МУИС-ийн Эдийн засгийн сургуулийн багш, доктор, судлаач Б.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.

-Нүүрсний экспорт бараг л зогсчихлоо. Үүнийг дэлхийн эдийн засгийн хямралын үр нөлөө гэж үзэж болох уу?

-Төсөвт бүрдэх татварын орлого саарч эхэллээ. Өнгөрсөн жил нийт татварын орлогын 56 хувийг уул уурхайн салбар дангаар нийлүүлсэн. Энэ жил 60 хүртэлх хувийн орлогыг тус салбараас бүрдүүлэхээр төлөвлөсөн боловч хангаж чадахгүй нь бололтой. Дэлхийн зах зээл дээр уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ ханш байнга хэлбэлзэж байна. Манай эдийн засаг улам бүр уул уурхайгаас хамааралтай болохын хэрээр ханшийн уналт, өсөлтийг цаашид хүчтэй мэдэрнэ. Түүнчлэн эдийн засгийн тулгуур салбараа дагаад бүх салбар хямрах, хөгжих гинжин холбоо бий болчихлоо. Эрдэс бүтээгдэхүүний үнэ хурдацтай өөрчлөгдөж байна. Бидний ханшийн мөчлөгт өртөх эрсдэл улам гүнзгийрч байгаа юм. Гэтэл эдийн засгаа тогтворжуулах арга хэрэгсэл манайд алга. Хэдий Тогтворжуулалтын санг байгуулсан ч чухал цагт хэрэглэх нөөцийг хангалттай бүрдүүлж чадсангүй.

-Тэгвэл эрсдэл багатай туулах ямар гарц байна вэ?

-Нэгдүгээрт, Зохистой түвшинд төсвийн зарлагаа танах шаардлагатай. Хоёрдугаарт, Засгийн газар бонд гаргах. Мөн гадаад зах зээлээс санхүүжилт авч болох юм. Энэ бол харьцангуй боломжтой харагдаж байгаа юм. Гэхдээ урт хугацаандаа Засгийн газар асар их хэмжээний өр цуглуулах эрсдэл бий болох талтай. Гаднынхан бол бидэнд мөнгө өгөх сонирхол өндөр байна. Тэд Монголын газрын хэвлийд буй уул уурхайн нөөцөд итгэж байна. Мэдээж, аль аль нь алдагдалтай. Гэхдээ Монгол хямралыг ямар ч хохиролгүйгээр тойроод гарна гэдэг амаргүй. Угаас ийм боломж ч алга.

Улс төр, байгалийн баялаг хэт холилдох болсон нь засаглалыг сулруулж байна

-Засгийн газар төсвөө танах бус тэлэх бодлого явуулах бололтой. Тухайлбал, “Хүүхдийн мөнгө”-өөр жишээ аваад үзэхэд урьдын явдал давтагдах нь. Энэ нь цаг үеэ мэдэрсэн бодлого мөн үү?

-Хүүхдийн мөнгийг олгох асуудал хараахан шийдэгдээгүй байна. Хэрэв өмнөх Засгийн газар шиг бэлэн мөнгө тараавал улам л хүнд байдал орно. Эдийн засаг таагүй үед дэлхийн ихэнх улс орнууд төсвөө танаж, урсгал зардлаа багасгаж, аль болох л хэмнэлт хийх гэж оролддог. Тиймээс шинэ Засгийн газар эдийн засгаа хөл дээр нь босгохын төлөө ажиллах хэрэгтэй. Төсвөө танахдаа зохистой хэмжээг баримтлах учиртай. Хэтэрхий танах нь эдийн засаг хямарч буй үед улам ч өдөөх үндэс болдог. Мөн аль болох л эдийн засгаа дэмжсэн бодлого хэрэгжүүлэх нь ононо. Эдийн засгийн өсөлттэй байх үедээ хуримтлал бий болгож чадаагүй нь том сургамж боллоо. Өнгөрсөн хугацаанд олсон жаахан зүйлээ тавиад туучихаж. Хэрэв хуримтлалтай бол гал алдах үед тэвдэхгүй. Манайд улс төр, байгалийн баялаг хэт холилдох болсон нь засаглалыг сулруулж байна. Үүнээс улбаалан зорьж буй хөгжилд хүрч чадахгүй байна.

-Монголбанкны шинэ Ерөнхийлөгч зээлийн хүүг бууруулж, инфляцийг нэг оронтой тоонд аваачих боломжтой гэж үзсэн. Ийм боломж нөхцөл бүрдсэн үү?

