Манай улс зөвхөн алт, зэсээрээ гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татаад зогсохгүй уран хэмээх баялгаараа бас гайхуулж, шагшруулж байх шиг. Монголчууд уран гэхээр Дорнодын Мардай, уран гээч бодисийг цөмийн зэвсгийн гол түүхий эд мэтээр төсөөлдөг байсан нь саяхан. Тэгвэл хүйтэн цагийн энэ ойлголт хол хоцорчээ. Манай улсын 15 аймгийн нутагт 24 аж ахуйн нэгж хайгуулын 146, ашиглалтын хоёр тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг юм байна.

Цөөнгүй нь ОХУ, Канад, Франц, Малайз, Хятад, Их Британи, Виржинийн арал, Лексюмбург, Бермудын арал болон олон монгол хүний хэзээ ч дуулаагүй Антигуа-Барбуда зэрэг улсын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгж байдаг бол нэлээд нь Монголын аж ахуйн нэгжтэй хамтарсан хөрөнгө оруулагч нэртэй ч үнэн хэрэгтээ гадаад эздийн эзэмшилд байдаг гэнэ. Эндээс үзвэл, Монголын уран гадаадынхны хорхойг гозгонуулдаг байх нь. Манай хяналтын байгууллагынхан ч тэдний үйл ажиллагааг зүгээр хараад суугаагүй бололтой. Ураны тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдийг анх удаа, томоохон бүрэлдэхүүнтэй шалгаад амжжээ. Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газраас ураны тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдийн үйл ажиллагаанд шалгалт хийснээ Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооны хуралдаанд өчигдөр танилцуулав.

Шалгалтад, Дорнод аймгийн Дашбалбар сумын нутагт хайгуул хийж буй "Төв Азийн уран", "Хан ресорсиз", "Эмээлт майнз", "Вестерн проспектор", "Шинь шинь", Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт хайгуул хийж буй "Тоорой банди", Дундговь аймгийн Өлзийт, Гурвансайхан сумын нутагт хайгуул хийж буй Гурвансайхан", Дорноговь аймгийн Өндөршил сумын нутагт ураны хайгуулын эрхтэй "Арева", "Коже говь" ХХК зэрэг Хамрагджээ. МХЕГ-ын шалгалтын дүн УИХ-ын гишүүдэд шинэ мэдээлэл, мэдлэг, түгшүүр, түргэн авах дохио өгсөн гэхэд болно. Тэдний ажлыг ч өндрөөр үнэлж буйгаа Байнгын хорооноос гарах тогтоолдоо онцлон дурДахыг гишүүдийн олонх дэмжсэн юм.

Уран гэдэг бодис сонирхогч болгоны хүсээд, бизнес хийгээд явдаг зүйл биш гэсэн. Зөвхөн эдийн сонирхлоор, хараа хяналт багатай, аюулгүй байдлын хамгаалалт тааруу нөхцөлд ашиглаж, олборлох юм бол тун их, нөхөж баршгүй аюул дагуулдаг бололтой. Монголчууд бид хүйтэн цагийн ийм маруухан ойлголтоос салаагүй яваа улс. Гэтэл ураны хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл, лиценз эзэмшигчид нэг мэдсэн чинь газар сайгүй шахам "тараагдсан" байжээ. МХЕГ-ын дарга Ц.Шийрэвдамба үүнд ихэд бухимдалтай хандаж байв. Гишүүд ч шалгалтын дүнг анхаарав.

Төр, засгийн хэмжээнд ураны тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдэд анхаарал хандуулахгүй бол ер болохоо байжээ. Монголчуудын хараа хяналт сул, мэдлэг маруухны мэддэг болоод л дуулсан, дуулаагүй гадаад улсын хөрөнгө оруулагчид сэмхэн ороод ирснийг бас тэмдэглэх ёстой байх. Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч зарим аж ахуйн нэгжээс илэрсэн зөрчил айдас, эмзэглэл төрүүлэхээс аргагүйд хүрсэн байна. Тухайлбал, "Шинь шинь" ХХК-ийн уурхайн амны хавьд цацрагийн хэмжил хийхэд 0.55-1.32 гэсэн үзүүлэлттэй байсан нь аюулгүйн стандарт хэмжээнээс даруй 2-6 дахин өндөр байжээ. Энэ компани улсын комисс зөвшөөрөл өгөөгүй байхад хулгайгаар үйл ажиллагаа явуулж, 123 мянган тонн ураны хүдэр олборлоод амжсан байх жишээтэй. Монголын хуулийг үл тоомсорлон "Хунбөө" гэдэг хятадын аж ахуйн нэгжид ураны хүдрийн нөөц бүхий талбайгаас хэсэгчлэн шилжүүлсэн нь ч байх юм.

Уран олборлохоор улайрсан лицензийн эзэд тусгай хамгаалалттай газар нутагт ямар ч зөвшөөрөлгүй ороод явчихсан, хамгаалалттай газар нутгийн хилийг дур мэдэн өөрчилснийг нь хүртэл шалгалтаар илрүүлжээ.

"Хан ресорсиз" ХХК 54 сая, "Вестерн Проспектор" ХХК 50 сая хувьцааг олон улсын хөрөнгийн биржид Монголын холбогдох байгууллагын ямар ч зөвшөөрөл, хяналтгүйгээр арилжаалахаар болсон тухай УИХ-ын гишүүд шалгалтын дүнд олж мэдлээ. Ашигт малтмалын туХай хуульд зааснаар бол ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж, байгаа этгээд хувьцааныхаа Ю-аас доошгүй хуеийг Монголын херөнгийн биржээр арилжаалах ёстой.

Гэтэл огт тийм зүйл байхгүйгээр барахгүй олон улсын хөрөнгийн биржид Монголын баялгийн 104 сая ширхэг хувьцааг зарахаар зарлаад байсныг нь МХЕГ-ынхан илрүүлэв. Тэгээд зөр-чил гаргасан, Монголын хуулийгуландаа гишгэсэн "Төв Азийн уран", "Шинь шинь", "Адамс майнинг", "Эмээлт майнз", "Вестерн проспектор" "Хунбөө" ХХК-ийн тусгай зөвшөөрөл эзэмших эрхийг түр түдгэлзүүлэх, "Хан ресорсиз"' ХХК-ийн тусгай зөвшөөрлийг бүр мөсөн цуцлуулахаар Ашигт малтмалын газарт саналаа хүргүүлжээ.

Цацраг идэвхт ашигт малтмал хайх, олборлох, тээвэрлэх, хадгалах, ашиглах хууль эрх . зүйн орчныг яаралтай бүрдүүлж өгөхийг МХЕГ-ын дарга Ц.Шийрэвдамба эрхэм гишүүдээс хичээнгүйлэн хүсэж байна лээ. Цацраг идэвхт бодис нь зүгээр нэг эд биш учир түүнтэй холбоотой асуудлыг Ашигт малтмалын тухай хуулиар бус тусгай эрх зүйн актаар зохицуулдаг байх хэрэгтэйг анхааруулсан.

Нухацтай бөгөөд ноцтой мэдээлэл авсан Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооноос таван зүйл бүхий тогтоол гаргахаар болов. Цацраг идэвхт бодис хайх, олборлох тусгай зөвшөөрлийг замбараагүй олгосон, түүнийг дагаж гарах үр дагавар нь нэн аюултай байж мэдэх зөрчлийн талаар мэдээлэл авсан гишүүд хирдхийсэн байх аа.