Монголд үйлдвэрлэв гэсэн бичигтэй автобусаар зорчих эрин үе эхэллээ гэдгийг төрийн тэргүүнээс авхуулаад УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд, хотын удирдлагууд бүгд дуу нэгтэй тунхагласан.

 Банз нийлүүлэх хадаасаа хүртэл гадаадаас худалдан авч ирсэн Монгол Улс 2012 онд “Үйлдвэржилтийг дэмжих шинэ эрин үе”- ийг зарлаж, томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлсэн. Төрөөс ч үйлдвэрлэлийн салбарт багагүй   мөнгө хаяж, тууз хайчлах шоу нэг хэсэгтээ л өрнөсөн.

Гэхдээ сүр дуулиантай нээсэн үйлдвэрүүдийн дийлэнх олонх нь жижиг дунд үйлдвэрлэл байв. Тодруулбал, бидний хийж чаддаг хэдэн төрлийн хүнсний бүтээгдэхүүн, цаашлаад хуванцар савны үйлдвэрлэлд “Үйлдвэржилтийг дэмжих шинэ эрин үе” гэдэгтодорхойлолт арай л хүндэдсэн. Тэгвэл төр хөрөнгө хаялгүй орхисон хамгийн их өртөг шингэдэг төмөрлөг машины үйлдвэрлэлд  хувийн хэвшил эрсдэл үүрэн орсон. Тодруулбал, “Номин холдинг" өөрийн хөрөнгөөр Монголын анхны автомашины үйлдвэрийг нээсэн нь “Экобус" юм. Нэг үгээр бол зориглосон. Учир нь монгол залуус зах зээлээ мэдэрч, өөрсдөдөө итгэсэн хэрэг. Тухайн үед "Монголд үйлдвэрлэв" гэсэн бичигтэй автобусаар зорчих эрин үе эхэллээ гэдгийг төрийн тэргүүнээс авахуулаад УИХ-ын дарга, Ерөнхий  сайд, хотын удирдлагууд бүгд дуу нэгтэй тунхагласан. Энэ нь бид үйлдвэрлэгч бус, хэрэглэгч улс байсаар залхсаны нэг хэлбэр бөгөөд олон нийт ч алга ташин хүлээж авсан. Тэгвэл өнөөдөр  монгол инженерүүдийн гараар бүтсэн хэдэн автобус нийтийн тээврийн үйлчилгээнд явж байгааг тоолж үзье. Нийслэлд хоёр мянган автобус нийтийн тээвэрт явдаг гэвэл Монголд үйлдвэрлэсэн автобус 1 хувьд нь ч хүрэхгүй байна. Уг нь “Экобус” үйлдвэр нэг жилд 120 автобус үйлдвэрлэх чадалтай. Гэтэл нийслэлийн иргэдэд ердөө есөн ширхэг л үйлчилж байгаа аж. Ямар нэг байдлаар тендерээс хасагдсан нь энэ байдалд хүргэжээ. Одоогоор тус компанийн агуулахад 20 гаруй шинэ автобус үйлчилгээнд гаралгүй сул зогсож байгаа юм. Учрыг тус компанийн ерөнхий захирал Д.Жаргалсайханаас тодруулсан юм.

-Дотоодын автобус яагаад тендерт ялж чаддаггүй юм бэ. Чанарын хувьд асуудал байна уу?

-Импортын автобуснаас гарч байгаа утааг экобусынхтай харьцуулаад үз. Энэ нь хөдөлгүүрийн чанарыг илтгэж байгаа юм. Монгол инженерүүд өөрсдөө тооцоо судалгаагаа хийж, шинэ тоног төхөөрөмжөөр угсарсан автобус гаднынхнаас дутна гэвэл худлаа. Тэгээд ч экобусыг  олон улсын чанарын стандартчиллын байгууллага баталгаажуулсан. Монгол хүн өөрөө Монголоо голж байна.' Монголчууд юу хийж чаддаг юм гэх мэтээр хэлдэг. Ирээд хар л даа, хийж чадаж байна. Өнөөдөр Солонгос, Хятадын лобби бүлэг Монгол Улсад байгаа. Тэд бидний татварын мөнгөөр гадаадыг тэжээж ирлээ. Улмаар миний ах дүүгийн ажлын байрыг булааж байна.

