Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн дэд сайд Б.Цогтгэрэлтэй ярилцлаа.

-Арьс ширний үйлдвэрлэлийг дэмжиж 200 тэрбум төгрөгийн бонд гаргах асуудлыг УИХ-аар хэлэлцэж байна. Энэ хөрөнгийг юунд, хэрхэн зарцуулахаар төлөвлөсөн бэ?

-Хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эдийн боловсруулалт, гүн боловсруулалт хийдэг үйлдвэрүүд маань шилжилтийн үеийн шокноосоо гараагүй байна. Түүхий эдийн бэлтгэл цаг улирлын шинжтэй байдгаас шалтгаалан богино хугацаанд их хэмжээний мөнгө шаардлагатай болдог. Улсын хэмжээнд арьс шир авахад 150 тэрбум, ноолуур 200 тэрбум, ноос 20 тэрбум төгрөг гэх мэтээр мөнгөний шаардлага гардаг. Үндэсний үйлдвэрлэгчдэд хуримтлал байхгүй учир ийм их мөнгийг хаанаас гаргах вэ дээ. Энэ орон зайг өнөөдөр гадны худалдаачид болон ченжүүд гэж нэрлэгддэг түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэгчид эзэлж байгаа. Бидний хувьд цаашид энэ байдлаараа яваад л байх уу, эсвэл хувийн гэж хялайлгүйгээр үйлдвэрлэгчдээ дэмжих үү гэдэг асуудал тулаад байна. Нэг ширхэг үхрийн шир 30 мянган төгрөг байдаг биз.

-Тийм байх шүү...

-Тэгвэл хагас боловсруулсан болоод Хятадын зах зээлд гаргахад Монголын тал 5000 төгрөг л олж байна. Тэгсэн атлаа энэ үйл явцад цөөхөн ажилчин оролцож, хамаг бохир болгоныг нь цэвэрлээд хамгийн бага хувийн ашиг олж байгаа. Гэтэл дараа дараагийн краст бэлтгэх, гүн боловсруулах, эцсийн бүтээгдэхүүн хийхэд 30 мянган төгрөгийн шир маань дунджаар 250 мянган төгрөгт хүрч байгаа. Үе шат дээшлэх тутам ажлын байр улам нэмэгддэг. Бүхэлд нь харвал арьс ширний салбар одоо 200-250 тэрбумын төгрөгийн борлуулалт хийж байгаа. Үүнийг нэг их наяд төгрөгт хүргэж, зах зээлд нийлүүлэгдэж байгаа 10 сая арьсаа дөрөв дахин өндөр үнэд хүргэх боломж байгаа юм. Бонд чухамдаа үүнд л зарцуулагдана.

-Бонд гаргаснаар хэр хугацаанд арьс, ширний салбарынхан хөл дээрээ бат зогсч, улс оронд ашгаа өгөх бол?

-Гурваас дөрвөн жилийн дотор бүрэн хөл дээрээ баттай зогсох юм. Бондын эх үүсвэрийн ихэнх нь эргэлтийн хөрөнгөд зарцуулагдана. Салбарыг дэмжихийн тулд нийслэлээс гаргах, байгаль орчинд ээлтэй өндөр технологи нэвтрүүлэх, зах зээл олоход нь дэмжлэг үзүүлэх гээд олон зүйлийг нэгэн зэрэг зохицуулах шаардлагатай.

-Саяхан танай яамнаас ажлыг хэсэг БНСУ-д туршлага судлаад ирсэн гэсэн. Үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд Солонгосоос суралцах зүйл юу байна вэ?

-БНСУ-ын хүнд үйлдвэрүүдийн цогцолборуудтай танилцах, аж үйлдвэр, технологийн паркуудын туршлага судлах зорилгоор тав хоног айлчиллаа. Эдийн засгийн яам, Гадаад худалдааны яамдын дэд сайд нартай уулзаж, хамтын ажиллагааныхаа цаашдын төлөвлөгөөгөө ч ярилцлаа.

