(Уг ярилцлагыг Эрүүгийн шинэчилсэн хууль батлагдахаас өмнө хийсэн болно)

- Өндөр түвшний авлига гэдгийг тодорхойлбол?

Өндөр түвшний авлигад ихэвчлэн төрийн болон олон улсын байгууллагын өндөр албан тушаалтан, томоохон аж ахуйн нэгж оролцсон, улс төрийн нөлөө, шийдвэр, хууль бус лоббигоор дамжиж эсвэл тодорхой бизнесийг далд аргаар дэмжихэд чиглэгдсэн, авлигын төрөл нь ихэвчлэн үнэт цаас, хөрөнгө оруулалт, хөнгөлөлт, давуу байдалтай бөгөөд хууль бусаар олсон ашиг орлогоо нуун далдлахын тулд тэдгээрийг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах буюу мөнгө угаах гэмт хэрэг давхар үйлдэгдэж байдаг. Өөрөөр хэлбэл авлигын дүрс хэлбэрээ байнга өөрчилж байдаг, илрүүлж тогтооход хүндрэлтэй, хууль бус харьцаа нь удаан хугацаанд үргэлжилсэн шинжтэй байдаг.

Дэлхий нийтэд өндөр түвшний авлига судлагдсан байдлыг аваад үзвэл “өндөр түвшний авлига буюу хэм хэмжээ тогтоосон шийдвэр гаргах түвшинд бусдад давуу тал олгох эсвэл хууль бус нөлөөллийг хамтын шийдвэр нэрийн дор баталгаажуулах, үүний үр дүнд удаан хугацааны туршид эсвэл зохион байгуулалттайгаар хууль бус ашиг, эдийн болон эдийн бус давуу тал олох болон бусдад олгох бүх хэлбэр” гэж тодорхойлдог. Тухайлбал сонгуульд оролцохдоо элдэв хандив нэрээр сонгуулийн зардлаа босгодог, сонгуульд ялсан тохиолдолд хөрөнгө эсвэл давуу байдал олгосон аж ахуй нэгж, эрх мэдэлтэнд албан тушаал амладаг.

- Өндөр түвшний авлига гэдгийг яаж таньж мэдэх вэ? Учруулж болохуйц бодит аюул гэвэл?

Өндөр түвшний авлигын хамгийн аюултай тал нь кабинетын буюу хамтын зарчмаар асуудлыг шийдэх нэрийдлээр тодорхой нэг бүлэглэл, аж ахуй нэгж, эсвэл хэн нэгнийг дэмжиж шийдвэр гаргадаг.

Тэр тусмаа гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголын байгалийн баялгийг маш их сонирхож, тэдний хооронд ширүүн өрсөлдөөн үүсч байгаа тохиолдолд бүр аюултай. Учир нь энэ өрсөлдөөнд ялж, Монголд хөрөнгө оруулахын тулд тэд эрх мэдэлтнүүдтэй хууль бус лобби, ашиг сонирхлоор нэгдэж, гэрээ байгуулах магадлалтай. Байгалийн баялаг ихтэй мөртлөө технологи, хүн хүч нь хүрэлцэхгүй байгаа манайх шиг орнуудад хөрөнгө оруулж буй гадаадын хөрөнгө оруулагчдын хоорондын өрсөлдөөн дандаа цэвэр байдаггүй. Энэ бол хүлээн зөвшөөрөгдсөн зүйл. Ер нь мөнгө угаах гэмт хэргийн хамгийн аюултай бөгөөд цэвэрхэн үйлдэгддэг хэлбэр нь хөрөнгө оруулалт.

Мөнгө угаахгүйгээр өндөр түвшний авлига явагдахгүй. Нэгэнт өндөр түвшний авлигын шинжтэй шийдвэр гарч хөрөнгө оруулагчид давуу эрх олгож, гэрээ байгуулсан цагт шийдвэр гаргасан эрх бүхий албан тушаалтнууд хууль бусаар олсон хөрөнгө, хувьцаагаа зах зээлийн эргэлтэнд оруулахаас өөр аргагүй нөхцөл байдал үүсдэг.

Өндөр түвшний авлига нь Засгийн газар, парламентын түвшинд маш олон лобби, нөлөөллийн бүлгийн сүлжээнд үйлддэгддэг, олон улсын гэрээ хэлцэлтэй холбогддог учраас хууль бусаар бий болсон орлого нь Монголд байхгүй байх магадлал их.