-Гаднын тоног төхөөрөмжөөр угсарч байгааг шүүмжлэх хүмүүс байгаа шүү дээ?

-Хөдөлгүүрээ хийж чадахгүй байж машин үйлдвэрлэнэ гэж юу байдаг юм гэж хэлэх хүн олон таардаг. Гэтэл дэлхийн жишиг угаасаа л ийм байдаг. Нэг компани дангаараа бүх юмыг хийдэггүй. Толгой угсралтын үйлдвэрийг дагаад салбар үйлдвэрүүд үүсдэг. Манай автобусны нүүрийг монгол компани хийж байгаа. Цаашид хөдөлгүүр, дугуй үйлдвэрлэдэг үйлдвэр үүснэ. Одоо манай үйлдвэрийг дагаад суудлын бүрээс оёдог гэх мэт 17 жижиг үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулж байна. Энэ тоо ирээдүйд улам өснө. Дэлхийн аль ч оронд аж үйлдвэржилт энэ замаар л хөгжиж ирсэн. Бодит жишээ гэвэл, нэг барилгын төсөлд тоосго, замаск зэрэг 40 орчим жижиг компани орж байна. Ингэж том үйлдвэрлэлээ дагаж бусад нь хөгждөг. Бидний бүтээж буй бол явдаг байшин юм.

-Монголын автомашины зах зээлийг бага гэдэг. Автомашины салбарт хэдэн төгрөг эргэлдэж байгаа вэ?

-Монголын зах зээл жижиг биш. Өнөөдөр 744 мянган автомашин бүртгэлтэй байдаг. Энэ нь долоон тэрбум орчим ам.доллар, нөгөө Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтаас их мөнгө шүү дээ. Ийм тооны мөнгийг гадагшаа урсгасан байна. Энэ мөнгийг дотооддоо үлдээмээр байна. Бид үүний төлөө ажиллаж ирлээ.

-Нийтийн тээвэр жилдээ хэдэн төгрөг гадагшаа урсгадаг юм бэ?

-Нийслэлд хоёр мянган автобус явж байна. Бүх автобусных нь гүйлт 500 мянган км болсон. Энэ бол салж унах гэж байгаа онгоцонд монголчуүд нисч явна гэсэн үг. Энэ хоёр мянган автобус мөнгөн дүнгээр хоёр тэрбум ам.доллар. Жилд 60-70 , сая ам.долларын парк шинэчлэлт хийх ёстой. Энэ хэмжээний мөнгөөр Монголд зургаан мянган ажпын байр бий болгох уу, эсвэл тэр хэмжээний гадаадыг ажилтай болгох уу гэдэг сонголт байгаа юм. Гадаадыг сонгож байвал тэр монгол хүн мөн үү.

-Нийслэлийн нийтийн тээврийг хөгжүүлэх, улмаар үйлчилгээнд байгаа автобусыг нэмэгдүүлэх ажил явагдаж байгаа. Үүнийг дагаад агаарын бохирдлын эсрэг буюу эко хөдөлгүүр шаардахболлоо. Экобус ' энэшаардлагыг хангаж байгаа юу?

-Олон   хүн ордог дөрвөлжин л бол автобус гэж хараад байна. Арван жилийн өмнөх гар утсыг өнөөдрийнхтэй ижил түвшинд үзэж болохгүй биз дээ. Технологийн том зөрүү шүү дээ. Түүнтэй адил Евро-4 хөдөлгүүрийг Евро-2, Евро-З-тай жишиж болохгүй. Мэдээж сүүлийн үеийн технологи өртөг бага зэрэг өндөр байна. Хямд гээд гадаадын хог хэрэглэж болохгүй. Манай үйлдвэр утаа гаргадаг хямд автобус үйлдвэрлэж болно. Гэхдээ бид тийм зүйл хийхгүй.

-Экобус импортын автобуснаас тийм өндөр үнэтэй юм уу?

