УИХ-ын гишүүн Г.Баярсайхантай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-2013 оны улсын төсөвт тодотгол хийхээр боллоо. Тодотголыг ямар байдлаар хийвэл зүгээр гэж та үзэж байна вэ?

-Эдийн засгийн хямрал нийгмийг эрүүлжүүлж, улс­төрчдийг бодитойгоор сэтгэ­хэд хэрэг болж байна. Засгийн газар айлын эрх хүүхэд шиг цамаан зан гаргаж, баруун солгойгүй мөнгө цацаж бай­лаа. Төсөвт гишүүд боди­той хандах нь зүйтэй байх. Хөнжлийнхөө хэрээр хө­лөө жийж, хэт өөдрөг төсөө­лөл хийгээд хэрэггүй.

Дэл­хийн эдийн засгийн байдал, нүүрсний зах зээлээ харж байгаад ул суурьтай төсвөө хийх шаардлагатай гэж үзэж байна. Төрийн өмчийн олон байгууллагыг хувьчлах хэрэг­тэй. Үүнийг төсөв ярихаас өмнө хийх нь зүгээр байсан. Энэ газруудын төсөв, улсад их хэмжээний ачаа үүрүүлж байна. Ихэнх нь авлига, хээл хахууль уул уурхай болж хувирчихаж. Монгол Улсыг авлигаар хойш татаж буй ганц зүйл нь улсын үйлдвэрийн газрууд шүү дээ.

Тиймээс уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрээс бусдыг нь хувьчлах ёстой. Төсвийн тодотгол хийхдээ эрүүл мэнд, сургууль, цэцэрлэгийн барилгыг танаж болохгүй. Мөн усан бассейн, номын сангийн барилгын төсвийг хасах шаардлагагүй.

-Төсвийн тодотголын да­­­раа Монгол Улсын ирэх оны төсвийг хэлэлцэнэ. Ав­ли­гаж­сан төсөв болох нь гэ­сэн шүүмжлэл их байна лээ?

-Авлигажсан төсөв гэж яригдаад байгаа. Энэ яах аргагүй үнэн. Тухайн салбар хариуцсан сайд, дэд сайд, Төрийн нарийн бичгийн дарга нар барилга барьж буй компанитай тохироод “Танайх ирэх онд төсвөө нэмээд ороод ир. Би батлаад өгье” гэдэг. Тэгээд мөнгөө хувааж авдаг. Үүнийг бүгд мэдэж байгаа. Тиймээс нэн түрүүнд хариуцлагын асуудал ярих ёстой. Тендерт шалгараад товлосон хуга­цаандаа бариагүй ба­рил­гын компанийг хэрхэхийг шийдэх ёстой.

Дэлхийн зах зээлийн хямрал зэргээс үл хамаарсан хүчин зүйл байсан бол асуудлыг уян хатан авч үзэх хэрэгтэй юм. Мөн он дамжсан сургууль, цэцэрлэгийн барилгыг энэ удаадаа үргэлжлүүлэхээс өөр аргагүй. Төсвийн тодотгол ирэх оны төсвийн төсөлтэй уялдах ёстой. Наад захын жишээ хэлэхэд, валютын ханшыг зах зээлийн ханшаар тооцох хэрэгтэй. Хамгийн муу боломжит хувилбараар л тооцож хиймээр байгаа юм.

-“Урт нэртэй” хуулийн дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд өөрчлөлт оруу­лахаар Засгийн газ­раас хуулийн төсөл бо­ловс­руулаад байгаа. Уг хуулийн төсөл багагүй хэл ам дагуулж байна. Энэ асуудалд та Байгаль ор­чин хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны даргын хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?

-“Урт нэртэй” хуульд өөрч­­лөлт орохгүй. Харин да­гаж мөрдөх журмын ту­хай хуулийн төслийг хоёр байдлаар харах ёстой. Эхлээд эдийн засагт нөлөөлөх цар хүрээ, хэдий хэмжээний алт оруулж ирэх вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Уул уурхайн яамныхан жилд 38 тонн алт Монголбанкинд тушаана гэж тооцоолсон байна лээ. Эдийн засаг хүндэрсэн үед энэ нэмэр болно. Алтаа валют болгоод Төв банкныхаа нөөцийг нэмэгдүүлэх боломж бий. Харин байгаль орчинд эерэг нөлөө үзүүлэхгүй. Маш олон гол горхи ширгэнэ. Нөхөн сэргээлтийг зохих журам стандартын дагуу хийсэн компани байгаа.

Энэ хуулийг баталсан тохиолдолд би нэг л зүйлээс болгоомжилж байна. Нөхөн сэргээлтийн барьцаа болгож 50 хувийг нь дансанд байршуулж үлдсэнийг нь биет бус хэлбэрээр байхаар болгосон нь хэр оновчтой байх юм. Мөнгөө байршуулсан ч нөхөн сэргээлтийг стандартын дагуу хийх эсэх нь баталгаатай бус. Тухайлбал, Байнгын хорооны шу­гамаар Өвөрхангай айм­гийн Уянга сумын Өлтийн алтны уурхайд очиж ажил­лалаа. Тэр үед бид хууль бусаар алт угааж байсан тоног төхөөрөмжүүдийг лацад­­сан.

