Монголын экспортлогчдын холбооны ерөнхийлөгч Д.Галсандоржтой ярилцлаа.

-Үндэсний статистикийн хороо өнгөрсөн есдүгээр сарын эдийн засгийн үзүүлэлтийг хэдхэн хоногийн өмнө танилцуулсан. Оны эхний есөн сарын байдлаар голлох бүтээгдэхүүний экспорт төлөвлөсөн хэмжээнд хүрч чадаж байна уу ?

Манай экспортын орлогод жин дардаг цөөн хэдхэн бүтээгдэхүүн л байдаг. Зэс, нүүрс, газрын тос, алт. Оны эхний есөн сарын байдлаар зэсийн экспорт хоёр дахин нэмэгдсэн бол 13 сая тонн нүүрс экспортолсон байна.Нүүрсний хувьд маш бага үзүүлэлт л дээ. Тиймээс нүүрснээс олох орлого тасарч байна гэсэн үг. Энэ оны төлөвлөгөөгөөр манай улс 31 сая тонн нүүрс экспортлохоор тооцсон.

Харамсалтай нь, энэ бол үндэслэлгүй, бодит байдлаас зөрүүтэй тоо. Ер нь өнгөрсөн оны аравдугаар сараас Хятадын нүүрсний зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ, үнэ буурч ирсэн. Энэ онд ч мөн зах зээл сайжрахгүй гэдэг нь тодорхой байна. Үүнийг экспортолсон нүүрсний хэмжээ, үнэ илтгэж байна.

Харин алтны олборлолт нэмэгдэж, газрын тос, зэсийн экспорт тоо, хэмжээгээр өсч байгаа нь сайшаалтай. Ялангуяа зэсийн экспортын хэмжээ оны эцэст тооцоолсноос давж биелэхээр байгаа. Гэхдээ улсын төсөвт төлөх орлогын хэмжээг нь авч үзвэл Эрдэнэт үйлдвэрийн хувьд татварын хэмжээ харьцангуй нэмэгдсэн. Харин Оюутолгой төсөвт багахан хэмжээний л орлого оруулж байна.

 -Ирэх жил 20 сая тонн нүүрс экспортолно гэж сая буцааж татсан 2015 оны төсвийнтөсөлд тооцсон байсан. Энэ хэр бодитой тооцоолол гэж харж байна вэ?

Бодит байдлыг харгалзаж гаргасан нь илт байна. Гэхдээ л шахуу тоо хэмжээ. Энэ оны эхний есөн сард 13 сая тонн нүүрс гаргасан. Тэгвэл ирэх жил үүнээс ч багыг экспортлохыг үгүйсгэхгүй. Учир нь, Хятадын хэрэглээ улам л багасч, Хятадад нүүрс нийлүүлэх орны тоо нэмэгдэж байгаа учраас өрсөлдөөн улам л ширүүсч байна.

Гэтэл энэ өрсөлдөөнийг манайх давж чадах уу, үгүй юү гэдгээс . нүүрсний экспорт хамаарна. Уул уурхайн яам нь экспортлогчдоо хэрхэн дэмжихээс шалтгаалах зүйл олон бий. Ирэх онд нүүрсний экспорт багасах бас нэг шалтгаан байна. Саяхан Хятад улс нүүрсний импортдоо шинээр татвар тогтоочихлоо.

Тодруулбал, коксжих нүүрс дээр гурав, түүхий нүүрсэнд зургаан хувийн татвар тогтоосон. Энэ нь өндөр татвар л даа. Хууль ирэх жилийн нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлнэ. Мөн Хятад улс импортод татвар тогтоохоос гадна нүүрсний чанар цээр өндөр шалгуур тавихаар болсон. Гэхдээ манай гаргаж байгаа нүүрс чанарын шалгуурыг нь хангачих болов уу гэж харж байна.

Энэ мэтчилэн Хятадын талаас гаргасан шийдвэрийг Уул уурхайн яам нүүрс экспортлогч аж ахуйн нэгжүүдэд таниулж, бэлтгэлтэй байх хэрэгтэй. Ер нь Хятад улс байгаль орчноо хамгаалах үүднээс импортооо авч боловсруулсан бүтээгдэхүүн авах зорилт тавьж байгаа. Нүүрсний импортын татвар Хятад руу нүүрс экспортолдог бүх оронд хамаатай. Энэ хэрээр өрсөлдөөн мөн л ширүүснэ.

-Манайх нэг тонн коксжих нүүрсээ маш бага үнээр буюу 30-35 ам.доллараар зарж алдагдалтай ажиллаж байгаа. Одоо тэгээд импортын татвар авснаар манай улсын нүүрсний зах зээлээс олох орлого бүр хумигдах магадлал өндөр болж байгаа юм биш үү?

