УИХ-ын гишүүн Г.ТЭМҮҮЛЭНТЭЙ ярилцлаа.

-УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар төсвийн хүрээний мэдэгдлийг хэлэлцэхийг дэмжлээ. Орлого, зарлагыг бодитоор тооцоолсонгүй. Жишээлбэл, орлогыг хэт доогуур төсөөллөө гэх шүүмжлэл гарсан. Ажлын хэсэгт орж ажилласан гишүүний хувьд та энэ тухайд тайлбар өгнө үү?

-Ирэх жилүүдийн төсвийн хүрээний мэдэгдэл, орлого зарлагын хуваарилалт ямар байх талаар байнгын хороод болон чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар нэлээд ярилцлаа. Алдаа оноотой зүйл одоо ч байна. Өргөс авсан мэт бүх зүйл нэг өдөр сайхан болчихгүй. УИХ-ын гишүүдийн зүгээс ч төсвийн хүрээний мэдэгдэлд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа нь үнэн. Нэгдүгээрт, бид улсын нэгдсэн төсвийн төлөвлөлтийг сайжруулах хэрэгтэй. Үүнийг бодлогын төвшинд байнга хийж байх ёстой.

Цаашдаа 2019 оны төсөв болон 2020, 2021 оны төлөвлөлтөд хэрхэн анхаарах, төсвийн сахилга батыг хэрхэн сайжруулах вэ гэдэгт нэлээд төвлөрч ажилласан.

2012-2016 оны үеийн бодлогын алдаануудыг давтахгүй байх, улмаар урьдчилан сэргийлэх тухай ярилцсан. Жишээ нь, зарлагын реформыг тасралтгүй хийх шаардлага байна гэж харж байгаа. Өмнөх буюу 2012-2016 оны Засгийн газрын гол алдаа нь юу байсан гэхээр орлогоо байнга өөдрөгөөр төсөөлсөн явдал. Энэ нь эргээд төсөвт дарамт болдог жишгийг давтахгүйн тулд орлогыг багаар төсөөлсөн тал бий. Орлогоо хэт өндрөөр төсөөлснөөс болоод зарлага тэр хэмжээгээр нэмэгддэг жишиг гэм биш зан болчихсон. Тэр дундаа хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байгаа ч урсгал зардал дагаад өсөх төлөвтэй байгаа учраас бид хэт өндрөөр тооцоогүй. Жишээлбэл, ирэх онд улсын төсөвт 650 орчим тэрбум төгрөгийн урсгал зардал нэмэгдэхээр байна. Нэг талаас төр хэт данхайсан, төсвийн үрэлгэн байдал гэх мэтээс авахуулаад зарлагын реформыг хийх цаг нь болсон гэх дүгнэлт хийж байна.

-Тэгэхээр төсвийн зарлагад нарийвчилсан задаргаа хийнэ гэсэн үг үү?

-Цаашдаа орлого төсөөлөхөд ашиглаж буй аргачлалаа нягтлах шаардлага байна гэдэг шийдэлд хүрсэн. Эдгээрийг төсвийн төсөөллийн хүрээнд нарийвчилж ярина. Энэ оны төсвийг баталж байхад ч бид ярьж л байсан. Зардалтай холбоотой асуудпыг нягталж харах ёстой гэдэг чиглэлийг Сангийн яаманд өгсөн. Ингэхдээ энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлээд бүх зардлыг нарийвчлан нягталж, шаардлага хэрэгцээний дагуу эрэмбэлэх нь зүйтэй гэж үзсэн. Салбар бүрээр буюу ач холбогдлоор нь ангилахгүй бол тойрог бүрээр улсын төсвийг зарлагаддаг байдал байсаар байна. Тэр дундаа одоогийн жижигчилсэн сонгуулийн топголцоотой үед улсын төсөв цалгардах, тойрог бүрт хүрэх зорилго агуулж болохгүй. Үүний цаана том бодлогын ажлуудыг орхиод байгаа учраас улсын төсөвт задаргаа, эрэмбэлэлт хийх гээд байгаа юм.

-Ирэх жилүүдэд эдийн засгийн өсөлтийг хэчнээн хувьд хүргэх төсөөлөлтэй байна вэ? Өнөөдрийн 5.2 хувийн өсөлтийг хадгалаад зогсохгүй ахиулах нь нэн тэргүүний зорилт байх ёстой болов уу?

-Эдийн засаг, санхүүг сайжруулах бодлогын хүрээнд тодорхой өсөлт гараад явж байна. Үүний цаад шалтгаан нь яагт ч үгүй уул уурхайн салбарын бүтээгдэхүүний өсөлттэй шууд холбоотой. Тэр дундаа бид нэг төслөөс хамааралтай байгаа нь нууц биш. Тиймээс цаашдаа зөвхөн уул уурхайгаас хамааралтай бус байдлаар эдийн засагт өсөлт гаргах, энэ чиглэлд бодлогоо тодорхойлмоор байгаа юм. Ганц төслөөс хамааралтай байж хэрхэвч болохгүй.

Нэг төслөөс хараат бусаар эдийн засгаа төлөвлөж чаддаг болсон цагт сая эдийн засагт хэчнээн хувийн өсөлт гарч, иргэдэд яаж хүрч байна гэдгийг бодитоор үнэлэх боломжтой болно. Эдийн засагт аль болох хурдацтай өсөлт гаргах ёстой. Ингэхдээ жишээлбэл, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг тогтвортой болгох, татварын таатай орчин бүрдүүлэх талд анхаарах зайлшгүй шаардпага байна. Ингэхдээ эдийн засаг хүнд байгаа үед аль болох жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгч, аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжсэн татварын таатай орчин бүрдүүлэх замаар эдийн засгаа тэлэх арга хэмжээ авах шаардлага байна.

-Хүүхдийн мөнгийг хэрхэн нэгтгэх буюу бүх хүүхдэд мөнгө олгох боломжгүй гэдэгт санал нэгдлээ гэж ойлгосон, зөв үү?

-Манай намын мөрийн хөтөлбөрт ч энэ талаар тодорхой тусгасан. Үүний хүрээнд эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдпаа бодитоор үнэлээд төсөв хөрөнгө шийдвэрлэх боломж бололцоог л эрэлхийлж байна. Түүнээс ямар нэг улс төрийн өнцгөөс энэ асуудалд хандаж болохгүй.

Ардын нам байна уу, Ардчилсан нам байна уу хамаагүй, хэн нь хүүхдэд хайртай тухай ч энд яриад байх шаардлагагүй. Аль ч нам энэ асуудалд бодлого нэгтэй.

Харин 80, 100 хувь байх тухайд эдийн засгийн бодит боломжоос шууд хамаарна. Н.Амарзаяа гишүүнээр ахлуулсан долоон хүний бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг байгуулсан. Энд бүх намын төлөөлөл багтсан. Тэд арав гаруй хоногийн хугацаанд 2-3 удаа хуралдлаа. Ингээд Сангийн яам болон холбогдох хүмүүсээс ямар боломж байгаа талаар мэдээлэл авсан. 100 хувь олгоход багадаа 40 тэрбум төгрөг шаардлагатай юм билээ. Харин бид энэ оны хувьд хүүхдийн мөнгийг 100 хувь олгох боломжгүй байгаа. Энэ талаар ОУВС-гийнхантай ч ярилцсан, дээд хязгаар нь 80 хувь байхаас аргагүй гэдэгт санал нэгдсэн. