УИХ-ын гишүүн, УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулаж тухай хуулийн төслийг боловсруулах ажлын хэсгийн гишүүн Су.Батболдтой уулзаж ярилцлаа.

-Ажлын хэсэг байгуулагдсанаас хойш хэдэн удаа хуралдсан бэ. Сонгуулийн тухай хуулийг боловсруулахдаа юун дээр голлон анхаарч байна вэ?

-Сүүлийн үед сонгууль болгоны дараа УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийг өөрчлөх тухай яриа зуршил болоод байгаа. УИХ-ын даргын захирамжаар 2008 онд байгуулагдсан УИХ-д суудалтай бүх намын төлөөлөл орсон ажлын хэсэг ажиллаж байна. Ажлын хэсгийнхэн энэ хуулийг бүхэлд нь өөрчлөх биш, нэмэлт өөрчлөлт оруулах чиглэлээр ажиллаж байгаа юм. Өмнө нь УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийг боловсронгуй болгох, өөрчлөх ажлын хэсгүүдэд ажиллаж байсан гишүүд байгаа учраас байнга хуралдаад яриад байх зүйл харьцангуй бага байна. Ажлын хэсгийн гишүүд хуулийн ерөнхий үзэл баримтлал дээр тохироод байгаа.

-Тухайлбал юу вэ?

-Ажлын хэсгийн гишүүд сонгуулийг пропорциональ хэлбэрээр явуулах нь зүйтэй гэдэг дээр санал нэгдээд хуулийн төслөө боловсруулаад байна.

-УИХ дахь намын бүлгүүд сонгуулийн систем дээр санал хуваагдаад байгаа юм биш үү?

-Ажлын хэсгийн үүрэг бол хуулийн төслийг боловсруулж, намын бүлгүүдэд танилцуулах. Одоо УИХ-д суудалтай намуудад танилцуулж байна. Манай намын бүлгээр хоёр удаа хэлэлцсэн. Намын бүлгүүдээс сонгуулийн тогтолцооны талаар эцсийн шийдвэр гаргаагүй байгаа. Намын бүлгүүдээр ярилцсаны эцэст УИХ-д өргөн барих асуудал шийдэгдэх байх.

-Танай бүлгийн гишүүд нэг тойрог нэг мандат гэсэн тогтолцоотой байх нь зүйтэй гэж яриад байгаа гэсэн..?

-Янз бүрийн санаа оноотой байгаа. Гэхдээ эцсийн шийдэлд хүрч, санал хураагаагүй байгаа. Тогтолцооны тухайд гишүүд өөр өөрийнхөө байр суурийг илэрхийлсэн. Зарим нь пропорциональ байх нь зүйтэй гэж байгаа. Зарим нь нэг мандат нэг тойрог гэсэн системтэй байх нь зүйтэй гэсэн бол нөгөө хэсэг нь холимог байх нь оновчтой ч гэсэн санал гаргасан. Гэхдээ 2008 онд явуулсан олон мандат нэг тойрог гэсэн систем тохиромжгүй гэдэгт олонхи нь санал нэгдээд байгаа. Ер нь манай намын бүлэг сонгуулийн тогтолцоог ямар нэг хэлбэрээр зайлшгүй өөрчлөх нь зүйтэй гэдэг саналтай байгаа.

-Танай намын хувьд жижиг тойрогтой байх нь олонхийн суудал авч чадна гэдгийг олж харсан хэрэг биш үү?

-Сонгуулийн тогтолцоо янз бүр. Аль аль талд нь давуу болон дутагдалтай талууд байдаг. Ер нь бид 1992 оноос хойш мажоритар гэж нэрлээд байгаа олонхи, дийлэнхийн системээр сонгууль явуулж ирсэн. Нийт таван удаагийн сонгуулийг ийм системээр явууллаа. 2008 онд олон мандат нэг тойрог гэдэг системээр явуулсан. Энэ тогтолцооны дутагдалтай талыг таван удаагийн сонгуулиар олоод харчихлаа шүү дээ. Тухайлбал, жижиг тойрог нь мөнгө төгрөг тараах боломжтой ч гэдэг юм уу, эсвэл УИХ-ын гишүүд хэтэрхий жижиг тойргоос сонгогдсон учраас улсын хэмжээний нэгдсэн бодлого ярихад хүндрэлтэй, орон нутгийн жижиг асуудлыг хэлэлцдэг ч гэдэг юм уу, янз бүрийн шүүмжлэл гараад байгаа. Цаашдаа энэ системийг өөрчлөх нь зүйтэй юм болов уу, улс орны хувьд нэгдсэн бодлого шаардлагатай гэдэг үүднээс пропорциональ системийг сонгох нь зүйтэй гэсэн саналтай байх шиг байна. Гэхдээ намын бүлгүүдийн саналаар шийдэгдэнэ шүү дээ. Энэ чинь ганцхан тогтолцооны тухай асуудал биш л дээ. Дотор талд нь нэлээд олон асуудлыг боловсронгуй болгох шаардлагатай байгаа. Тухайлбал, иргэдийн өгсөн санал бодитой байдлаар УИХ-д тусгалаа олдог байх хэрэгтэй гэсэн зүйл байна. Мөн луйвар булхай оруулахгүйгээр иргэдийн санал өгөх бололцоог хангах асуудлыг шийдэх хэрэгтэй байна. Сонгуулийн төв байгууллагын хувьд ямар байх. ямар эрх мэдэлтэй байхыг шийдвэрлэх шаардлагатай байна. Будлиан гарвал шүүхээр шийддэг байх уу, СЕХ шийддэг байх уу, эсвэл Үндсэн хуулийн Цэц шийддэг байх уу гэдгийг зайлшгүй шийдвэрлэх шаардлагатай байна.