-Солонгосын үйлдвэрлэлийн хөгжлийн түүх Азийн бусад орнуудаас юугаараа ялгаатай юмбэ?

-Хэд, хэдэн онцлог ялгаа байх шиг байна. Нэгдүгээрт Солонгос улс колони байж, ард түмэн нь зовлонгоор хатуужин нягтарсан. Хоёрдугаарт ёс жаягийн шинжтэй, жам ёсны өндөр дэг журамтай ард түмэн юм. Гуравдугаарт үсрэнгүй хөгжлийн бүх үе шатанд төрийн зохицуулалт маш өндөр түвшинд байсан нь ажиглагддаг.

-Та нар ямар компаниудад очиж туршлага судлав?

-Улсан хотод байрладаг "SК" группийн нефтийн үйлдвэр, "Цинк Кореа", LS NIkko зэс хайлуулах үйлдвэр, Квангвоны "Розсо" компанийн төмрийн үйлдвэр, "1.0" группын химийн үйлдвэрүүдээр зочиллоо. Эдгээр компаниуд нь улсынхаа хөгжлийн хөтөч нь байж ирсэн, Солонгосын түүхэн өнгө төрх нь юм. Жйшээ нь Солонгос улс Японы колониос гарсны да-раа, улс орныхоо баялгийг нефтийн импортдоо зарцуулж байгаад дүгнэлт хийгээд өөрсдөө нефтийн үйлдвэртэй болох хэрэгтэй гээд л зорьсон. Харин тэр үед гадна, дотны бүхий л байгууллага, зөвлөхүүд нь "Дотооддоо түүхий эдийн нөөцгүй улсад нефть боловсруулах үйлдвэр барих нь тэнэг хэрэг, эдийн засгийн ашиггүй төсөл" гэцгээж байсан гэдэг. Харин одоо харахад улсынх нь экспортод нефтийн бүтээгдэхүүн тэргүүлж байх жишээтэй. Манай улс одоо яг ийм байдалтай байна. Энэ байдлаараа бид 2020 он хүртэл 20 тэрбум ам.долларыг нефтийн импортод төлөхөөр байгаа. Энэ мөнгийг дотооддоо шингээхийн тулдхоёр, гурвантэрбум ам.доллар зарах ёстой л гэж үзэж байгаа.

-Солонгос улсыг томоохон цөөн групп хөгжүүлсэн гэдэг. Баялгийн ихэнхийг нь мөн энэ том компаниуд нь хүртдэг юм биш үү. Манайд ч ийм цөөн компани баялаг хүртдэг гэх хандлага бий. Үүнийг буруушаах хүн ч цөөнгүй.

-Ер нь хүн байгалиасаа тэнцүү биш шүү дээ. Ямар ч либерал хөгжил, эсвэл баялгийн тэгш хуваарилалт эцсийн дүндээ тэнцүү байх боломжгүй. Солонгос маягийн загвар нь таван компани нь баяжих бус 50, эсвэл 500 компани  өсөж хөгжих боломжийг олгодог гэдгээрээ харин ч харьцангуй тэнцвэрийг төрийн бодлогоор хангаж байх шиг санагдсан.

-“LG”, “POSCO” группүүд манай улсад салбараа нээсэн гэж сонссон. Эдгээр компаниуд манай улсад том төслүүд эхлүүлэх төлөвлөгөө байна уу?

-Монголын түүхий эдийн баялгийг Солонгосын томоохон компаниудын технологи, менежмент, мэдлэгийн баялагтай холбож чадвал дэлхийд өрсөлдөхүйц баялгийг бүтээж чадна. Энэ талаасаа "Роsco", "LG", ", "Hyundai", “Samsung” зэрэг томоохон компаниуд нэг нэг төсөл бариад аваасай л гэж хувь хүний хувьд хүсэх юм. Үйлдвэрлэл хариуцсан яамны хувьд бид ч бас чиглүүлэх шаардлагатай юм байна гэсэн бодолтой байна.