Тэгж ойлгож болно. Импортын татвар авснаар манай нүүрсний өрсөлдөх чадвар суларч, тэр хэрээр . экспорт багасна. Тэгэхээр үүний эсрэг манай бодлого тодорхойлогчид, нүүрс экспортлогчид ямар шийдвэр гаргаж ажиллахаас л ихээхэн хамаарна.

-Таны хувьд ямар бодлого шийдвэр гаргах хэрэгтэй гэж бодож байна вэ?

Нүүр экспортлогчид олборлолт, тээврийн зардлаа бууруулах шаардлага зайлшгүй байна. Үүний дараагаар бүтээгдэхүүнийхээ боловсруулалтын төвшинг сайжруулах хэрэгтэй. Ирэх онд 20 сая тонн коксжих нүүрс экспортолно гэж тооцъё. “Энержи Ресурс” компанийн 15 сая тонны хүчин чадалтай угааж баяжуулах үйлдвэрийг бүрэн ашиглаж чадахгүй байгаа.

Импортын татвар авснаар манай нүүрсний өрсөлдөх чадвар суларч, тэр хэрээр экспорт багасна.

Хятадын зах зээлийн эргэлт хэрэгцээнээс шалтгаалж үйлдвэрийнхээ 50 хувийн хүчин чадлыг ашиглаж байна. Тэгвэл ашиглаагүй хүчин чадлыг нь төрийн өмчит “Эрдэнэс- Тавантолгой” ашиглах хэрэгтэй. Манайх жилд дунджаар таван' сая тонн нүүрсийг л боловсруулж гаргаж байгаа. Экспортод гаргаж байгаа нүүрснийхээ 25 гаруй хувийг л боловсруулдаг гэсэн үг.

Цаашид энэ хэмжээг дээд тал нь 50-80 хувь болгох боломж бий. “Энержи ресурс”- ын үйлдвэрийг бүрэн хүчин чадлаар нь ажиллуулж жилд 15 сая тонн угааж баяжуулсан нүүрс гаргах боломж байна. Хятад улс түүхий нүүрс авахаас татгалзаж байна шүү дээ. Энэ хэрээр түүхий нүүрсний үнэлгээ багасч, маш олон худалдан авагчтай учраас үнэ унаж байна.

Өнөөдөр “Эрдэнэс-“Тавантолгой” түүхий нүүрсээ уурхайн аман дээрээсээ 30 ам.доллараар зарж алдагдалтай ажилласаар байна шүү дээ.

-Хятад улсын нүүрсний импорт багасна гэж ярилаа. Гэхдээ Хятадын даргын айлчлалын үеэр нүүрсний салбарт нэлээд нааштай гэрээ хэлэлцээрийг хийсэн. Энэ нь манай нүүрсний салбарынханд нөлөөлөхгүй гэж үү?

-Хоёр улсын төрийн тэргүүний хооронд хийсэн Монголын экспортыг дэмжих зарчмын тохиролцоо маш чухал. Гэхдээ энэ тохиролцоо таван жилийн дараа л хэрэгжинэ. Монгол-Хятадын Засгийн газар хооронд нэлээд хэдэн нааштай гэрээ хэлэлцээрийг хийсэн нь үнэн Манай улс нэмж Хятадын зургаан боомтыг ашиглан бүтээгдэхүүнээ гурав дахь зах зээлд гаргахаар боллоо.

Гэхдээ бүтээгдэхүүнээ энэ зургаан боомтоор гаргах бэлтгэл ажил маш чухал байгаа. Үүнд багаар бодож 1-2 жил шаардана. Хятад-Монголын төмөр замын төрийн байгууллагууд томоохон гэрээ хийсэн. Одоо Монгол, Хятадын төмөр зам, гаалийн газруудын хооронд хийх, хэлэлцэх олон асуудал бий. Дараагаар нь зургаан боомтынхоо тухай судалгаа хийх, ямар хүчин чадалтай, ямар төрлийн бүтээгдэхүүн гаргах, үнэ тариф нь ямар байгааг нэг бүрчлэн судлах хэрэгтэй.

Тэгэхээр энэ ажил цаасан дээр хоёр жил үргэлжилнэ. Энэ хооронд манайх Тавантолгойгоос Цагаан хад, Цагаан хадаас Ганц модны төмөр замаа тавьж ажиллуулах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, өнөөдөр Хятадын нутгаар транзит тээвэр хийх бүтээгдэхүүн манайд алга.

Яахав, 10-20 мянган тонн жоншны баяжмал, бага хэмжээний угааж баяжуулсан нүүрс л байна. Тэгэхээр ямар бүтээгдэхүүн гаргах вэ гэдэгт маш сайн бэлтгэх хэрэгтэй.

-Энэ жилийн нүүрснээс олох орлого тасарсан ч зэсийн экспортын орлогоос нөхнө гэж ярьж байгаа. Ийм боломж бий юу?    

