УИХ-ын гишүүн Ч.Улаантай цаг үеийн асуудлаар ярилц­лаа.

-Тойрогтоо ажиллаж бай­гаад ирэв үү. Сүхбаатар айм­гаар зунш­лага хэр байна вэ?

-Чуулган завсарласнаас хойш тойр­гоороо ажиллаж байгаад ир­лээ. Сүхбаатар аймагт аятайхан зун болж байна. Иргэдийн сэтгэл санаа тэнэгэр, малын зоо тэнийгээд сайхан байна. Гэхдээ зуншлага алаг цоог байна. Ялангуяа төв, суу­рин газруудаар төдийлөн сайн­гүй. Иймээс өвөлжилтийн бэлт­гэл хангахад эртнээс анхаарах шаард­лагатай талаар ярилцаж явлаа. Хэ­дийгээр зуны дэл­гэр цаг ч гэлээ бү­тээн байгуулалтын ажил нэлээд өрнөлөө.

-Жижиг дунд үйлд­вэр­лэлийн зээлийн асуудлаар сонирхов уу. Зээл үр ашгаа өгч үйлдвэр байгуулж уу?

-Энэ асуудлаар сонирхсон. Жи­жиг  дунд  үйлдвэрлэлийн  зээл  аваад  үйлдвэр  барь­чихсан  хүн над­тай тааралд­сангүй. Төслөө аваад ажлаа хөөцөлдөөд, гэрээ хэлц­­лээ хийгээд явж байхтай л таарлаа. Жижиг дунд үйлд­вэрлэлийг хөгжүүлэхэд ан­хаарах,  мөнгөний дэмжлэг үзүү­лэх тал дээр шийд­вэрлэх шаард­лагатай  асуудлууд  бай­­на. Сумдуудад жижиг дунд үйлдвэр хөгжүүлэх сан байгуулъя гэсэн бодлого Зас­­гийн газрын мөрийн хөтөлбөрт бий. Энэ ажлыг яаралтай эхлүүлэх хэрэгтэй.

-Зээл нүдээ олохгүй байгаа талаар шүүмжлэл их гарч буй. Энэ хэр ажиглагдаж байна вэ?

-Жижиг дунд үйлд­вэр­лэлийн сангаас олгогдож буй зээл төв суурин га­зар руугаа төвлөрөх хандлагатай юм. Орон нутгийнхаа аж ахуйн нэгжүү­дэд  хүрч  чадахгүй  байх  яв­дал анзаа­рагдсан. Тэр  дундаа  алс­лагд­сан сумууд зээлд огт хамрагдаж чад­даггүй юм билээ. Иймээс зээлийг орон нутагт нь тэгш хуваарилах нь зөв. Мөн шудар­га өрсөлдөөнөөр сонгон шал­гаруулж чадаагүй гэсэн гомдол нэлээд байна.

-Зээлийн хэмжээ бага байна. Үүнийг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй гэж иргэд гомдоллодог. Эдийн засагч хүний хувьд энэ тал дээр судалгаа явуулсан байх?

-Зээлийн хэмжээ төслөөсөө ха­маарна. Нэгэнт жижиг, дунд үйлд­­вэрийн зээл гэсэн учраас энэ хяз­гаартаа багтах учиртай. Иймээс зээ­лийн хэмжээг нэмэгдүүлээд байх шаардлагагүй.

-Зээл бага байдгаас болж хямд өртгөөр тоног төхөөрөмж авдаг. Ингэснээр чанаргүй бүтээгдэхүүн гардаг гэх гомдол байдаг шүү дээ?

-Жижиг аж ахуйн нэгж өндөр өртөгтэй  тоног   төхөөрөмж ав­чих­­­­вал зээлээ төлж чадахгүй. Иймээс зээлээ төлөх, үйлдвэрлэлээ явуулах зах зээлдээ зохицон түр­гэн өөрчлөгдөх чадвартай байх ёс­­той. Нэгэнт аж ахуйн нэгж үүрэг хариуцлага хүлээгээд зээлээ төлж чадна гэсэн болохоор “Танай төхөө­рөмж үнэтэй байна, хямд байна” гэж хөндлөнгөөс оролцох нь утгагүй.