-БНСУ төмрийн үйлдвэрлэлээрээ амжилтад хүрсэн. Манай төмрийн ордод түшиглэн үйлдвэр хөгжүүлэх боломж хэр байна вэ?

-"Розсо" компанийн төмөрлөгийн үйлдвэрийг Японоос дайны төлбөрт барьж өгсөн учир ард түмнийхээ цусаар боссон үйлдвэр гэж иргэд нь ч, компанийнх нь ажилчид ч ихээхэн хүндэтгэлтэй ханддаг юм байна. Төрийн өмчит компани хэлбэрээр хөл дээрээ боссон болохоор одоо хэр нь Солонгос улсын нэрийн хуудас болж байна.

Бид айлчлалынхаа хүрээнд цайрын үйлдвэр, химийн үйлдвэрүүдээр орж, туршлага судаллаа. Ер нь төмөрлөгийн ордуудаа түшиглэн металлургийн үйлдвэр байгуулах шаардлага байгаа. Мөн цайрын ордоо түшиглэн цайрын үйлдвэр, нүүрсний нөөцдөө түшиглэн нүүрс химийн цогцолборыг барина гэж зориод шууд ажилдаа орох хэрэгтэй юм байна. Солонгосын жишгээс харахад нэг төсөл, нэг хэсэг төслийг нөхцөлдүүлдэг. Тухайн цаг үедээ ийм өргөн бо-ломж, нэмэлт таатай нөхцөлүүд бий болохыг хэн ч урьдчилан таамаглаж байгаагүй гэдгийг тухайн тэр үеийнхэн нь ярьж байна. Монгол улс таван тэрбум ам.долларын бондын эх үүсвэрээ зөв зүйлдээ зарцуулбал 50 тэрбум ам.долларын зах зээл бий болгоно гэсэн үг юм байна гэсэн итгэл төрлөө. Үйлдвэрүүд чинь хоорондоо маш том хамааралтай байдаг юм байна. Металлургийн нэг үйлдвэр барьчихвал том жижиг мянган үйлдвэрийн үүдийг нээлээ л гэсэн үг.

-Жижиг, дунд үйлдвэр хөгжүүлэхэд хэрхэн анхаарч байна вэ?

-Олон орны туршлагаас харж байхад томоохон үйлдвэр баригдаж байж жижиг дунд үйлдвэрүүд бий болдог юм байна. Жижиг үйлдвэрээр, жижиг сэтгэлгээний ердийн замаар үсрэнгүй хөгжлийг бий болгох боломжгүй, Ноос ноолуур, арьс ширний салбар гэхэд л бэлтгэн нийлүүлэлт, анхан шатны боловсруулалтад төр томоохон үйлдвэрүүдийг цэгцтэй бодлогоор дэмжих шаардлагатай. Ингэснээр сайн технологиор, өндөр түвшинд боловсруулсан ээрсэн утас, даавуу, элдсэн арьсаар хэдэн зуун нэр төрлийн эцсийн бүтээгдэхүүн хийх мянга мянган үйлдвэр байгуулагдах жишээтэй.

-Төр үйлдвэр эрхлэгчдээ дэмжих талаар яриад байдаг. Үйлдвэрлэгчид харин ямар хариу барих бол?

-Монголын төр гаргах ёстой шийдвэрээ гаргаад, хийх ёстой ажил, барих шаардлагатай үйлдвэрүүдээ шууд л барьж эхлэх шаардлагатай юм байна. Ажил нураах, саад хийх, төсөл унагах саналууд цаг үргэлж гардаг учир улс төрийн зориг, шийдэмгий байдал л шийдвэрлэх үүрэг рольтой байх.