Болно. Өнгөрсөн хоёр жилд манай улсын экспортын тэргүүлэх зэргийн бүтээгдэхүүн нь нүүрс байсан. 2012-2013 онд манай нийт экспортын 40 хувийг нүүрс дангаараа эзэлж байлаа шүү дээ. Тэгвэл энэ оны есөн сарын байдлаар зэсийн орлого нийт экспортын 50 хувийг дангаараа бүрдүүлж байна. Нэг тонн зэсийн баяжмал 6800-7000 ам.доллар байна. Энэ нь өндөр үнэ л дээ.

Эхний есөн сард алтны шороон ордуудаас таван тонн алт л экспортолсон.

Цаашид энэ үнэ хадгалагдах л болов уу. Тэгэхээр тоо хэмжээгээр нүүрсний экспорт тасарсан,зэсийн экспорт нэмэгдсэн учраас нүүрсний борлуулалтын орлогыг гүйцээх боломж байгаа. Ер нь экспортын орлого өнгөрсөн оны мөн үеэс өссөн дүнтэй байна. Эрдэнэт үйлдвэр хүчин чадлаа нэмсэн. Цаашид Оюутолгойн далд уурхай ашиглалтад орвол ирэх оноос эхлээд 5-10 жилд манай экспортын номер нэг бүтээгдэхүүн нь зэсийн баяжмал байна.

Гэхдээ зэсээ баяжмал хэлбэрээр нь гаргах биш аль болох боловсруулж, өртөг шингээж гаргах хэрэгтэй. Зэс хайлуулах үйлдвэрүүдээ барьж эхлэх хэрэгтэй. Жишээ нь, Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд үйл ажиллагаа эхэлсэн эхний гурван жилийн эцэст зэс хайлуулах үйлдвэрийн ТЭЗҮ-ийг боловсруулна гэж заасан. Энэ ажлыг эхлүүлсэн үү, үгүй юү гэдгийг Оюутолгойгоос асуух хэрэгтэй байна шүү дээ.

-Оюутолгойн ил уурхайн зэсийн баяжмалын экспортоос дунджаар төсөвт хэдэн төгрөгийн орлогыг төвлөрүүлж байгаа вэ?

Оюутолгойн зэсийн баяжмалд агуулагдаж байгаа бусад эрдэс бүтээгдэхүүн дээр лабораторийн хяналт хийж чадахгүй байгаа. “Рио Тинто”-гийн өөрийнх нь сонгосон лабораторид шинжилж байна.

сая тонныг олборлож байна. Энэ бол маш өндөр үзүүлэлт. Ил уурхайгаас жилд дунджаар 650 мянган тонн зэсийн баяжмал гаргана гэж тооцвол 30 жил ашиглах нөөц бий. Тиймээс далд уурхайг ашиглах гэж яарах шаардлага байхгүй. Далд уурхайг ашиглаж эхлэхэд тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалт орж ирэхээс биш төсвийн орлого нэмэгдэхгүй. Оюутолгой уурхайн нөөцийн 20 хувь нь ил уурхайд, 80 хувь далд уурхай эзэлж байгаа учраас мэдээж ашиглах хэрэгтэй.

Гэхдээ 80 хувийн нөөцөө гадаад худалдааны алдагдал нэг тэрбум ам.доллараар буурсан нь манайх нэг тэрбумам.доллараар импортын бүтээгдэхүүн худалдаж аваагүй гэсэн үг. Нэг талаараа алдагдал буурсан гэж байгаа ч аж ахуйн нэгжүүд бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж чадахгүй, бүтээн байгуулалтын ажил урагшлахгүй байгааг илтгэж байна.

Гадаад худалдааны алдагдал бол түр зуурын буурч байгаа үзүүлэлт. Импорт буурсан нь эдийн засгийн хүндрэлийн нэг л хэлбэр болов уу. Нөгөөтэйгүүр, зэс, газрын тосны эскпорт Монголын тал ажиллаж чадахгүй байгаа. Энэ жил Оюутолгой 24 тонн алт гаргах ёстой ч алтаа салгаж тооцож чадаагүй гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, гаалийн статистик ямар ч хяналтгүй байгаа нь харамсалтай.

Эхний есөн сард алтны шороон ордуудаас таван тонн алт л экспортолсон.