Гадаадын нэг банкинд валютаар, эсвэл гадны компанид хувьцаа болж, цаашид төрөл бүрийн хөрөнгө оруулалтад зарцуулагддаг. Ингээд ирэхээрээ зах зээлийн цэвэр урсгалыг бохирдуулж, өрсөлдөөнийг хязгаарладаг.

- Өндөр түвшний авлигын асуудал хуулинд хэр тусгалаа олсон байдаг вэ?

Монгол улсын Эрүүгийн хуулинд зөвхөн хээл хахууль, шан харамж гэсэн хоёр ойлголтыг л авлигын хүрээнд зааж өгсөн. Авлигын хариуцлага хүлээх субъектыг зөвхөн “албан тушаалтан” гэж заасан нь НҮБ-ын авлигын эсрэг конвенцийн цар хүрээтэй харьцуулахад хэтэрхий явцуу. Тэр тусмаа албан тушаалаа урвуулан давуу тал олсон, олгосон тохиолдолд энэ нь гэмт хэрэгт тооцогдохгүйгээр хуульчлагдсан нь цаг үеийн шаардлагад нийцэхгүй байна. Бэлэн мөнгө өгч, авалцахгүйгээр эдийн болон эдийн бус давуу тал олохыг гэмт хэрэг гэж үздэггүй манайх шиг орон маш цөөн. Авлигын эсрэг НҮБ-ын конвенцид нэгдэн орсон орон болгон үүнийг гэмт хэрэг гэж Эрүүгийн хуулиндаа заах үүрэг хүлээсэн. Гэвч Монгол улс энэ конвенцид нэгдэн орсон мөртлөө хуульчлаагүй л байна.

- Тэгвэл хуульчлахын тулд юу хийх хэрэгтэй вэ?

Нэгдүгээрт, 2005 онд Монгол улсын нэгдэн орсон НҮБ-ын авлигын эсрэг конвенци Монгол улсад хүчин төгөлдөр үйлчилж байна уу гэсэн асуудал яригдана. Энэ маш эргэлзээтэй. Олон улсын аливаа гэрээ конвенцид нэгдсэн орсон бол үндэсний хууль тогтоомжийн нэгэн адил үйлчилнэ гээд Үндсэн хуулиндаа заачихсан байдаг. Гэтэл энэ конвенцийг одоо болтол УИХ соёрхон баталж “Төрийн мэдээлэл”сэтгүүлд хэвлээгүй. Нэг удаа орчуулсан ч НҮБ-ын шинжээчид орчуулга нь алдаатай байна гэж үзээд дахиад орчуулсан. Тиймээс энэ асуудлыг Гадаад хэргийн яам, Хууль зүйн яам  хамтран нэн даруй шийдэх ёстой.

Хоёрдугаарт, энэхүү конвенцид авлигын гэмт хэрэг гэж заасан үйлдлүүдийг Эрүүгийн хуулиндаа суулгаж өгөх хэрэгтэй. Эрүүгийн шинэчилсэн хуулийн төсөлд эдийн болон эдийн бус давуу талыг тусгаж, хээл хахуулийн гэмт хэргийг өргөн хүрээнд задалж өгсөн. Үүнийг нэмж хасалгүйгээр батлах ёстой.

- Манай Эрүүгийн хууль яагаад албан тушаалтанд ээлтэй, иргэнд ширүүн байдаг юм бэ?

Парламент нь хуулиндаа та үүнээс дээш хахууль авч болохгүй, үүнээс доош авч болно гэж зөвшөөрсөн улс орон Монголоос өөр байхгүй. Тодруулбал, Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 170 дугаар зүйлд “Тусгай зөвшөөрөл олгох эрх бүхий байгууллагын ажилтан, албан тушаалтан энэ чиг үүргээ далимдуулж хясан боогдуулах замаар их хэмжээний буюу удаа дараа шан харамж авсан бол эрүүгийн хариуцлага хүлээнэ” гэж заасан. “Их хэмжээний буюу удаа дараа” гэсэн нь цаанаа аюултай. Харин Эрүүгийн хуулинд зааснаар иргэн бусдад 192 000 мянган төгрөгний хохирол учрууллаа гэхэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлдэг. Гэтэл олон төрлийн тусгай зөвшөөрөл олгодог төрийн байгууллагын улсын байцаагч нэг удаа бага хэмжээний шан харамж авахад эрүүгийн хариуцлага хүлээхгүй.