-Үнийн хувьд өндөр биш. Хамгийн сүүлийн жишээгээр нийслэлийн нийтийн тээврийн парк шинэчлэлийн тендерт хамгийн бага үнийн саналаар манайх ялсан. Гэвч санхүүгийн аудитын үндсэн тайлангаа авчирч өгөөгүй гэдэг шалтгаар тендерээс хассан. Үүнийг үнэ өртгийн зовлон биш, сэтгэлийн зовлон гэж харж байгаа.

Одоо үйлчилгээнд явах гэж байгаа угсраа автобусыг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Монгол залуучууд хийж бүтээх гэж 10 гаруй жил зүтгэсэн. Бүр гаддад руу цахилгаан машинуудаа экспортод гаргаад бай- хад бидний өгсөн татварын мөнгөөр улс дамжуулан оруулж ирсэн автобус. Нэг  ширхэгийг 400 саяар оруулж ирсэн. Энэ автобусыг монгол инженерүүд 360 сая төгрөгт үйлдвэрлэж 300 хүний ажлын байр шинээр бий болгох байсан юм.

Тус үйлдвэрийнхэн бүрэн угсарч дууссан нэг автобуст 50 хувийн нэмүү өртөг шингээдэг байна. Тухайлбал, 20 автобус угсрах тоногтөхөөрөмжийн гаалийнтатвар, НӨАТ зэрэг төлбөрт гурван  тэрбум төгрөг төлжээ. Харин бидний татварын мөнгөөр гадаадаас худалдаж авсан автобуснууд нь Евро- 2, Евро-3 хөдөлгүүртэй мөртлөө 60-70 мянган ам.доллар байдаг. Тэгээд ч ихэвчлэн хуучин автобус учир орж ирээд    удалгүй өндөр өртгөөр засвар хийлгэдэг байна.

Улмаар сэлбэгийг нь хүртэл дахин импортоор авдаг аж. “Экобус" үйлдвэрийнхний угсарч, үйлдвэрлэж байгаа J-800Т маркийн автобус нь дизель хөдөлгүүрийн утааны хортой азотын ислийг ердийн азот ба ус болгох сонгомол үйлчилгээтэй катализатортой тул хөө тортог гаргахгүй, компьютерийн удирдлагатай Евро-4 стандартын дизель хөдөлгүүр зэрэг нэмэлт төхөөрөмжөөр тоноглох техникийн боломжтой зэрэг дэвшилт хийц, технологийг шингээжээ. Мөн эвдэрсэн тохиолдолд Монголдоо засвар үйлчилгээг нь хийчихнэ. Сэлбэгийг тус үйлдвэрээс хямд үнээр авах боломжтой юм байна.

Гэвч бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж чадахгүйн дээр үйл ажиллагаа нь улам бүр хумигдах болжээ. Энэ нь ганцхан шалтгаантай. Үйлдвэрлэсэн автобусыг нь улс авахгүй байгаа явдал. Анх 100 хүнтэй нээгдсэн үйлдвэр одоо 20 ажилтантай үйл ажиллагаагаа явуулж байна. “Экобус”-ыг нүд үзүүрлэх шүүмжлэл нь гаалийн татварт байдаг аж. Гадаадаас автобус оруулж ирэхэд татварын хөнгөлөлт үзүүлэх хуультай. Гэтэл дотооддоо угсарч буй “Экобус”-ын сэлбэгэнд ямар нэг хөнгөлөлт эдлүүлдэггүй. Энэ нь үн- дэсний үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнээ импортын автобустай өрсөлдүүлэх гэсэн тохуурхал мэт болчихжээ. Мөн хөдөлгүүрийн евро ангилал дээшлэх тутам 10-18 мянган долларын тоноглол нэмэгдэж, ашигт үйлийн чадамж сайжирдаг байна. Тиймээс эдэлгээний хуга- цаа урт гэдгийг чанар стандарт тогтоодог хэд хэдэн байгууллага тогтоожээ.