Энэ оны есөн сарын байдлаар Оюутолгойн зэсийн баяжмалын эскпортоос улсын төсөвт оруулах орлого Эрдэнэт үйлдвэрээс бараг хоёр дахин бага байгаа. Эрдэнэтийн борлуулалтын орлогын 50 хувь нь төсөвт орж байхад Оюутолгойн борлуулалтын  рлогын 20-30 хувь нь л орж байна. Эхний есөн сард алтны шороон ордуудаас таван тонн алт л экспортолсон. Гэтэл үүн дээр Оюутолгойн алт нэмэгдэх ёстой. Есөн сарын байдлаар 10 орчим тонн алт гаргасан байгаа. Үүнийг тооцолгүй явж байна шүү дээ

-Өнгөрсөн жилээс ярьж эхэлсэн Оюутолгойн хоёр дахь шатны санхүүжилтийн асуудлыг одоо хүртэл эцэслэн шийдээгүй байна. Энэ жил шийдэх эсэх нь ч тодорхойгүй байна. Таны харж байгаагаар энэхүү төсөл урагшлах шинж байна уу?

Оюутолгойн ил уурхай ашиглалтад ороод гаргасан зэсийн баяжмалын хэмжээ "Эрдэнэт" үйлдвэрийн 1978 онд ашиглалтад ороод гаргасан хэмжээтэй харьцуулахад хэд дахин илүү. Тэр үед "Эрдэнэт" жилд найман сая тонн зэсийн хүдэр олборлож байсан бол Оюутолгой эхний хоёр жилд 30 ашиглах гэж яарах хэрэггүй болов уу.

Түргэн шуурхай ашиглана гэвэл шинэчилсэн ТЭЗҮ-ээр Монголын талд ямар ашигтай вэ гэдгийг эхний ээлжид бодох шаардлагатай болов уу. Далд уурхайг яарч ашиглана гээд их хэмжээний зээлийн өр нэмэгдэж, манай улсын төслөөс ашиг хүртэх хугацаа арван жил хойшилно. Гэхдээ үүнийг “Рио Тинто” болон “Эрдэнэс-Оюутолгой” компанийн хооронд л шийдэх асуудал.

Малаа эрүүлжүүлэхэд Оросоос тусламжийг авч болно шүү дээ. Бололцоо байгаа.

-Статистик үзүүлэлтийг харахаар экспорт              нэмэгдэж, импорт буурч гадаад худалдааны алдагдал багасч байна. Жишээ нь, өнгөрсөн жил нэг тэрбум ам.долларын алдагдалтай байсан бол энэ жил 24 сая ам.долларын алдагдалтай гарчээ. Тэгэхээр шууд утгаар нь ойлговол экспортын орлого нэг ам.доллараар нэмэгдсэн гэж ойлгогдож байгаа ч бодит байдал тийм биш байгаа. Тийм үү?

Тийм ээ. Яахав үнийн дүн хэмжээгээр гадаад худалдааны алдагдал буурч байгаа. Гэтэл бодит байдал дээр эдийн засаг хүндэрч, гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан, олонхи аж ахуйн нэгж зардлаа хэмнэхийн тулд импортоо бууруулсан байгаа. Аж ахуйн нэгжүүд шаардлагагүй тоног төхөөрөмж авахгүй, өргөтгөлийн ажлаа зогсоож, ажилчдаа цомхотгож импортын худалдан авалтад зарцуулдаг мөнгө л багассан. Өнгөрсөн оноос нэмэгдсэн.

-Сүүлийн үед манайхан Орос руу мах экспортлох талаар ярьж байна. Ер нь ийм боломж хэр байна вэ?

-Манайх 1990 оноос өмнө Орос руу маш олон бүтээгдэхүүн экспортолдог байсан. Арьс шир, ноос ноолууран бүтээгдэхүүн, эсгий гутал, мах гаргадаг байсан. Эдгээр бүтээгдэхүүнийг худалдан авах хэрэгцээ Сибирийн зах зээлд хангалттай бий. Хамгийн гол нь Засгийн газар, яам агентлаг, хувийн хэвшлийн хооронд энэ асуудлаа ажил хэрэг болгох хэрэгтэй.

Одоо яриа төдий л байна. Амьдрал дээр хэрэгжихгүй байна. 1990 оноос хойш хувьчлагдсан аж ахуйн нэгжүүд Оростой хэрхэн харилцаж ажиллахаа мэдэхгүй байна шүү дээ. Махны хувьд чанар маш чухал. Тиймээс Оростой хил залгаа Ховд, Завхан, Дорнод, Баян-Өлгий аймгийн хил залгаа аймгийн сумуудыг сонгож, малаа эрүүлжүүлэх асуудлыг шийдэх хэрэгтэй.

Малаа эрүүлжүүлэхэд Оросоос тусламжийг авч болно шүү дээ. Бололцоо байгаа. Гэхдээ орос ах нартай тохиролцсон хэлэлцээрүүд олон салбарт хэрэгжихгүй байгаа. Бид тохиролцсоноо хэрэгжүүлдэг болбол Орос экспортоор бүтээгдэхүүн авна. Оросын хэрэгцээ агуу их. Европууд мах, хүнсний ногоо нийлүүлэхгүй гэж мэдэгдлээ. Энэ шинэ боломжийг ашиглах хэрэгтэй.