Японы нэртэй судлаач монголчуудын унаж байгаа нэг жийп нэг үйлдвэр юм. Төрөөс зохицуулахгүй л бол хүний мөн чанар өөрөө тансаг хэрэтлээ рүү тэмүүлж байдаг. Нэрэлхүү зан нь бусдаас дутуугүй байх эрмэлзэл юм. Төрийн дэмжлэг авч байгаа компаниудын удирдлагууд тансаг хэрэглээний зардлаа хязгаарлах ёстой.

-Засгийн газраас үйлдвэржилтийн шинэ эрин үе хөдөлгөөнийг зарласан. Том төслүүдийг бүтээн байгуулалтыг гардан хийх хүн хүчин, боловсон хүчний бааз суурийг хэрхэн яаж бий болгох боломжтой вэ?

-Байгалийн баялаг бол дундардаг баялаг. Бид үүнийг ундардаг баялаг болгоход хүний нөөцөд түшиглэсэн бодлого маш чухал. Барилга, замын бүтээн байгуулалтын мөнгө урд хөрш рүү урсаж байгаад дүгнэлт хийх хэрэгтэй. Миний хувьд хамгийн их санаа зовж байгаа юм бол ажиллах хүчин. Мөнгө бол номер нэг асуудал биш. Солонгост ажиллаж, амьдарч байгаа хүмүүсийг албан ёсны болгоход  ил гарч, тодорхой чиглэлтэйгээр дадлагажихад хамтарч ажиллая гэдгээ Солонгосын талд хэлсэн. Энэ нь тэдний комланиудын Монгол Улсад хэрэгжих томоохон төслүүдэд оролцоход хамгийн том гүүр, давуу боломжийг бий болгоно. Хэл, соёл, ёс заншил, хөдөлмөрийн хандлага, менежментэд хэдий нь танил болсон хүмүүсээс мэргэжилтэн бэлтгэх нь хамгийн үр дүнтэй, цаг хугацаа, хөрөнгийн хэмнэлттэй арга юм. Ухаандаа Улсан хотод амьдарч байгаа монголчуудаас шалгаж аваад 5К группийн нефтийн үйлдвэрт 100 хүнийг дадлагажуулбал арван сайн менежер, хорь гучин инженер механикч, жар, далан мэргэшсэн ажилчин бэлтгэгдэнэ. Монгол Улс төдийгүй, 5К группын менежмент, арга барилд дассан хамтран ажиллах, Монголын компаниуд, дотоодын ажиллах хүчнийг удирдан зохицуулж, уялдуулж чадах баг бий болно гэсэн үг юм. Дотооддоо ажиллах хүчин бэлтгэх асуудлыг армиараа дамжуулж хийхээс өөр сайн арга байхгүй байх. Цэргийн насны хүмүүсийг нэг жил албан үүргээ гүйцэтгээд хоёр жил бүтээн байгуулалтад оролцох албан үүрэг бий болгомоор байгаа юм. Цэргийн алба хаах хугацааныхаа эцэст мэргэжлийн чиг баримжаа олгоод хоёр дахь жилээсээ тодорхой төслүүд рүү хуваарилагдаж, хагас цэргийн зохион байгуулалттайгаар ажиллуулж байж, мэргэших, багаар ажиллах, хариуцлагатай байхад суралцана. Залуучуудаа мэргэжилтэй, цалинтай орлоготой, сайн хүн болгох ийм санаачилгыг ард түмэн дэмжих байх аа.

Одоогийн байгаа төлөвшлөөр хариуцлагатай цаг хугацаатай уралдсан, цэгц, дэг шаардсан ажлыг хийх нь боломжгүйд ойрхон л байгаа. Япон, Сингапур, Израиль, Солонгос, Хятад бүгд л армидаа түшиглэж, цэргийн алба хаасан эх оронч болж хүмүүжсэн, багаар ажиллаж сурсан, хатуужсан, зохион байгуулалтад дадсан хүмүүс дээрээ түшиглэж л хөгжсөн байна.