Намрын чуулганы төгсгөлд УИХ ирэх оны төсвөө хэлэлцлээ. Тэр үеэр гишүүдийн туслахын орон тооны талаар хөндөгдсөн. Ер нь тойрогтоо ажиллахад, иргэд сонгогчидтойгоо холбоотой байхад туслах, бие төлөөлөгчийн хүрэлцээ хэр байдаг юм бэ?

-Ер нь тааруу ш дээ. Бие төлөөлөгч иргэдэд тэр бүр хангалттай хүрч ажиллаж чаддаггүй. Энэ бол хүн бүхэнд л ойлгомжтой зүйл.

-Байнгын хорооны хуралдаан дээр бие төлөөлөгчийн тооноос болж гишүүд тойрогтой, тойроггүй гэж нэлээд маргалдсан. Та ер нь ямар байр суурьтай байна вэ?

-Монгол Улсыг тойрогт хуваагаад 48 гишүүн нь тойргоос сонгогдсон шүү дээ. Тэр хүмүүсийн ажиллах боломжийг хангаж өгөх ёстой. Харин намын жагсаалтаар сонгогдсон хүмүүс бол арай ондоо. Тэд заавал нэр төдий бие төлөөлөгч гэж байлгаж яах юм бэ. Тойроггүй гишүүд бие төлөөлөгчөө хуваагаад өгөх нь зөв л гэж би хувьдаа бодож байна. Энэ асуудлыг хэлэлцдэг Байнгын ходооны хуралдаан дээр гишүүн С.Баярцогт, М.Зоригт нар ийм санал гаргасан гэж би сонссон. Тэдний саналыг дэмжинэ, тэдэнтэй ижил байр суурьтай байна даа. Үнэхээр л тойрогтой гишүүд л энэ зовлонг мэдэж байгаа шүү дээ.

-Тэгэхээр тойроггүй гишүүд нь яах юм бэ?

-Тойроггүй гишүүд маань туслахтай ш дээ. Бас зөвлөхтэй. Тэр хангалттай. Харин энэ чинийх гээд оноогоод өгчихсөн тойрогтой гишүүдэд бол асуудал их бий. Хүн бүрт хүрч ажиллахад хэцүү. Улсын төсвөө үр дүнтэй зарцуулахын тулд ч гэсэн тойроггүй гишүүдийн бие төлөөлөгчийг тойрогтойд нь хуваагаад өгөх нь зөв өө. Жагсаалтаар ороод ирсэн гишүүд маань туслах, зөвлөхтэйгөө хамт ажиллаад явчих боломжтой. Заавал бие төлөөлөгчтэй байх гээд байх хэрэг байхгүй. Ер нь биө төлөөлөгч гэдэг нь тухайн хүнийг тойрогт нь төлөөлж байгаа болохоор тэгж нэрлэсэн хэрэг шүү дээ. Би ингэж л ойлгож байгаа.

-Янз бүрийн яриа гарч байна л даа. Холимог тогтолцооноос болж гишүүд хоёр янз боллоо гээд л. Ард түмнээс сонгогдсон, намаас сонгогдсон гээд гишүүдийг ялгаж байгаа нэг хэлбэр нь туслахын тоо болчихоод байна.

-Том агуулгаараа бол гишүүд тэгж хоёр янз болчихоод байгаа юм алга. Угаасаа байх ч үгүй. Гол нь хэлбэр төдий юм яваад байгаа юм. Агуулгаар нь яривал намын жагсаалтаар сонгогдсон хүн ч ард түмний саналыг авсан УИХ-ын гишүүн шүү дээ. Ард түмэн саналаа өгөхдөө нам дугуйлсан. Тэгэхээр жагсаалтаар орж ирсэн нь ч адилхан л иргэдээс сонгогдсон УИХ-ын гишүүн. Иймд бие төлөөлөгч зэрэг жижиг юмаар хөөцөлдөж том агуулгыг өөрчлөх гээд байх хэрэггүй л гэж хэлье. Нөгөө тойроггүй гишүүд нь ч бас тойрогтой гишүүдтэй заавал адилхан тооны туслахтай болно гэх ч хэрэггүй. Яагаад гэвэл, ажлын арга хэлбэр нь өөр юм. Жишээ болгоод хэлэхэд, БНХАУ гэхэд хоёр систем нэг орон гээд л явдаг. Хонконг нь капитализм, их газрын Хятад нь социализм гээд явдаг биз дээ. Үүн шиг л юм. Түүнээс агуулгаар биш хэлбэрээр хөөцөлдөөд хэрэггүй. Ялихгүй зүйлээр гишүүд ч маргаад байх хэрэггүй.

