Манай хэлэлцүүлгийн энэ удаагийн эксперт, Органик Монгол хөдөлгөөн,хөтөлбөрийн үндэсний зохицуулагч Д.Онон жижиг, дунд үйлдвэрлэгчдээ дэмжихэд зөвхөн мөнгө санхүү биш, эх оронч үзэл чухал гэдгийг онцоллоо. 

Жижиг, дунд үйлдвэрлэгчид үйлдвэрлэлээ өргөжүүлэх гэж биш, зээлээ төлөх гэж үйлдвэрлэл явуулдаг

Жижиг дунд үйлдвэрлэгчдийн хувьд зах зээлээ олж, өрсөлдөөний давуу талтай болоход маш их хүч, хөдөлмөр, цаг хугацаа шаарддаг. Энэ хүнд үеийг давж чадвал том хэмжээний үйлдвэрлэл болж хөгжинө.

Төрөөс бодлого, хөтөлбөр  гаргаад санхүүгээр нь тодорхой хэмжээнд дэмжээд явж байна. Гэхдээ дэмжлэг эзэндээ очиж байгаа эсэх талаар хүн бүр өөр өөрийн бодолтой байдаг. Гэвч ингээд дэмжээд байгаа хэрнээ манай жижиг, дунд үйлдвэрүүд яагаад өдий 20 жил болоход жижиг дунд хэвээрээ байгаа юм бэ гэдэг маань нэг том асуудал байна гэдгийг хэлээд байна. Жишээ нь “их тайга” хэмээх цайны брэндийг гаргаж ирсэн хүмүүс бүхэл бүтэн 30 жилийн хөдөлмөрөө энэ бизнест зарцуулсан байтал дотоодын зах зээл дээр баттай байр суурьтай  болж чадаагүй, гадаадын зах зээлд гарах боломжгүй байсаар байна.

Ийм байгаагийн нэг шалтгаан нь таны өөрийн тань асуусан борлуулалтыг дэмжих ажил үйлдвэрлэлийг хөрөнгө санхүүгээр нь дэмжих ажилтайгаа уялдаж өгөхгүй байна.

Манайд зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ буюу тухайн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэх шаардлага байна уу гэвэл байна. Бүтээгдэхүүн чанартай гарч байна уу гэвэл гарч байна. Удахгүй цэвэр органик бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг цөөхөн орны нэг нь Монгол болно. 20 жилийн дараа дэлхий биднээс органик бүтээгдэхүүн гуйдаг болно.

Идэж уух, өмсөж зүүхээс эхлээд хэрэглэж болох юу л байна Монголд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ авдаг больё. 

Хэдийгээр жижиг үйлдвэрлэгчид зээлээ авч чадаж байгаа ч зээлийн хүүгийн маш том дарамтан дор үйлдвэрлэл явуулдаг. Өөрөөр хэлбэл үйлдвэрлэлээ өргөжүүлэхийн тулд биш, зээлээ төлөхийн тулд л үйлдвэрлэл явуулдаг болчихсон. Бодит байдал ийм л байна. Энэ бол хөгжихгүй байгаагийн номер нэг шалтгаан. Бага хүүтэй, урт хугацааны зээлүүд байгаа ч яг хэрэгтэй хүмүүстээ очдоггүй. Яагаад гэвэл банкан дээр барьцаа хөрөнгө нь хүрэлцэхгүй гээд уначихдаг.

Ингээд бодохоор төр нэг талаар мөнгө өгч дэмжээд байгаа юм шиг мөртөө үнэндээ жижиг дунд үйлдвэрлэгчдээ зээлийн занганд оруулаад санхүүгийн хувьд сөхрүүлчихсэн. Жишээ нь Монголд хүлэмжийн аж ахуйг хөгжүүлэх нэртэй маш их хэмжээний зээл олгосон. Гэтэл өнөөдөр урдаа барьдаг хүлэмжийн ААН-үүд өрийн доороос босохгүй байна.

