УИХ-ын гишүүн, БШУ-ны сайд Л.Гантөмөртэй ярилцлаа.

- Дээд боловсролыг шинэчлэх болсон үндсэн шалтгаан юу вэ?

Дээд боловсролд чанарын шинэчлэлийг хийх цаг болсон. Онц төгссөн, муу төгссөн хоёр элсэгч намар нэг ангид суудаг гаж тогтолцоо үйлчлээд байна. Чанарын шинэчлэл хийх гол арга зам бол их сургуулиудыг шинжлэх ухааны байгууллагын бүтэц бүхий судалгааны төвүүд болгох. Өөрөөр хэлбэл эрдэм шинжилгээний ажил хийх чадвартай хүмүүсийг бэлтгэх. Одоогоор төр болон шинжлэх ухааны хооронд ямар ч холбоо алга. Хөндлөнгийн судалгааны байгууллагын хийсэн дүгнэлтээр бид Монголд орчин үеийн шинжлэх ухааны дэд бүтцийг бий болгоогүй нь харагдсан. Социализмын үед байгуулсан тэр л дэд бүтцээр хүмүүст мэдлэг өгөхийг оролдсоор байна. Хүн төрөлхтөнд хэрэгтэй нээлт хийдэг тийм л дэд бүтэц хэрэгтэй.

Голч дүн нь хоёрт хүрэхгүй байгаа оюутнууд 45 хувийг эзэлж байна.

Шинжлэх ухааны дэд бүтцийг хатуу, зөөлөн гэж хоёр хуваана. Хатуу дэд бүтэц гэдэг бол эс, атомын түвшинд судалгаа хийх боломжийг олгодог бүх тоног төхөөрөмж, багаж хэрэгсэл, машинууд. Харин зөөлөн дэд бүтэц гэдэг эрдэмтэн хүнд судалгаа хийх боломжийг олгодог дүрэм, журам, хууль тогтоомж.

Их сургуулиуд шинжлэх ухааны байгууллага болсноор үндэсний хэмжээний томоохон судалгаануудыг хийнэ. Тухайлбал Эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны их сургууль дээр хавдрын судалгааг хийх гэж байна. Хүн төрөлхтний шийдэж чаддаггүй нэг асуудлыг монголчууд яагаад шийдэж болдоггүй юм бэ?

Саяхан Өвөр Монголын нэгэн их сургууль монгол тэмээний судалгаа хийсний үр дүнд Хятадад 30 дугаар байранд ордог байснаа одоо дөрөвдүгээр байранд орж байна. Одоо Өвөр Монголд нэг литр ингэний сүү 84 мянган төгрөгөөр зарагдаж байна. Тэгэхээр судалгаа гэдэг нэгдүгээрт сургуулийн чанарыг тодорхойлж, хоёрдугаарт хийсэн судалгаа нь үйлдвэрлэлийн шинэ салбарыг бий болгодог нь харагдаж байна.

Цаашдаа бид ашигт малтмалаас олох мөнгөө шинжлэх ухаанд, мэдлэгийн эдийн засгийг цогцлооход зориулна.

1990-иэд оноос хойш гадаадад өндөр боловсрол эзэмшсэн хүмүүс бидэнд хангалттай байгаа нь нэг давуу тал. Тэдэнд зөвхөн дэд бүтэц, хийх ажил хоёр л хэрэгтэй.

Ирэх намраас дэлхийн түвшний судалгааны лабораториудын нээлтүүд болно. Судалгааны үр дүнг сар бүр мэдээлнэ. Нэг үгээр хэлбэл амьдрал сонирхолтой болно гэсэн үг.

- Төлбөрт шүтсэн зарим дээд боловсролын байгууллагуудыг зөөлөн дэд бүтцийн хүрээнд яаж шинэчлэх вэ?

Шинжлэх ухааны талаар төрөөс баримтлах бодлогыг Засгийн газарт өргөн барьсан. Чухам хэдийд УИХ-аар хэлэлцэхийг мэдэхгүй. Энэ бичиг баримт батлагдвал Монгол улс шинжлэх ухааны орон болох замдаа орно гэсэн үг. Түүнчлэн Дээд боловсролын тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлт хийгдсэнээр дээд боловсролын байгууллагын засаглал төрөөс хараат бус болохоос гадна технологи, патентын борлуулалтаараа өөрийгөө аваад явчих орчин бүрдэнэ. Шинжлэх ухааны паркаа дээд боловсролд багтаах уу, эсвэл бие даасан бүтэц болгох уу гэдгээ удахгүй шийднэ. Зөөлөн дэд бүтцийн гол зорилго бол дэлхийн шинжлэх ухааны зарчимтай дүйцэх эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх. Зөвхөн дэлхийн хэмжээний судалгаа хийсэн тохиолдолд санхүүжилт олгох зарчимд шилжинэ.

- Сургуулиуд судалгааныхаа үр шимээр амьдрах ёстой гэж та хэллээ. Харин их сургуулиудын удирдлагууд хэрэв төр дэмжээд өгвөл судалгааны ажил хийх, сургалтын төлбөрийг тогтвортой байлгах боломжтой гэж ярьж байна. Энэ тухай та юу хэлэх вэ?

Их, дээд сургуулиуд ашгийн 50 хувийг зах зээлээс олно гэсэн зарчим үйлчилнэ. Хэрэв эрдэм шинжилгээний ажлаар мөнгө олж чадахгүй бол захирлууд ажлаа өгөх хэрэгтэй. Судалгааны ажлаар мөнгө олох бүрэн бололцоо байна гэдэг нь тодорхой. Тухайлбал Монгол Банкны судалгааг хийгээд өгвөл хоёр тэрбум төгрөг олох боломжтой. Энэ мэтээр хэд хэдэн судалгаа хийчихэд мөнгөөр тасрахгүй. Сургуулийн удирдлага гэдэг эрдэмтэн, багш нарынхаа мэдлэгийг ашиглаж чаддаг менежер байх хэрэгтэй.

Хэрэв эрдэм шинжилгээний ажлаар мөнгө олж чадахгүй бол захирлууд ажлаа өгөх хэрэгтэй.

- Шинэчлэлийн хүрээнд Шинжлэх ухааны академийн бүтэц хэрхэн өөрчлөгдөх вэ?

Академи өөрөө өрсөлдөөнд орох ёстой. Бидний хийсэн судалгаагаар дэлхийн шинжлэх ухаанд магистр, докторуудтайгаа хамт ажилладаг багууд хождог. Монголын шинжлэх ухаанд тэтгүүлэгчийн бус хожигчийн дүр зураг хэрэгтэй. Эрх зүй, судалгаа хийх орон зай бүрдээд ирвэл ШУА ч бас өрсөлдөөнд өөрийн эрхгүй орно гэж бодож байна.

Л.Гантөмөр: Хавдрын болон чихрийн шижингийн судалгааг Монголдоо хийж эхэлнэ