-Төсөв ярьсан болохоор зарим гишүүн цалингаа нэмүүлмээр байна гэсэн. Ер нь та сард хэдэн төгрөгийн цалин авдаг вэ?

-Би нэг сая гаруй төгрөгийн цалинтай. Гэхдээ өөрөө авдаггүй ээ. Тойргийнхоо шаардлагатай гэсэн оюутнуудын төлбөрийг нь төлчихдөг юм. Өөрөө нэг ч төгрөг авдаггүй.

-УИХ-ын гишүүдийн цалин хангамжийг нэмэхгүй бол авлигад өртөөд байгаа юм биш үү. Тийм тайлбарыг гишүүд хэлж байсан.

Эхлээд тэтгэвэр, тэтгэмжийг нэм. Дараа нь ард иргэдийнхээ цалинг нэмэх хэрэгтэй. Хамгийн сүүлд нь УИХ-ын гишүүд цалингаа нэмж бололгүй яахав.

-Тэр нь ч юу юм. Ер нь бол улс оны эдийн засаг ямар байна, тэр хэрээр хувь тэнцүүлээд цалин өсч л байх ёстой. Тэтгэврийн хөгшний авдаг тэтгэвэр нэмэгдэж байвал бусдынх нь ч хувь тэнцсэн хэлбэрээр өсдөг шүү дээ. Түүн шиг явах ёстой. Эхлээд тэтгэвэр, тэтгэмжийг нэм. Дараа нь ард иргэдийнхээ цалинг нэмэх хэрэгтэй. Хамгийн сүүлд нь УИХ-ын гишүүд цалингаа нэмж бололгүй яахав. Юм дээрээсээ биш сууриасаа явах ёстой гэх үү дээ. Мэдээж гишүүдийн цалин нэмэгдвэл сайн л байна. Тойргийнхоо хэдэн оюутны сургалтын төлбөрийг төлөхөд амар л болно. Сүүлийн үед оюутны сургалтын төлбөр байнга өсч байгаа шүү дээ. Инфляц ч өсдөг. Үүнтэй уялдаад ганц УИХ-ын гишүүд гэлтгүй бүгдийнх нь цалин нэмэгдэж байх ёстой. Юм сууриасаа нэмэгдвэл сайн.

-Тантай уулзсаных Хилийн боомтын тухай хуулийн төслийн талаар тодруулъя. Та энэ төслийн ажлын хэсэгт орсон хүн. УИХ хаврын чуулганаар батална гэж байсан ч хойшлуулчихлаа. Ер нь яагаад хойшлуулчихав?

-Зарим эргэж харах, нэхэн тодруулах зүйл байсан учраас хойшлуулсан байх аа.

-Ер нь энэ төслийн гол агуулга нь юу байсан юм бэ?

-Манайх хоёр том хөрштэй улс. БНХАУ, ОХУ бол төрийн маш нарийн зохицуулалттайгаар хилийн боомтдоо үйл ажиллагаа явуулдаг. Бүх юмыг нь нэгтгээд, зангидаад явна шүү. Харин манайд бүгд салангид байдаг. Тэрийгээ дагаад үйлчлүүлж байгаа хүмүүстээ ч чирэгдэл учруулдаг. Амьдрал дээрээ ийм тал тал тийш сарнисан бүтэц нь өөрөө ажил явуулахад хүндрэл учруулдаг юм байна. Дээр нь манайх бараг ихэнх бараа, бүтээгдэхүүнээ гаднаас импортоор авдаг. Тэгэхээр төрийн маш сайн үйлчилгээ энд байх ёстой. Боомт нь иргэддээ үйлчилдэг, гадна дотноос орж, гарч байгаа бараа бүтээгдэхүүнд хяналт тавьдаг, импортын хүнсэнд илүү онцгой анхаардаг байх ёстой. Өнөөдөр хүнсний аюулгүй байдлын асуудал хурцаар тавигдаж байна. Ийм үед импортын бүтээгдэхүүний чанарт тавих хяналтыг маш сайн болгох ёстой.