УИХ өнөөдөр болтол их хэмжээний шан харамж гэдэг нь хэдэн төгрөгөөс эхлэх, удаа дараагийн шан харамж нь хэд дэх удаагийн үйлдлээс эхлэх вэ гэдгийг хуульчилж өгөөгүй. Ерөөсөө шан харамж, хээл хахууль, эдийн болон эдийн бус давуу талын хэмжээг хуулиар тогтоож өгч байгаа нь утгагүй зүйл л дээ. Их багаас үл хамаараад авилгын хэрэг үйлдэгдсэн тохиолдол бүрт нийгмийн шударга ёс, зах зээлийн шударга өрсөлдөөн, эдгээрийг хангаж ажиллах үүрэг бүхий субъектүүдэд цаашилбал төрийн үйл ажиллагаа шударга эсэхэд итгэх иргэдийн итгэл алдагдаж байдаг. 

Шударга ёсны зарчим хаана байна? Ийм байхад бид “Авлигатай тэмцэх газар” байгуулсан ч авлигатай бүрэн утгаар нь тэмцэж чадахгүй.

Өөр нэг хүндрэл гэвэл аливаа эрх олгох үйл ажиллагаа тухайн гэрээ, хэлцлийн далайцаас хамаараад гарын үсэг зурах албан тушаалтнуудын тоо олширдог. Гарын үсэг зурсан хүн болгоны авсан шан харамж нь хуулинд заасан их хэмжээ гэдэгтэй хүрэхгүй бол энэ нь авлига биш болж таардаг. Гэтэл эдгээр гарын үсгийг зурснаас болж цаашид улс оронд асар их хохирол учирч болно. Энэ тухай би бас “Авилгын гэмт хэрэг үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөх нь” гэдэг илтгэлд дэлгэрэнгүй тусгасан байгаа. Энэ мэтээс болж, олон улсад Монголын нэр хүнд унахаас гадна Эрүүгийн хуулийн цоорхойгоор олон олон гэмт хэрэг үйлдэгддэг мөртөө гэмт хэрэгт тооцогдохгүй яваад байна.

- Манай улсын хууль тогтоомжид хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүх гэх мэт хуулийн байгууллагынхны хараат бус байдал, тэдгээрийн үйлдсэн авилгын хэргийн талаар хэрхэн тусгаж өгсөн байдаг вэ?

Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 250 дугаар зүйлд “Шүүгч шунахайн болон хувийн бусад сэдэлтээр илт хууль бус шийдвэр гаргасан бол ...”, 248 дугаар зүйлд “хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгч шунахайн болон хувийн бусад сэдэлтээр илт гэм буруугүй хүнийг сэжигтнээр тооцсон, яллагдагчаар татсан, ял шийтгэсэн бол ...” гэж заасан байдаг. Шунахайн сэдэлт гэдэг нь материаллаг болон материаллаг бус давуу тал олж авахыг хэлнэ. Хувийн бусад сэдэлт гэдэгт нь зүй бүс нөлөөллүүдийг багтаадаг. Гэтэл шунахайн бус болон хувийн бус сэдэлтээр хүн хэлмэгдүүлж болно гэсэн утга яваад байнаа даа. Угаасаа л гэм буруугүй хүнийг буруутгаж болохгүй гэдэг нь ойлгомжтой.

Тэгэхээр нэг хүнээс мөнгө авчихаад нөгөө хүнийг хилс хэргээр шийтгэсэн бол авлига авсан хэргээр биш шүүн таслах ажиллаганы эсрэг гэмт хэргээр хариуцлага хүлээнэ гэсэн үг. Хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгч шийдвэр гаргах эрх мэдэлтэй албан тушаалтан учраас хахууль авсан, зүй бус нөлөөлөлд автаж шийдвэр гаргасан бол авлигын гэмт хэрэгт тооцогдох ёстой. Өнөөдрийн хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хуулиар дээрхи үйлдэл нь шүүн таслах ажиллагааны эсрэг гэмт хэрэгт тооцогдож байгаа бөгөөд шүүгч шунахайн сэдэлтээр илт хууль бус шийдвэр гаргавал албан тушаал эрхлэх эрхийг нь хасах ял байхгүй байгаа нь ял шийтгэлийн хувьд ч гэсэн толгой илээд өнгөрөх төдийд гэж хэлж болохоор байна.