Монгол орны тухай товчхон

Монгол орны  газар зүйн орчин, түүний онцлог

Монгол орон нь ерөнхийдөө далайн түвшингөөс  дээш өргөгдсөн өндөрлөг газарт оршино.  Нутгийн баруун болон хойд хэсэгт өндөр өндөр уул нурууд их байдаг бол төв болон зүүн,  зүүн урагш тийшлэх тусам газрын гадарга харъцангуй намсан ирдэг байна.

Монгол нутгийн гадаргын дундаж өндөр нь далайн түвшинөөс дээш 1580 м бөгөөд нутгийн 80 гаруй % далайн түвшинөөс дээш 1000м-т өргөгдсөн байдаг байна. Энэ нь дэлхийн хуурай газрын дундаж өндөрөөс 800 м –ээр, Ази тивийн дундаж өндрөөс 600 гаруй м -ээр өндөр байдаг.

Тухайлбал Монгол нутагт Алтайн сүрлэг уулс, Хангайн сүрлэг уулс, Хөвсгөлийн сүрлэг уулс, Хэнтийн сүрлэг уулс, Хянганы сүрлэг уул нуруунууд гэсэн 5 үндсэн тогтолцоотой. Эдгээрээс хамгийн өндөр нь том нь Алтайн сүрлэг уулсын тогтолцоо юм.

Алтайн сүрлэг уулсын тогтолцоо нь нутгийн баруун захаас хил даган хойшоо Сийлхэмийн нуруу болон үргэлжилэн Монгол Алтайн нурууны баруун захад орших Таван-Богд уул бөгөөд Монгол улсын хамгийн өндөр Хүйтэн хэмээх оргилтой , энэ нь далайн түвшинөөс дээш 4374 м юм. Түүнээс зүүн урагш үргэлжилсээр Гичгэний нуруугаар төгсөнө.

Товч дурдвал Хангайн сүрлэг уулсын тогтолцоо нь Монгол улсын бараг л төв хэсэгт байрлах бөгөөд тэрээр баруун хойноос зүүн урагш үргэлжилнэ. Түүний өндөр оргил нь Отгонтэнгэр хайрхан оргил далайн түвшинөөс дээш 4021м юм.

Хөвсгөлийн сүрлэг уулсын тогтолцоо нь Хангайн нурууны баруун хойд захаар хойш үргэлжилэн Тагнын нуруу, Их Соёоны нуруутай холбогдоно. Түүний хамгийн өндөр цэг нь Мөнхсарьдаг оргил далайн түвшинөөс дээш 3491 м юм.

Монгол орны зүүн хойд захаар Хэнтийн нуруу орших бөгөөд тэрээр зүүн хойноос баруун урагш 400 гаад км үргэлжилэн тогтжээ. Түүний хамгийн өндөр цэг нь Асралтхайрхан оргил далайн түвшинөөс дээш 2861 м.Ингээд Монгол орны хамгийн зүүн захын уулс нь Их Хянганы уулсын салбар бөгөөд түүний дээд цэг нь Соёлз хайрхан далайн түвшинөөс дээш 1504 м харъцангуй намхан уулс юм. Харин ерөнхийдөө нутгийн зүүн ба зүүн өмнө хэсгээр талархаг  далайн түвшинөөс дээш 600-700 м байдаг.

Энэ дашрамд хэлэхэд геологи гэдэг бол дэлхийн хөрсний чулуулаг давхаргыг судладаг ухаан юм. Тиймээс энэ салбар нь хөрсний чулуулгийн давхаргаас олдсон ургамал, амьтны чулуужсан үлдэгдлийг судалж дэлхийн хувьсалын геологийн үеүүдийг тогтоосон байдаг.

Энэ үеийг эрин гэнэ. Эрин нь олон зуун сая жил үргэлжлэх учир түүнийг арай богино хугацаагаар нь хэдэн арван сая жил үргэлжлэх галавуудад хуваана.

Үүнийг товчилбоос:

Дэлхийн царцдас нь

• Магмын
• Тунамал
• Хувирмал гэсэн гарал үүсэлтэй чулуулгаас бүрдэнэ.