Нөгөөтэйгүүр, зөвхөн бараа, бүтээгдэхүүнээс гадна зорчигч тээврийн асуудал ч байна. Иргэд маань гадагшаа их явж байна. Цэгцтэй үйлчилгээг авах шаардлагатай.

Энэ бүхнийг зохицуулах гэж Хилийн боомтын тухай хуульд УИХ өөрчлөлт оруулах гэж байгаа юм.

Би энэ хуулийг гаргах зайлшгүй шаардлагын талаар дахиад ганцхан жишээ хэлье л дээ. Нөгөө хоёр улс хилийн боомтоо маш нарийн зохицуулдаг гэдгийг би дээр тодотгосон. Тэрэнтэй манайхан адилхан уялдаад явах ёстой. Нөгөө талаас боомтын дарга ирэхэд манайх өнөөдөр яаж байгааг мэдэх үү. Уг нь боомтын дарга нь очиж уулзаад л асуудлаа шийдчих хэрэгтэй байгаа юм. Гэтэл бодит байдал дээр хилийн цэргээс хэдэн хүн, гаалийн байгууллагын хэд, дээр нь хорио цээрийнхэн, мэргэжлийн хяналтынхан гээд очдог. Бөөн задарсан бүтэц. Яг л олон толгойтой могой шиг болчихоод байгаа юм.

-Тэгвэл энэ хууль батлагдсанаар иргэдэд ямар өөрчлөлт гарах вэ. Боомт хотуудад байнга амьдардаг иргэд, тэнд ажилладаг хүмүүсийн амьдралд дэвшил гарах уу?

Одоо яаж байгаа билээ. Төрийн нарийн зохицуулалт, дэмжлэг байхгүй учраас Замын-Үүд Алтан-булаг гээд манай боомтууд хөгжихгүй байна. 20-иод жил бид харлаа.

-Мэдээж гарна. Хүнд суртал арилж, үйлчилгээ сайжирна. Бүх юм төвлөрнө. Нөгөө хоёр улсынхаа ижил төвшний байгууллагатай харилцахад ч амар. Зөвхөн зорчиж байгаа хүнээс гадна тэнд ажиллаж байгаа алба хаагчдын амьдралын нөхцөл сайжирна. Одоо яаж байгаа билээ. Төрийн нарийн зохицуулалт, дэмжлэг байхгүй учраас Замын-Үүд Алтан-булаг гээд манай боомтууд хөгжихгүй байна. 20-иод жил бид харлаа. Гэтэл нөгөө талд нь байгаа Эрээн хот яаж хөгжив. Нөгөө талд нь хөгжөөд байхад манайх хэвэндээ шахуу байна. Хөгжлийн ялгаа ингэж гараад байгаа нь төрийн нэгдсэн бодлого тэнд байгаа учраас татвараа ч аваад, үйлчилгээгээ ч үзүүлээд явчихаж байгаа юм. Замын-Үүд, Гашуунсухайт, Бургастай гээд бүгд тийм. Наад талдаа замбараагүй байхад цаад талд нь хөгжөөд байгаагийн шалтгаан бол төрийн зохицуулалт.

-Хилийн цэрэг, гааль, мэргэжлийн хяналт гээд олон байгууллага хил дээр байгаа. Гэтэл энэ бүхнийг хариуцах боомтын удирдлагыг ЗГХЭГ-ын даргын эрх мэдлийн хүрээнд төвлөрүүлж байгаа нь ямар учиртай юм бэ. МАН, “Шударга ёс” эвслийн бүлэг үүнийг эсэргүүцээд байсан.

-Төсөл батлагдахгүй хойшилсон шалтгаан энэ л дээ. МАН, “Шударга ёс” эвслийнхэн Шадар сайдын харьяанд байх ёстой гээд байгаа л даа. Харин Засгийн газраас оруулж ирсэн төсөл нь ЗГХЭГ-ын даргад гэсэн юм. Мэдээж энэ хоёрт аль алинд нь авууштай санаа байна. Хууль хэлэлцдэг зарчмаараа яриад явах байх аа.

-Ажлын хэсэг ямар санал оруулсан юм бэ?

-Засгийн газраас анх орж ирсэн хувилбарыг нь агуулгын хувьд илүү оновчтой гэж үзсэн байгаа.

Д.Ганбат: Тойроггүй гишүүд бие төлөөлөгчөөр яадаг юм