Жижиг дунд үйлдвэрлэлийн да­­вуу тал нь зах зээлийн чадварт хамгийн түргэн зохицох. Өөрөөр хэлбэл, хөрвөх чадвартай. Өнөөдөр гурил хийж байгаад зах зээл нь унавал маргааш нь өөр зүйлд хүч үз­дэг болж шилжих чадвартай. Т­э­­­гэхгүй их хэмжээгээр хөрөнгө оруу­лаад суурин тоног төхөөрөмж авчихаар хөрвөх чадваргүй болж, дампуурах аюултай. Энэ утгаар нь бас тэгж нэг талаас нь шүүмжилж болохгүй. Магадгүй хямд тоног тө­хөөрөмж аваад богино хугацаанд үр шимээ өгдөг байх ёстой.

-Жижиг дунд үйлдвэр тө­дийлөн сайн хөгжиж чадахгүй байгаа нь төрийн бодлого муу­гаас боллоо гэдэг. Бодлого тодор­хойгүйгээс нэгнийгээ дуурайж үйлдвэр байгуулснаар яалт ч үгүй зарим хэсэг нь зах зээлийн шуурганд хийсдэг. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Төр үүнийг зохицуулах ёстой. Наанадаж зээл хуваарилахдаа бод­логоо  оруулсан  байх учиртай. Мэ­­дээж  бүх  зээлээ  нэг  төрлийн    чиг­лэлд   өгчихвөл  явцгүй   болно. Үүнд   үйлдвэрлэгчдийн буруу байхгүй. Учир нь үйлдвэрлэгч зах зээлд юу хамгийн  их эрэлт хэрэгцээтэй бай­на түүнийг  үйлдвэрлэхийн төлөө хо­шуурдаг. Харин төр бодлогоороо зохицуулж  байх  ёстой. Төсөл сон­гон  шалгаруулах  хариуцлага ч өндөр  байх хэрэгтэй л  дээ. Урсгалаар явс­наар эмх замбараагүй байдал бий болно.  Урьд нь бүгд гурилын үйлд­вэр рүү хошуурч орсноор эцэст нь юу болж хоцорлоо  доо.

-Үүнд хуулийг буруутгах то­хиолдол ч цөөнгүй. Магадгүй хуу­лиа илүү боловсронгуй болгох хэрэгтэй юм болов уу?

-Хуулийг бүтээлчээр хэрэглэж чадвал өнөөгийн харилцааг зохи­цуулах чадвартай. Алдаа мадаггүй, бүх нөхцөлийг урьдчилан харсан хууль хэзээ ч батлагддаггүй. Иймээс хуулиа бүтээлчээр хэрэглэх хэрэгтэй. Үнэхээр болохгүй зүйл байвал түүнийг нь засаж залруулах хэрэгтэй. Энэ хуулийг шүүмжлэх шаардлагагүй л дээ.

Амьдрал өөрөө баян. Урьдчилан харж, тооцоолоогүй шинэ нөхцөл байдал бий болж байна. Хуулийг боловсронгуй болгох шаардлага бий юу гэвэл байгаа. Үүнийгээ хийгээд явах хэрэгтэй.  Түүнээс  биш  энэ муу хууль гэж хойш  тавиад дахин шинэ хууль гаргана гэвэл дунд нь орон зай гарна. Манайханд нэг дутагдал бий.  Яг хийсэн ясан гэр барина гээд хөхөөний үлгэр шиг юм болдог. Хөхөө өдий болтол үүр бариагүй байгаа гэдэг биз дээ. Үүн шиг ямар ч цоорхойгүй хууль гарна гээд төслийг буцаагаад байдаг. Гэтэл цаана нь ажил явдаггүй зогсчихдог сул талтай.

ТӨРИЙН АЛБЫГ ЦОМХОН, ЧАДВАРЛАГ БОЛГОХ ХЭРЭГТЭЙ

-Танаар ахлуулсан ажлын хэс­­­гийнхэн 7000 төрийн албан хаагчийг цомхтгох асуудлыг хөнд­сөн. Харамсалтай нь ажил хэрэг  болж  чадсангүй. Хэн нэг эрх  мэдэлтэн нь үүнийг дар­чихлаа ч гэх яриа  гарсан байна лээ?

-Төрийн захиргааны байгуул­лагын данхар бүтцийг хөнгөвчлөх, ажлын давхардал, дамжлагыг арил­гах. Энэ үүднээсээ төрийн ал­бан хаагчийн тоог цөөрүүлж оновчтой болгох дээр ажлын хэсэг ажилласан. Зөвхөн төрөөс цалин  авч алба хаш­даг бус иргэдэд үйлчилдэг биз­­­­­несийн зарчимд шилжүүлэх асууд­­­лыг  гаргаж тавьсан юм. Энэ асуудлыг Засгийн газар судлаад ирэх жилийн Төсөв, төлөвлөгөөнд оруулж ирэх чиглэлийг УИХ-аас авсан. Ирэх оны төсөв УИХ-аар хэ­лэ­л­цэгдэхэд энэ асуудлыг оруулж ирэх байх гэж найдаж байна. Тэр үед хэлэлцүүлэг үргэлжилнэ. Түүнээс биш энэ асуудал зогсоогүй байх аа. Түр зуур дахин боловсруулах ху­гацаа олгогдсон зүйл гэж л ойлгож байгаа.