Худалдан авагч эх оронч хэрэглээтэй бол үндэсний үйлдвэрлэл хөгжинө

Энэ байдлаас гарах нэг л гарц байна. Үндэсний хэрэглээ нэмэгдэх, төлөвших. Үндэсний хэрэглээ гэдэг нь хүмүүс дотоодын бүтээгдэхүүнээ илүүтэй худалдаж авдаг болох. Идэж уух, өмсөж зүүхээс эхлээд хэрэглэж болох юу л байна Монголд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ авдаг больё. Худалдан авагчид бага ч гэсэн эх оронч хэрэглээтэй болмоор  байна. Ингэж төлөвшөөгүй цагт үйлдвэрлэлийг хүчээр хөгжүүлэх гээд, хичнээн зээл олгоод ямар ч үр дүн гарахгүй.

Өнөөдөр дэлгүүрт ороод монгол нэрсний чанамал авдаг хүн хэд байна гэдгээс л бодох хэрэгтэй. Мэдээж хэрэглэгч юу авах нь түүний эрх. Гэхдээ монгол бүтээгдэхүүнүүд сав, баглаа боодлын хувьд тааруу ч үнэхээр чанартай, амттай байдаг. Энэхүү үнэ цэнийг бид мэдрэх ёстой.

Ард түмний мөнгийг авсан төр ард түмнээсээ худалдан авалт хийхгүй юм бол ямар хэрэгтэй юм бэ?

Монгол хүн бүр боломжийнхоо хэрээр үндэсний бүтээгдэхүүнээ авдаг болчихвол жижиг,  дунд үйлдвэр аяндаа орлого нь нэмэгдээд хөгжөөд ирнэ. Орлого нь нэмэгдэхээр нь сав баглаа,  боодол нь сайжирна. Барааны төрөл, борлуулалтын цэгүүд нь олширно. Нэг үгээр хэлбэл чанартай болтол нь худалдаж ав гэж би монголчууддаа уриалмаар байна. Солонгост яагаад үйлдвэрлэл хөгжив? Өнөөдөр Солонгос хүн солонгос онгоцоор нисээд, солонгос ресторанд хооллоод, солонгос хувцсаа өмсөөд явж байна. Солонгост анх үйлдвэрлэл нь хөгжихөд бараанууд нь өнөөдрийнх шиг чанартай байгаагүй.

Төр өөрөө жижиг, дунд үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн худалдаж авдаг уу?

Хоёрдугаарт төр маань өөрөө юу худалдаж авдаг вэ гэдэг дээр судалгаа хийх цаг болсон. Маш олон тендер зарлаж, маш их хэмжээний хангамж авдаг, үүгээрээ хамгийн том худалдан авагч болдог төрийн байгууллагуудад жижиг, дунд үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнүүд байна уу үгүй юу гэдгийг шалгаад үзэх хэрэгтэй. Маш ховор.

Д.Онон: Төрийн үйлчилгээний тендерт дотоодын бүтээгдэхүүн нь ямар ч аж ахуй нэгж байсан давуу эрхтэй оролцоно гэдгийг шууд хуульчлах ёстой.

Ард түмний мөнгийг авсан төр ард түмнээсээ худалдан авалт хийхгүй юм бол ямар хэрэгтэй юм бэ? Өнөөдөр бид хамаг доллараа импортын бүтээгдэхүүнд өгөөд гадагш урсгаж байна. Бид энэ тухай 20-иод жил ярьж байгаа ч үр дүн гараагүй. Одоо Төрийн үйлчилгээний тендерт дотоодын бүтээгдэхүүн нь ямар ч аж ахуй нэгж байсан давуу эрхтэй оролцоно гэдгийг шууд хуульчлах ёстой. Монгол улсын төр төсвийнхөө 70-80 хувийг худалдан авалтад зарцуулдаг. Энэ худалдан авалтаа дотоодоосоо хангачихад л үйдвэрлэгчид хөл дээрээ босоод ирнэ.

Ийм байдлаар төрийн худалдан авалтыг хуульчилж, түүнийгээ хэрэгжүүлдэг, хянадаг механизмыг бий болгох хэрэгтэй. Хэрэв тухайн төрийн байгууллага монгол цай аваагүй бол ав гэж шаарддаг тийм тогтолцоо үгүйлэгдэж байна.