Царцдас нь олон сая жилийн турш алгуур хотойно, бас өргөгдөнө.

Монгол орны хувьд энэ нутагт геологийн бараг бүх эрин, галавт тогтсон чулуулаг тархсан байдаг. Эртний төрмөлийн эринд элсэн чулуу, занар, шохойн чулуу зэрэг тунамал чулуулагууд мөн боржин зарим бялхмал чулуулаг үүссэн байна.

- Дунд төрмөлийн эриний юрийн галавын үед тектоник хөдөлгөөний нөлөөгөөр Монгол орны өмнөд ба зүүн хэсэгт газар доошоо хотойж жижиг тэнгис тогтон өтгөн шигүү ойн ургамал ихтэй нуур усанд нь төрөл бүрийн амьтад нэн элбэг түүний дотор үлэг гүрвэл амьдран удаан оршжээ. Үүнээс үзвэл энэ хэсэгт чулуун ба хүрэн нүүрс элбэг байдаг эртний амьтдын олдвор их олддогоор батлагдаж байна.

- Шинэ төрмөлийн эриний палеогены галавын сүүлч неогены галавт болсон альпийн атираатлын хөдөлгөөнөөр том том уул нурууд түүний дотор манай Алтайн, Хангайн, Хөвсгөлийн, Хэнтийн, Хянганы сүрлэг уулс сэргэн өнөөгийн төрхөө олжээ.

Монгол орны  уур амьсгал, түүний онцлог

Ерөнхийдөө Монгол орны уур амьсгалыг бүрдүүлэгч хүчин зүйл нь газар зүйн байрлал юм. Үүнээс гадна

• далай тэнгисээс алс хол оршдогт
• их өндөрлөгт
• өндөр уулсаар хүрээлэгдсэн зэрэг нь мөн нөлөөлдөг байна.

Үүнээс улбаалан нарны тусгал, илч дулааныг өргөрөг бүрт өөр өөр хэмжээгээр авдагаар тайлбарлагдана. Өөрөөр хэлбэл уулархаг газарт чийг, тунадастай илүү хуримтлагдан хүйтэн сэрүүн байдаг бол тал газарт дулаан, тундас бага, салхитай байдаг байна.

Монгол оронд жилд дунджаар 200-220 мм тунадас унана. Хангай, Хөвсгөл, Хэнтий уулсад жилд дунджаар 500 мм заримдаа түүнээс ч их тунадас унадаг бол Дорнодын талд мөн говьд 100-150 мм тунадас унана. Нутгийн аль ч хэсэгт тунадасны ихэнх буюу 70% нь зуны улиралд унана. Өвөл нь ихэнхдээ хүйтэн хуурай байна.

Эрт дээр үеээс Монголчууд маань улирлыг Билгийн тооллоор нэг жилийг 4 том, 24 бага улирал болгон хуваадаг байжээ. Үүнд

1. Хавар            
   • Хур усны улирал
   • Ичигсэд хөдлөх
   • Хаврын хугас
   • Ханш нээх
   • Тариалангийн хур
2.   Зун
   • Өчүүхэн дүүрэн
   • Буудай боловсрох
   • Нар буцах
   • Өчүүхэн халуун
   • Их халуун
3. Намар
   • Сэрүүн орох
   • Цагаан хяруу унах
   • Намрын хугас
   • Хүйтэн шүүдэр унах
   • Хяруу унах
4. Өвөл
   • Өчүүхэн цас
   • Их цас
   • Өвлийн туйл
   • Өчүүхэн хүйтэн
   • Их хүйтэн

Монгол орны уур амьсгал болон газар зүйн байрлал нь мал аж ахуй хөтлөх, газар тариалан эрхлэх түүнчлэн зэрлэг ан амьтадад ч тохиромжтой юм.

Монгол орны  байгалийн бүс, бүслүүр

  Монгол орны  байгалийн бүс, бүслүүрийг ерөнхийд нь урдаас нь хойш нь

• Говь цөлийн
• Тал хээрийн
• Ойт хээрийн  гэсэн үндсэн 3 бүсэд хуваана.