-УИХ-аас энэ асуудлаар Зас­гийн  газарт хоёр ч удаа тог­тоол хүр­гүүлсэн боловч өдгөө байдал хэ­вээрээ л байна. Намуудын хоо­рондын  тохироо болон ар, өврийн хаалгаар данхайсан тө­рийн албыг эрх баригчид шийд­вэрлэхийг хүсэхгүй байх шиг?

-Ямар ч байсан УИХ Засгийн га­зарт гурав дахь удаагаа тодорхой чиглэл өглөө. Иймээс УИХ-д орж ирж хэлэлцэх байх гэж найдаж л сууна.

-7000-аас илүү төрийн албан хаагчийг цомхтгох хэрэгтэй гэг­дэж байсан. Энэ талаараа тод­руулахгүй юу?

-Тиймээ. Энэ асуудал дээр тоо­цоо үндэслэлтэй хандах юм бол тэр байтугай л цомхтгох боломж бий. Сүүлийн 3-4 жилд төрийн ал­бан хаагч 25 мянга орчим хүнээр нэмэгдсэн. Өм­нөх жилүүдтэй харь­цуулаад үзэхэд хэр  зэрэг байгаа нь харагдаж байгаа биз. Тийм учраас төрийн  за­хиргааны  байгууллагуудыг бү­тэц, зохион байгуулалт, хариуцах аж­­лын үүргийг нь тогтоогоод шат дамжлагыг аль болох цөөрүүлэх хэ­рэгтэй. Ингэснээр төрийн алба чад­варлаг, цомхон хүмүүсээр ажлаа амжуулдаг болох бололцоо бий.

-Магадгүй УИХ ажлын хэс­гийн гаргасан судалгаан дээр үн­дэс­лэж төрийн албан хаагчдыг цомхтгохоор болвол хэд гэсэн тоо орж ирэх вэ?

-Энэ тал дээр ажлын хэсэг үр­­гэлж­­лүүлэн ажлаагүй учраас би хэлж чадахгүй байна.

БАРДАМ АМ ГАРЧИХААД ДАРАА НЬ ГУЙГААД ГҮЙДЭГ

-Хэрэв ажлын хэсгийнхний гар­гасан дүгнэлтийг ажил хэрэг болгосон бол төсвийн алдагдал 6.4 хувьтай гарахгүй байсан бо­­лов уу. Уг нь Олон улсын валю­тын сан манайд ДНБ-ий таван хувиас хэтрүүлэхгүй байх болзол тулгасан шүү дээ?

-Бодох л ёстой  асуудлуудын  нэг.  Бидэнд  тулгаад   байгаа  болзол ч биш л дээ. Бид өөрсдөө л ийм үүрэг авсан юм. Хамтарч ажиллая, та нараас дэмжлэг туслалцаа авъя. Эдийн  зас­гаа  өөд нь татаж хөгжүүлье гээд тохирчихсон. Ингэхдээ хоёр талын бодлого тохирсон юм. Ма­най улс эдийн засгаа ингэж хөг­жүүлнэ, алдагдлаа арилгаж, үр аш­­гаа дээшлүүлнэ гэсэн санааг өөрс­­дөө  гаргаж  ирсэн. Хамтрагч тал ин­гэж явбал танай бодлого үр дүнд хүрнэ. Тэгвэл бид тусалъя. Бидний тусламж талаар өнгөрөхгүй юм бай­на гэхчлэн саналаа нэгтгэсэн шүү дээ. Улмаар урьдчилан тохироод хө­­төлбөрөө хэрэгжүүлээд эхэлсэн. Яв­цын дунд тоо өөрчлөгдөж байгаа нь зохимжгүй. Эцэст нь өөрөө өөрс­дийгөө хуурсан үйлдэл л дээ.

-Тэгвэл манай  тал эхлүүл­чи­хээд  өөрсдөө  бодлогоо зөрч­сөн гэж ойлгож болох нь ээ?