Цувж явсан бар шиг байвал бид импортын бараанд барьж идүүлсэн хэвээр байна

Дорноговь аймгийн таван брэнд байлаа гэж бодъё. Тэгвэл тэд тавуулаа тус тусдаа машинаар Улаанбаатар луу бараагаа зөөдгөө болих хэрэгтэй. Борлуулалтаа нэмэгдүүлэх гээд байгаа юм бол нэг машинд бараагаа нийлүүлээд зөөж болно ш дээ. Энийг чинь нөгөө кластерын систем буюу хоршоолох арга гээд байгаа юм. Цувж явсан барнаас цуглаж суусан шаазгай дээр гэдэг үгийг манай өвөг дээдэс дэмий нэг хэлээгүй. Бид цуваад яваад байх юм бол нэг нэгээрээ импортын бараанд бариулж идүүлээд байх болно.

Кластерын систем нь борлуулалтыг нэмж, зарцуулалтыг багасгадаг хамгийн үр дүнтэй арга. Энгийнээр хэлбэл түүхий эд нийлүүлдэг нэг хэсэгтэй, түүнийг нь ангилж боловсруулдаг нэг хэсэгтэй, үйлдвэрлэдэг нэг хэсэгтэй, борлуулдаг нэг хэсэгтэй. Үйлдвэрийн дамжлага л гэсэн үг.

Маркетинг хариуцсан хэсэг нь хэд хэдэн үйлдвэрийн дунд нэг л байх хэрэгтэй. Яагаад гэвэл жижиг, дунд үйлдвэрлэгчид ХООРОНДОО ӨРСӨЛДӨГЧИД БИШ. ӨРСӨЛДӨГЧИД БИШ ШҮҮ. Би энэ үгийг монгол хүмүүст давтан хэлмээр байна. Үйлдвэрлэгчид хоорондоо биш нийлээд импортын барааны эсрэг өрсөлдөх ёстой. Жишээ нь Монголын цайны зах зээлд 1,5 тэрбум төгрөг эргэлдэж байна гэсэн тооцоо бий. Харин хэдэн хувь нь үндэсний үйлдвэрлэгчдэд ногдож байна вэ гэвэл 20, 30 хувиас хэтрэхгүй. Тэгвэл үлдсэн тэр 70 хувийн борлуултын төлөө импортын цайны эсрэг өрсөлдөх болохоос 100 саяынхаа орлогын төлөө хоорондоо өрсөлдөх хэрэггүй. Мэдээж ноу хау, патентыг нэг үйлдвэрлэгч эзэмшдэг ч гол нь эв түнжинтэй баймаар байна.

Д.Онон: Монгол хүн монгол хүнийхээ хэрэгцээг хангаж чадаагүй байж дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх тухай яриад яах юм бэ?

Анхан шатны түүхий эдээс эцсийн бүтээгдэхүүн болж хэрэглэгчдийн гар дээр хүртэл энэ бүх процессыг цогцоор нь, өөрөөр хэлбэл орон нутаг бол орон нутгаар нь, бүс бол бүсээр нь, тодорхой брэнд бол брэндээр авч үзэх хэрэгтэй болоод байна.

Ногоочдоор жишээ аваад яръя. Сэлэнгийн Шаамарын ногоочин 1,5 тоннын даацтай портер машинаар хэдэн удаа рейс хийж байна вэ? Үүний оронд хэдэн ногоочин нийлээд нэг том машин хөлслөөд явбал өртөг нь буурна.

Хэдэн жилийн дараа хүмүүсийн сэтгэлгээ өөрчлөгдөж 10 жилийн дараа гэхэд жижиг, дунд үйлдвэр эрхлэгчид томорно гэж бодож байна. Томорсон цагт дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх асуудал яригдана. Түүнээс биш өнөөдөр монгол хүн монгол хүнийхээ хэрэгцээг хангаж чадаагүй байж дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх тухай яриад яах юм бэ? Дотоодынхоо хэрэгцээг хангаж чадаагүй байж гаднаас импортын хог зөөгөөд байдаг. Миний хувьд супермаркетад ороод олноор нь эрийтэл өрсөн импортын бараанаас биш, буланд шоовдорлогдож өрөгдсөн үндэсний бүтээгдэхүүнээ авахыг хичээдэг. Супермаркетууд ч гэсэн бараагаа өрөхдөө бага ч гэсэн нийгмийн хариуцлагатай байж үндэснийхээ бүтээгдэхүүнийг хүний нүдэнд харагдахаар өрдөг баймаар.

Эцэст нь хэлэхэд үйлдвэрлэгчдээ дэмжихэд зөвхөн мөнгө санхүү биш, эх оронч үзэл чухал гэдгийг онцолмоор байна.