-Эдийн засгийн хэт халалт буурч буй үед инфляцийн дарамт буурна. Энэ бол зүй тогтол. Эсрэгээрээ эдийн засгийн хэт халалтаас болоод инфляцийн дарамт өсөх магадлалтай. Арилжааны банкуудын зээлийн хүү эх үүсвэрээс хамаарч байдаг. Харин хадгаламжийн хүү инфляциас шалтгаалах болсон. Мөнгөний үнэ цэнэ унана гэж үзвэл банкинд мөнгө хадгалах шаардлагагүй. Тиймээс хэрэглэсэн нь дээр. Жилийн дараа инфляциас хамаараад мөнгөний чинь худалдан авах чадвар буурах магадлал өндөр. Хэрэв инфляци өсөөд байвал банкуудын хадгаламжинд нөлөөлнө. Энэ нь цаашдаа банкууд улам л хэцүү болно гэсэн үг.

-Яагаад хэцүү болно гэж.

-Учир нь банкинд мөнгөө хадгалуулах иргэдийн хүсэл сонирхол буурна. Мөнгөнөөс хүү төрүүлж ашиг олох гэсэн бус алдагдал хүлээнэ гэсэн үг. Тиймээс энэ тохиолдолд банкууд эх үүсвэргүй болох эрсдэлтэй. Гэтэл зах зээлд зээлийн эрэлт хэвээр байна. Аль болох л инфляцийн түвшин бага үед нь зээлийн нөхцлийг сайжруулахын хэрэгтэй. Үүний төлөө ч Төвбанкны мөнгөний бодлого чиглэх учиртай. Орон сууцны зээл нийт зээлийн 14 хувийг эзэлж байна. 14 хувь гэдэг бол өндөр тоо, том ч эрсдэл. Санхүүгийн салбараа тогтвортой, хөгжлөө урт удаан хугацаанд хадгалж үлдэхийн тулд инфляцийг нам түвшинд барих хэрэгтэй.

Уул уурхай өндөр цалинтай боловч ажиллах хүчин шингээх “том сав” биш

-Манайд цалиндаа сэтгэл ханамжтай хүн ховор байх. Гэтэл гаднынхан манай орчин нөхцлийг нь голохгүй ажиллаад байх юм. Энэ нь юутай холбоотой вэ?

-Монголчуудын цалингийн дундаж түвшин бүс нутагтаа нэлээд өндөр. Их сургуулийн цайны газарт 400 мянган төгрөгийн цалинтай ажилд хүн олдохгүй байна шүү дээ. Ветьнамд гэхэд л сарын дундаж цалин 70 ам.доллар. Хятадад аж үйлдвэрийн ажилтны дундаж цалин 150-200 ам.долларын хооронд хэлбэлзэж байна. Тиймээс л гаднынхан манайд ажиллах сонирхолтой байдаг болов уу. Сүүлийн жилүүдэд уул уурхайн дэмээр иргэдийн орлогын түвшин огцом дээшилсэн. Харин цаашдаа манайх уул уурхайд тулгуурласан эдийн засагтай болохын хэрээр ажилгүйдлийн түвшин өснө. Хэдийгээр уул уурхай өндөр цалинтай боловч ажиллах хүчин шингээх “том сав” биш. Үүнийг л сайн ойлгох хэрэгтэй. Манайх Катартай адилхан эдийн засгийн бүтэцтэй болж байна. Гэтэл тэдний нийт ажиллах хүчний 70 хувь нь гадаад ажилчид. Тэнд ажилгүйдэл маш өндөр. Манайд ч ийм чиг хандлага бий болж эхэллээ. Монголд хятадууд их ажиллаж байна гэдэг. Гэтэл 400 мянган төгрөг бол өндөр цалин. Мэдээж барилга, уул уурхайд ажиллаж буй гаднын иргэн үүнээс хэд дахин өндөр цалин авч байгаа байх.

-Гадаад валютын ханш чангарах болсон. Үүнд ямар хүчин зүйл нөлөөлсөн бэ?

