахыг хориглоно” гэсэн ганцхан заалт байдаг. Гэвч уг заалт хэрэгждэггүй гэдгийг бодит амьдрал нотолж байна. “Аж үйлдвэрийн өмчийг хамгаалах тухай Парисын конвенцид” Монгол улс 1985 онд нэгдэн орсон ч конвенцийн гишүүн орныхоо үүргийг гүйцэтгэж, үйлдвэр эрхлэгчдийнхээ эрх ашгийг хамгаалж чадахгүй байна. Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газар гэж сүржин байгууллага байдаг ч сохорсондоо тэр үү, санаатайч тэрүү дээрх асуудлын хажуугаар нүдэн балай, чихэн дүлий өнгөрдөг.

Үндэслэлгүй мэдээлэл нийгэмд түргэн тархдагийн бас нэг шалтгаан нь Монголын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн худалдагдсан байдал. Зарим сайт, телевизүүд хэдэн төгрөгний төлөө юу ч гэж залахаас сийхгүй нь нууц биш. Тухайлбал zaluu.com, shuurhai.mn, dorgio.mn сайтууд дор бүрдээ 500 мянгаас нэг сая төгрөг нэхсэн тохиолдол бий. Монголын сэтүүл зүй, эрүүл саруул ухааны эмгэнэл гэж үүнийг хэлнэ.

Олон нийтийн дунд зохион байгуулалттай цацсан, гүтгэсэн мэдээллээс болж тухайн брендэд учирч болох хохирлыг тооцох механизм Монголд байхгүй. Үйлдвэрлэгчийн хувьд шантаажлагч этгээдэд мөнгө өгөх, жилийн орлого буурах нь чухал бус. Тэднийамжилт олж буй орлогын хэмжээнд бус хэрэглэгчийн итгэл дээр суурилдаг. Хуулийн хийдлийг ашигласан овжин хэрэглэгчдийн явуулга, өрсөлдөөний бохир аргаас болж нэг брендийн нэр хүнд унаад зогсохгүй Монголын нийт эдийн засагт нэгэн гаж үзэгдэл бий боллоо.

Манайхан “Үндэсний үйлдвэрлэгчдийг дэмжинэ, жижиг дунд үйлдвэрийг хөгжүүлнэ” гэж лоозогнох дуртай. Гэтэл өнөөдөр шударга бус өрсөлдөөнөөс болж урам зориг нь мохож, цаашид ажиллах эрмэлзэлгүй болж буйгаа тоотой хэдхэн үндэсний үйлдвэрлэгчид хэлж байна. Тэднийг дарамтлаад байвал үндэсний үйлдвэрлэл яаж хөгжих юм бэ? Зөвхөн импортын бараа оруулж ирснээр эдийн засаг хөгжихгүй гэдгийг наад захын эдийн засагч хэлээд өгнө. Хэрэв хүнсний салбарын бүх оролцогчдод адил тэгш хариуцлага ногдуулж, шударга бус өрсөлдөөний асуудлыг нэг тийш нь болгохгүй бол үйлдвэрлэлийн эрч саарч, үндэсний эдийн засгийн хөгжлийн эрч буурч, гадагшаа гарах мөнгөний урсгал улам  их болно.

Бид гадны том брендүүдийг шүтэж, хэрэглэсэн нь бусаддаа гайхуулдаг. Гэвч ямар ч бренд тухайн улсад үндэсний үйлдвэрлэлээ тууштай бодлогоорхөгжүүлсний үр шим байдаг. Угтаа Монголын брендүүдээр гадаадын хэрэглэгчид гангарах хэмжээнд хүртэл хууль эрх зүйн орчин үйлчлэх ёстой баймаар.

Том бага гэлтгүй бүх субъект хуулийн өмнө эрх тэгш байх ёстой гэж аливаа хуулийг баталдаг. Гэтэл Монголын хүнсний үйлдвэрлэгчид тал бүрийн, шат шатны хяналт шалгалтын дор хэдэн цаасны төлөө ажиллахын зэрэгцээ муу санасан болгоны шударга бус үйлдлийн бай болсоор байна. Хариуцлага үүрүүлэхээс гадна хамгаалж, дэмжих нь Монгол Улсын төр болон түүний баталсан хууль цаазын шударга зарчим баймаар.

Г.Даваадорж.