-Маргаан гарвал яаж шийдэхээр төсөлд тусгасан байгаа вэ?

-Төслөө пропорциональ системээр явах байдлаар хийсэн. Сонгуулийн төв байгууллагын тухай хуулийг одоохондоо хөндөөгүй байгаа л даа. Гэхдээ бидний баримталж буй зарчим бол сонгуулийн тойрог, хэсгийн хороодод намын төлөөллүүд ажиллаж байгаа. Үүнийг өөрчилж, төрийн албан хаагчид сонгуулийн тойрог, хэсгийн хороодод ажилладаг байх зарчим дээр тогтсон. Мөн сонгуулийн хэрэг маргааныг шуурхай шийдвэрлэх шаардлагатай байгаа юм. Шүүхийн байгууллагаар шийдвэрлэхээр нэг жил орчим болж хугацаа алдаж байна. Хэрэв маргаан гарвал СЕХ шийддэг байхаар оруулсан. Үүний тулд СЕХ-ны орон тооны гишүүдийн тоог нэмэгдүүлэхээр төлөвлөж байгаа. Мөн хөрөнгө мөнгөтэй холбоотой, амлалттай холбоотой асуудлуудыг цэгцлэхээр хуульд тусгасан. Ингэхдээ улс төрийн намуудыг улсын төсвийн даацаас хэтэрсэн амлалт авах байдлыг болиулъя гэж үзэж байгаа. Тийм учраас сонгуульд оролцохоор бүртгүүлэхэд нь намуудын мөрийн хөтөлбөрт санхүүгийн аудит хийлгээд, боломж үндэслэлгүй мөнгөний амлалт байна уу, үгүй юу гэдгийг хянаад бүртгэх эсэхийг шийдвэрлэх тухай санаа явж байгаа.

-Улсын төсөв даахуйц мөнгө амлахыг хуулиар зөвшөөрнө гэсэн үг үү?

-Хэт их амлалт байж болохгүй. Сонгуульд оролцож байгаа намууд өөрийнхөө сонгуулийн хөтөлбөрт ард иргэдийнхээ аж амьдралыг дээшлүүлэх үүднээс амлалт өгч таарна шүү дээ. Улсын төсвийн орлогыг ингэж нэмэгдүүлнэ, ингэснээр нийгмийн ийм ийм Халамж, тэтгэмжийг өсгөнө гэж... Ялангуяа зүүний чиглэлийн намууд нийгмийн халамжид анхаарч ажилладаг. Түүнээс биш бэлэн мөнгө амлаад тэдэн төгрөг өгнө гэсэн байдлаар биш. Өөрөөр хэлбэл, бодлогын хэмжээнд амлаж болно. Яаж мэдэх вэ дээ, тав, арван саяыг амлаж болно шүү дээ. Үүнийг хуулиар хориглож байгаа хэрэг.

-Дагалдах хуулиудад өөрчлөлт оруулна гэсэн, Төв байгууллагын удирдлагын шийдвэр сонгуульд санал өгөх иргэдийн тоонд нөлөөлөөд байдаг. Жишээлбэл, 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн санал авахын өмнөхөн Б.Баттулга дарга "Иргэний үнэмлэхтэй бол санал өгч болно" гэсэн байдаг. Гэтэл дараахан нь орон нутгийн сонгуулийн үеэр "Жагсаалтад бүртгүүлээгүй бол санал өгч болохгүй" гэсэн шийдвэр гаргаж байсан. Үүнийг хуульчилж, нэг мөр болгох уу?

-2012 оны сонгуулиас өмнө иргэний шинэчилсэн бүртгэлийг явуулж дуусгах учиртай. Хүний хөгжил сангаас хишиг хүртэх эрхээ нээлгэхийн тулд иргэний шинэчилсэн бүртгэлд бүртгүүлэх ёстой. Энэ бүртгэлийг хийснээр сонгуулийн үеэр гардаг будлиан, давхар санал өгдөг байдлыг арилгана гэж үзэж байгаа. Тухайн албан тушаалтны хувьд юу гэх нь тухайн үеийн байдал байх. Бидний хувьд сонгуулийн үеэр давхар санал өгөх, нэг тойроос нөгөөд очиж санал өгдгийг болиулах явдал чухал юм.

-Саяхан Цэцийн их суудлын хуралдаанаар УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн зарим заалтыг хүчингүй болгосон. Үүнийг хуульд тусгах уу?

-Тэр чинь хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа сонгуулийн хуультай холбоотой заалт. Энэ хууль дээр шинэчлэгдсэн байдлаар тусаад явна.