Уг нь дотооддоо үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүний гаалийн татварыг 20 хүртэл хувь багасгах боломжтойг Үйлдвэржилтийг дэмжих хуулийн төслийн хэлэл- цүүлгээр ярьж байсан. Одоо гаалийн бүх татвар таван хувьтай байгаа. Дотоодын үйлдвэрлэлээ хамгаалахын тулд зарим зүйл дээр импортын гаалийн татварыг нэмье гэдэг ч хэрэгжихгүй, эсрэгээрээ тэглэчихсэн байгаа. Гаднынхан сэлбэг худалдахаас бэлэн болсон автобус зарахыг илүүд үздэг байна. Нэмүү өртөг шингэдэг учраас тэр. Гаднынхан Монгол Улсын хэвлий дэх баялгийг ухаад өртөг шингээж болдог, харин бид гадаадаас сэлбэг импортолж, өртөг шингээж болохгүй гэж үү. Өнгөрсөн жилүүдэд "Цахилгаан тээвэр" компанийнхан Казахстанд өөрийн үйлдвэрлэлсэн нэлээд хэдэн  “Дуобус” буюу цахилгаан автобус гаргаж чадсан. “Дуобус” ч Хятад, Солонгосын сэлбэгээр уг-сарсан автобуснууд бай- сан. Өртөг ч шингэсэн. Үүний үргэлжлэл болсон эко автобус хэд хэдээр.ээ агуулахад тоосонд дараг- даж байхад төрөөс зар- ласан тендерээс гадаадынхан хожсоор байна. Валют гадагшаа урссаар, бас үндэсний үйлдвэрлэл хумигдсаар байна.

Төрийн түшээд маань "Экобус" үйлдвэртэй танилцах үеэрээ юу гэж өгүүлж байсныг эргэн сануулъя.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.ЭЛБЭГДОРЖ:

-Нэг газар автобусны үйлдвэр байгуулна гэдэг бол цаанаа маш олон ажлын байр бий болгодог. Энэ автобусанд орох дулаалга, шил, цонх гэх мэт. Бид хөдөлгүүрээс бусдыг хийх боломжтой. Тэгэхээр ийм хэмжээнд ажиллахад болно. Мөн төмрийнхөө нөөцийг ашиглаад сайн чанарын материал гаргаж чадах юм бол энэ автобусны өчүүхэн бага хэсгийг гаднаас авах боломж харагдаж  байна. Тэгэхээр Монголын үйлдвэрлэл ингэж цаашаа хөгжинө.

УИХ-ын  дарга З.ЭНХБОЛД:

-Эд ангийг нь оруулж ирдэг энэ үйлдвэрийг татварайс чөлөөлөөгүй. Тэгэхээр гаднаас автобус авах нь ашигтай. Дотооддоо ашиггүй байх шийдвэрийг УИХ-аас гаргасан байна. Дотооддоо үйлдвэрлэх нь ядаж угсарч буй ажилчдынх нь цалин Монголд үлдэх юм байна. Тиймээс зайлшгүй гдднаас авах эд ангиудыг нь татвараас чөлөөлөх ёстой юм байна. Үүнийг УИХ, Засгийн газар судалж үзээд шийдэх боломжтой гэж бодож байна.

Улаанбаатар хотын захирагч Э.БАТ-ҮҮЛ:

-Эх орондоо автобус угсарч үйлдвэрлэх боломжтой компаниудыг бид дэмжин ажиллана. Гадаадаас сэлбэгээ авч болно. Хамгийн гол нь дотооддоо угсарч үйлдвэрлэх нь эдийн засгийн хэмнэлтээс гадна олон монгол хүн ажилтай болох юм. Нийслэл нийтийн тээврийн парк шинэчлэлтэд 2500 автобус шинээр авах шаардлагатай гэсэн тооцоо бий. Хэрэв 2500 автобус үйлчилгээнд гарвал иргэд автобус хүлээж зогсохгүй, суудал дээр сууж үйлчлүүлэх боломжтой болох юм. Мөн эдгээр автобусыг олон тоогоор үйлчилгээнд гаргахад агаарын бохирдол тодорхой хувиар багасах тооцоо бий.