Гэтэл түүний да­раа орон нутгийн эрх бариг­чид лацыг нь аваад алт угаалгасан байна лээ. Хууль тогтоох дээд байгууллага, орон нутгийн эрх баригчид хоорондоо зөрчилдөж байна. Ийм тохиолдолд яах вэ гэдэг нь тодорхойгүй байгаа. Хуулиа хэрэгжүүлэхийн төлөө ажиллаж буй ч биелэгдэх эсэх нь эргэлзээтэй байна.

-Гол горхи ширгэх аюул­тай юм бол дагаж мөр­­­дөх журмын тухай хуульд заавал өөрчлөлт оруу­лах шаардлагагүй биз дээ?

Байгаль орчны нөхөн сэргээлт хийхэд 600 га­руй тэрбум төгрөгийн нө­хөн төлбөрийн асуудал яриг­­дана.

-Байгаль орчны нөхөн сэргээлт хийхэд 600 га­руй тэрбум төгрөгийн нө­хөн төлбөрийн асуудал яриг­­даж байгаа юм. Энэ мөн­­гийг компаниуд төрд өгөхөд хүндрэлтэй. Тиймээс компаниудаас өөрсдөөс нь мөнгө гаргуулж, нөхөн сэр­гээлт хийлгэе гэсэн зарчим хуулийн төсөлд явж буй юм. Энэ байж болох зүйл. Гэхдээ сөрөг үр дагавар тодорхой хугацаанд гарна. Үүнд л санаа зовж байна. Засгийн газар эдийн засгийн хямралыг даван туулахын тулд ийм хэлбэрээр гарц эрэлхийлэх нь хэр оновчтой юм бол. Ний нуугүй хэлэхэд Өлтийн уурхайд “Урт нэртэй” хууль хүч­гүйдээд байна. Монгол Ул­сын Их хурал ч хүчгүйдэх шинжтэй.

-Алтны худалдааг ил тод болгох тухай хуулийн төсөлд өсөн нэмэгдэх рояалтиг 2.5 хувь болгосон нь байгалийн баялгаа үнэ­гүй ашиглуулснаас ялгаагүй зүйл боллоо хэмээн үзэх хүн олон байна. Хөрөнгө оруулалт татах гэж байна гээд баялгаа үнэгүйдүүлэх нь сайн зүйл биш байх?

-Хүмүүс асуудлыг бэл­чээ­рийнхээ хэрээр харж, сэтгэх байх. Хэт явцуу хүрээнд асуудлыг харж болохгүй л дээ. Хэдийгээр 2.5 хувиар буулт хийж буй ч Оюу толгойн 1800 тонн алт хэдэн зуу дахин өссөн мөнгө болж Монголбанкинд очно. Татвар тодорхой хэмжээгээр буурсан ч тэр алтны үр шим нь монголчуудад ирнэ шүү дээ. “Бага чулуугаар том чулууг доргио” гэдэг үг байдаг.

Тэр зарчмаар л хандсан байна. Өсөн нэмэгдэх рояалтиг таван хувиар нь байлгаж, Оюу толгойн бүх алтыг Хятад руу гаргаад үз. Тэгвэл алинд нь ашигтай байх вэ. Үүнийг бодох хэрэгтэй. Уул уурхайн салбарыг илүү либериал болгох хэрэгтэй. Стратегийн бүтээгдэхүүн гэдэг утгаараа газрын ховор элемент, коксжих нүүрс зэрэгт анхаарах ёстой. Энэ салбарыг нээлттэй болгож байж бид хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлнэ.

-Ирэх онд төрөөс ба­римтлах мөнгөний бод­логын төслийг УИХ-ын чуул­­­га­наар хэлэлцэж бай­на. Мөнгөний бодлого хэр чам­бай боловсруулагдсан бол?

-Монголбанкны удирдла­гууд УИХ-аас томилогддог, хараат бус байгууллага. Зас­гийн газрын харьяа байгуул­лага  шиг ажиллаж болохгүй, бие даасан бодлогоо хэрэг­жүүлээд явах учиртай. Ха­рин “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр”-ийг би дэмжиж байгаа. Зарим улс гүрэн ийм бодлого хэрэгжүүлдэг.

Ялангуяа хямрал, хүндрэлтэй буй ийм үед хэрэгжүүлдэг юм. Харин уг хөтөлбөрийг байнга хэрэгжүүлбэл төр хувийн хэвшлийн зарим компанийг дэмжсэн хэрэг болно. Тэгэ­хээр тодорхой хугацаанд хэрэг­­­жүүлээд явах хэрэгтэй. Ма­­найх энэ хөтөлбөрийг гур­ван жилийн хугацаанд хэрэгжүүлэхээр болсон.

Хэ­рэв уг хөтөлбөрийг хэрэг­жүүлээгүй байсан бол эдийн засаг одоогийнхоосоо дор­дох байсан. Хөдөө аж ахуй, барилгын салбараа дэмжээ­гүй бол одоо бий болоод буй ажлын байрууд бий болохгүй шүү дээ. Гэхдээ энэ хөтөлбөр эдийн засгийг өсгөх, хөгжүүлэх сонгодог арга биш гэдгийг хэлмээр бай­на. Цаашид бүх зүйл чө­лөөт өрсөлдөөн дунд явагдах ёстой.