Говь цөлийн бүс

Байрлал: Монгол орны өмнөд хэсгийг эзлэх нийт нутгийн 40%-ийг эзлэнэ.    

• Говийн
• Цөлийн  гэж бас ялгаж болно.

Говийн бүсийн хойд хил нь улсын төв ба зүүн хэсгийн газарт 45* - 46* -ын зэргэдтэй бараг тохирно. Харин уг бүсийн баруун хойд хэсэг нь Увс нуурын хонхорын хойд зах хүртэл хойшоо түрж орсон байна.

 Цөлийн бүс нь говийн бүсийн урд хилээр үргэлжлэн баруун өмнөөс зүүн өмнө хүртэл үргэлжилэн  байна. Нэрнээс нь үзсэн ч утга нь хүн амьтангүй эзгүй зэлүүд гэсэн утгатай бөгөөд газар зүйн хувьд ч мөн халуун хуурай нөхцөлтэй. Тийм боловч говь цөл нь өөрийн гэсэн амьдралтай сонирхолтой ер бусын сонин сайхан зүйлстэй юм. Үүнээс заримыг тоочвол цагаан зээр, гөрөөс, мазаалай, ирвэс, шилүүс, тарвага, хойлог, уулын бүргэд, талын бүргэд, шонхор гэх мэт. Ховор ургамал эмийн ургамал ургана. Мөн говь цөлийн нуур, баян бүрд, элсэн манхан зэрэг нь байгалийн үзэмж төгөлдөр сайхан газрууд олон бий.

Газрын гадарга: Монголчууд маань монголын сайхан ороныг 33 говь, 29 Ханхай,13 Алтайтай нь тус бүр өөр өөрийн тогтоц шинж чанартайг баталжээ.

Уур амьсгал: Жилийн ихэнх өдрүүдэд хур тунадасгүй жилдээ 50 – 150 мм хур тунадас унана. Өвөлдөө цасан бүрхэвч нимгэн, цастай байх хугацаа бага. Иймд ган болох давтамж ойрхон. Хяргас, Хар ус нуурын хонхорт ган болох давтамж их. 

Гадаргын ус : Говь цөлийн бүсийн урд ба зүүн хэсэг нь хөрсний гадаргын ус ховор харин хойд хэсэг нь Их нууруудын хотгорт Тэс, Нарийн, Завхан, Хүнгүй, Боршоо, Торхлог, Хөндлөн, Хархираа зэрэг голын адаг орж ирэх бөгөөд Хангайн нурууны өврийн бага нууруудын хотгорт Байдраг, Таац, Түй, Онгийн голын адаг, Алтайн өвөр говьд Үенч, Бодонч, Барлаг голуудын адаг орж ирнэ.

Гэвч говийн бүсэд нуур элбэг бөгөөд том нууруудад  Увс, Хяргас, Хар ус нуур, Хар, Дөргөн, Бөөнцагаан, Орог, Улаан нуурууд мөн баян бүрд маягаар нэлээд бий.

Газрын гадаргын хувьд эртний далайн ёроол байсан гэж эрдэмтэд үздэг бөгөөд энэ нь ч баттай харагдана.

Хөрс, Ургамал, Амьтан: Говийн бүсэд Говийн бор хөрс их тархсан энэ нь Монгол нутгийн 20% - ийг эзэлнэ. Хөрс нь чийг ховор нөхцөлд тохирсон байдаг. Ургамал нь тачир, сийрэг учраас энд ялзмаг бага, ялзмагт давхарга ч бас тун бага байна.

Хэдийгээр ийм нөхцөлтэй боловч 400 гаруй төрлийн ургамлын аймагтай түүний дотроос  хамгийн сайн эмийн ургамал зэрлэг байдлаар ургадаг гайхамшигтай баялаг билээ. Үүнд бор хөрсөнд монгол өвс ургах бөгөөд хазаар өвс, ширх зэрэг хээрийн ургамал, харгана, боролзой, баглуур, тэсги, бор шаваг зэрэг ургамал зонхилон ургана. Таана, хөмүүл зэрэг нь Говь-Алтайн ууланд, нам газруудаар бор бударгана, баглуур, ортууз, бөөрөлзгөнө ургадаг бол элсэнд шар шаваг, хар суль, цагаан суль, гоёо ургана.