-Цаад талд энэ таатай санаг­дахгүйгээр барахгүй хамтран ажил­­­лах гэрээгээ эргэн харахад хү­рэх л байх. Таван хувийн алдаг­дал­тай эдийн засгаа богино хуга­цаанд өөд нь татна гээд бодлогоо тодорхойлчихоод буруу эргүүлэхээр нөгөө тал хамтран ажиллах хэрэг байна уу гэж бодно биз дээ. Иймээс нэгэнт тохирсон бодлого, хө­төл­бөрийг хэрэгжүүлэхэд бүхий л бо­лолцоогоо дайчилж ажиллах ёстой. Янз бүрийн шалтаг хэлж төсвийн алдагдлыг нэмэгдүүлж байгаа нь монголчуудад зохимжгүй л дээ.

-ДНБ 6.4 хувьтай гарах болсон нь бонд гаргасантай холбоотой гэж тайлбарладаг юм билээ?

-Гэхдээ бонд гаргаад түүнийгээ юунд ашигласан юм. Төсвийн ал­дагд­лаа хаахад л ашигласан биз дээ. Уг нь алдагдлаа арилгаж, тэр мөнгөөрөө илүү хөрөнгө оруулалт хийгээд явбал манай улс л хожино. Гэтэл үрэлгэн загнаж, үр ашиггүй ажлаа бонд гаргаж ард түмний гар дээрээс мөнгө татаж хаах нь зөв шийдвэр ч биш л дээ. Үүнийг эргээд төлнө.  Тиймээс  бодлого,  шийд­вэрийг ягштал мөрдөх хэрэгтэй.

-Болзол зөрчигдсөн тохиол­долд Олон улсын валютын сан манай улсад тусламж үзүүлэхгүй гэж байсан. Гишүүд тэднийг ца­райчилж тусламж авах шаард­ла­га­тай гэх. Өмнө нь бас ма­найх ингэж томорч байсан байх аа. Тэг­сэн  атлаа гараа сунгаад гуй­гаад л очсон. Энэ удаад тэгэхгүй гэх баталгаа бий болов уу?

-Үүнийг дүгнэхэд том ухаан хэрэггүй. 2007-2008 онд олон улсын валютын сангүй байхад болно гээд байсан. Дэлхийн зах зээл дээрээс 1.5 тэрбум  ам.долларын хөрөнгө босгож сайхан ажиллана гээд хөөж туусан шүү дээ. Гэтэл чадаагүй. Эдийн засгийн хямралд сөхрөх гэж байхдаа өнөөх муу нэртэй, хөөж туухдаа хүрээд байсан Олон улсын валютын сангаас тусламж авч л давсан. Тийм жишээ бидэнд бий. Их л нухацтай бодох л хэрэгтэй. Манай улс бүхий л асуудлыг бие дагаад шийдчих бололцоо байхгүй. Алсдаа бий болно байх. Оюутолгой, Тавантолгой ашгаа өгөөд эхлэхээр тийм боломж бий болно. Үүнд эргэлзэх юмгүй. Гэхдээ тэр болтол хэдэн жил болно. Эдийн засгийн хямрал арилчихаагүй байна. Тэгэхэд сэтгэлийн хөөрлөөр хөөж туугаад байх нь хэр зохимжтой юм бол доо.

БАНКНЫ АЖИЛД ТӨР ХУТГАЛДАХ НЬ ЗОХИМЖГҮЙ

-Төр банкин дахь мөнгөн хадгаламжид баталгаа гаргахад та эсэргүүцэж байсан. Үнэхээр ч таны хэлдэг шиг төр бүхий л зүйл рүү хутгалдах болж?

-Зах зээл өөрөө хатуу нийгэм, хариуцлага шаардана. Банк, аж ахуйн нэгж, хувь иргэн хоорондоо үүргээ хүлээж, хэн хэндээ итгэсний үндсэн дээр банкны харилцаа ор­шин тогтнож буй. Алдаа оноо гар­вал тэд хариуцна. Эрсдэл гарвал мөн л хүлээнэ. Ийм л зарчим шүү дээ. Гэтэл энэ асуудалд яаран төр орж хутгалдсан асуудал оновчтой биш. Хариуцлагаа хүлээсэн хоёр субъектын аль алинийнх нь ха­риуц­лагыг сулруулж байгаа юм. “Эрсдэл гарвал төр хариуцна, чи бит­гий санаа зов” гэж нэг нь хэлнэ. Нөгөө нь төр хариуцах юм чинь гээд тухайн банкинд шаард­лага та­вихгүй. Ингэхээр банк ажил­лах идэвхгүй болж байгаа юм. Ма­гад­гүй зальтай этгээд банкийг дам­пууруулах оролдлого хийхийг үгүйс­гэх аргагүй. Тиймээс аливаа эдийн засгийн шийдвэр гаргахдаа холын болоод ойрын, эерэг болоод сөрөг үр дагаврыг заавал тооцож ярилцаж байх ёстой.