-Нэгдүгээрт, “Оюутолгой” төслийн бүтээн байгуулалт өндөрлөх гэж байна. Үүнтэй уялдан уурхайд зарцуулж буй хөрөнгийн хэмжээ буурч байгаа. Уг төслийн үйлдвэрлэлийн бүтээн байгуулалт валютын том эх үүсвэр байсан . Хоёрдугаарт, Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт саарсан. Гуравдугаарт, урд хөршийн үйлдвэрлэлийн эрэлт хэрэгцээ буурсан, Дөрөвдүгээрт, бидний тансаг хэрэглээ ханш чангарахад нөлөөлсөн. Тиймээс гадаад валютын нөөц багасахын хэрээр импортоо бууруулах хэрэгтэй. Гэтэл манай импорт буурахгүй байна. Хамгийн харамсалтай нь 50, 60 мянган ам.долларын үнэтэй автомашинаар хотын зам бөглөрч байна. Тансаг хэрэглээ эдийн засгийн хөгжилд хамгийн том саад шүү. Хэрэв бид дээрх хэмжээний тансаг хэрэглээний зүйл импортлодоггүй байсан бол төгрөгийн ханш унахгүй байх байлаа. Тогтвортой түвшинд ханшаа барих боломж байсан. Энэ байдлаараа цаашид төгрөгийн ханш улам л унана. Тиймээс төрөөс хэрэглээг дэмжихгүй байх бодлого л хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Энэ нь эдийн засгаа дэмжиж буй илрэл юм.

Хямралын салхи эдийн засгийг нөмөрч ирлээ

-Монголбанкнаас байнга интервенц хийж байна. Ер нь интервенц хийх нь хэр үр дүнтэй арга вэ?

- Төгрөгийн ханш 2008 онд ч одоогийнх шиг суларсан. Үүнийг манайхан санаж байгаа. Нийгмийн хүлээлт ч 2008 оны байдал давтагдах вий гэсэн айдастай байна. Дэлхийн зах зээлд явагдаж буй хөдөлгөөний эсрэг жижигхэн эдийн засагтай улс интервенц хийгээд өөрийнхөө ашгийг аваад үлдэнэ гэвэл үлгэр. Манайхаас том эдийн засагтай улсууд валютынхаа нөөцөөр зах зээлээ хамгаалах гээд чаддаггүй. Онолын хувьд ч ерөөсөө боломжгүй. Зүгээр л популист алхмаар ханшийг тогтворжуулна гэдэг. Гэтэл амьдрал дээр бодитоор биелэлээ олдоггүй. Интервенц хийгээд тодорхой хугацаанд валютын нөөцөө шавхтал ханшийг торгоож болно. Ингэх нь ямар ч ашиггүй.

-Урт хугацаанд интервенц хийх нь ямар ч ашиггүй гэлээ. Гэхдээ эрсдэлээ бууруулах юм биш үү?

-Манайх 2008 онд нэг тэрбум ам.долларын албан нөөцтэй байсан. Тухайн үед ханшаа албан нөөцийнхөө 50 хүртэлх хувийг дуустал нь барьсан. Энэ нь Монгол улсад ямар ч хэрэг болоогүй. Мэдээлэлтэй, эрх мэдэлтэй хүмүүст төгрөгөө ам.доллар болгож хөрвүүлэх хугацааг л сунгаж өгсөн. Түүнээс бодит эдийн засагт ханшийг тогтвортой урт хугацаанд хадгалж чадаагүй. Интервенц бол түр зуурын л домнох арга. 2008 онд жирийн иргэд ч төгрөгөө ам.доллар болгох боломжгүй байсан шүү дээ. Тиймээс Монголбанк зах зээлд хөндлөнгөөс шууд оролцоод ч амжилтад хүрэхгүй. Мэдээж бага зэргийн хэлбэлзэлийн үед интервенц хийгээд амжилтад хүрэх боломжтой. Гэхдээ дэлхийн хэмжээний санхүүгийн савалгааны өмнө Монгол улс гараа хумхиад зүгээр сууж болохгүй.

-Монголын эдийн засгийн тамир тэнхээ ямархуу байна вэ?

-Монгол улсын эдийн засгийн боломж сайн. Урт хугацаандаа бид Азийн “бар” болох итгэл найдвар дүүрэн байна. Харин зам зуурт саад бэрхшээл олон. Тэр саад нь бид өөрсдөө болж байна. Гаднын ийм нэг үг байдаг. “Хол явах мөртлөө өөрийнхөө хөлийг буудаад байна” гэж. Бид өөрөө өөрийнхөө хөлийг л буудаад байна шүү дээ. Олон улсын санхүүгийн зах зээлийн нөхцөл байдал, Хятадын эдийн засгийн удаашралыг харахад цаг үе ээдрээтэй. Тиймээс өнгөрсөн хойно харамсах бус урьдчилаад хямралд бэлтгэж байх хэрэгтэй. Хямралын тун таагүй салхи эдийн засгийг нөмөрч ирлээ. Гадаад орчин нөхцөл биднийг хямралд бэлтгэлтэй байхыг шаардаж байна.