Говийн унаган ургамалд буйлс, усхий суль, хойрог харгана, говийн хунчир зэрэг орно.

Модны хувьд хайлаас нь хуурай сайрын дагуу ургана. Заг мод нь элстэй, чулуулаг газарт голлон ургана зарим газарт төгөл маягтай байна. Заг мод нь 2-4 м өндөр ургадаг бутлаг ургамал бөгөөд говийн бүсийн экологит чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.

Тэрчлэн говь цөлийн бүс нь ан амьтнаар баялаг тухайлбал аргаль, янгир, хавтгай, бөхөн, зээр, шилүүс, хар сүүлт, ёл шувуу, бүргэд, шонхор, жороо тоодог зэрэг олон амьтад амьдарна.

Тал хээрийн бүс

Байрлал: Монгол орны тал хээрийн бүс нь Хангайн нурууны өврөөс зүүн тийш өргөсөн үргэлжлэх уртрагын 45 – 46 зэргэдийн дагуу оршино. Хангайн нурууны зүүн талаар хойшоо эргэж бараг Орхон гол, Туул голын бэлчир хүрэх бөгөөд мөн урагшаа эргэж Богдхаан уулын урдуур гарч Хэрлэн гол хүрч, Хэрлэнбаянулаан уул ба Өндөр хаан уулын өврөөр улз голын саваар явж Хэнтийн нурууны зүүн талаар хойшоо явж улсйн хилд хүрэх шугам гэж ойлгож болно.

Газрын гадарга: Гадаргын голлох хэлбэр нь толгодорхог тал газар бөгөөд зүүн тийшлэх тусам намхан болж холдсоор бүр зүүн талдаа дов толгодгүй тэв тэгш жинхэнэ тэгш тал болно. Энэ нь алдарт Мэнэгийн тал юм.

Уур амьсгал: Өвөл 1-р сарын дундаж температур – 20* бол зун 7 – сарын дундаж температур + 20* байх учир жилийн дундаж  температур 0* байна. Хур тунадасны хэмжээ жилд дунджаар 191.7 – 250 миллиметр, харин дулааны улиралд хур тунадас элбэгтэй байна.

Өвөл цагт цасан бүрхүүлийн тогтвортой байх хугацаа 70 хоног байх хүйтрэхгүй байх хугацаа 110 – 120 хоног байна.

Гадаргын ус: Тал хээрийн бүс нь гол, мөрөн, нуур, байгалийн халуун рашаан элбэгтэй. Үүнд Цэнхэрийн халуун рашаан, Минж гол, Туул гол, Ерөө голууд орно.  Бүс нутгийн дундуур Монголын том мөрөн болох Хэрлэн гол урсана. Хэрлэн голд Цэнхэрийн гол цутгана. Мөн Сэлэнгэ мөрөн хойш урссаар Байгаль далайд очиж цутгана энэ нь цаашилсаар Хойд мөсөн далайд цутгадаг нь үнэхээр бахдахгүй байхын аргагүй. Мөн энэ бүс дэх Том нуурын нэг нь “Монголын Хөх сувд” хэмээн нэрлэгдэх Хөвсгөл далай юм. Энэ нуур нь байгалийн байдал үзэсгэлэнт сайхан уртаашаа 136 километр, өргөөшөө 36 километр хойноосоо урагш сунаж тогтсон байдаг. 

Мөн Улаагчин хар нуур, Тэлмэн нуур, Ойгон нуур, Өгий нуур, Тэрхийн цагаан нуур зэрэг нуурууд нь томд орно. Хангайн нуруунаас эх аван урсах Онги гол, Түйн гол, Таацын гол, Байдрагын гол зэрэг мөн Завхан гол орно.

Мөрөөдлийн аялалыг танд Нүүдэл трейд бэлэглэх болно...

Монголдоо аялацгаая...

Илүү дэлгэрэнгүйг 99162095 дугаараас авна уу ?