-Төр баталгаа гаргасан нь бус­­­дын хувьд идэш болсон гэх. Өөрөөр хэлбэл, банкууд ар араасаа дампуурах болсон нь үүнтэй холбоотой гэгдэх юм билээ?

-Үгүйсгэхгүй байна. Энэ бо­ломжийг ашиглаад зальхай үйлдэл хийсэн байхыг үгүйсгэх арга алга. Гэхдээ банк дампуурах нь өөрийнх нь үйл ажиллагаанаас шууд хамааралтай. Зөв явж бай­сан бол дампуурахгүй. Хуулиа мөр­­дөөд зээлдэгч нартаа тэгш шу­дарга хандаад явсан бол өнөөдөр дампуурахгүй байх. Хэрэв хууль зөр­чөөд ямар нэгэн эрх ашигт хөт­­лөгдөөд, цөөн хэдэн хүнд их хэм­жээний зээл өгвөл дампуурах нь тодорхой.

-Банкин дахь хадгаламж хэд­хэн хүнийх байдаг гэдэг. Зээлийн хүүг нэмж байгаа нь ч тэдний эрх ашиг гэдэг юм билээ. Энэ хэр үндэслэлтэй юм бол?

-Аливаа шүүмжлэлд үнэний хувь байдаг. Үүнд үнэн үг бий л байх.

-Манай банкууд эдийн засгийн чадавх муутай гэдэгт та санал нийлдэг үү?

-Чадавх султай. Дүрмийн санг нь л хар даа. Том хэмжээний зээл өгөх чадвартай, үйлчилгээ үзүүлэх чадвартай баз байхгүй. Банкууд томрох шаардлага бий.

БОГИНО ХУГАЦААНД НӨХӨХ БОЛОМЖГҮЙ

-Дэлхийн жишгээр уул уур­хайн компаниуд  4-5 жилийн до­тор хөрөнгө оруулалтаа нөхдөг гэдэг. Манай улс Оюутолгой, Та­ван­­толгой хэмээх хоёр том ор­доо ашиглалтад орууллаа. Уг ордуудын хувьд 4-5 жилийн до­тор хөрөнгө оруулалтаа нөхөх бо­ломж нь хэр бий вэ?

-Уул уурхайн хөрөнгө оруулалт ийм богино хугацаанд нөхөгддөг гэсэн хууль зарчим байхгүй. Уул уурхайн  салбар  өөрөө  их  хэмжээний хөрөнгө  шаарддаг,   урьдчилгаа  бэлт­гэл ажил  хийх  шаардлагатай  байдаг. Бусад салбаруудтай харьцуулахад хөрөнгө оруулалтаа нөхөх хугацаа нэлээд урт. Тэр тусмаа Оюутолгой, Тавантолгой шиг том хэмжээний цог­цолборыг барьж байгуулахад хө­­рөнгө мөнгө, цаг хугацаа хэ­рэг­тэй. Үүний дараагаар өртгөө нөхнө. 3-5 жилийн дотор барилгын ажил явагдана гэсэн график ТЭЗҮ-д нь бий. Үүний дараа ашиглалтад орж мөн л 3-5 жилийн хөрөнгөө нөхнө.

-УИХ-ын гишүүн Д.Ганхуяг Оюутолгойг таван жилийн до­тор хөрөнгө  оруулалтаа  нө­хөх  боломж бий талаар график гар­гасан бай­сан. Тэр хэр үндэс­лэлтэй вэ?

-Ямар ч урьдчилсан фрогноз, төсөөлөл ямар нэгэн тооцоон дээр үндэслэх ёстой. Өнөөдрийн байгаа ханшаар бодох юм бол ТЭЗҮ-д хий­сэн тооцоо үндэслэлтэй гэж бо­дож байна. Гэнэт зэсийн үнэ хэд дахин өсвөл богино хугацаанд нөх­нө. Жишээ нь, Сүхбаатар аймагт бай­гуулагдсан Төмөртийн цайрын үйлдвэр мөн л 3-5 жилийн дотор хө­рөнгө оруулалтаа нөхөх талаар ТЭЗҮ-д нь тусгагдсан. Гэтэл дэлхийн зах зээл дээр өнгөт металл, цайрын үнэ нэмэгдсэнээс хоёр дахин богино хугацаанд өртгөө нөхөөд ажиллаж байна.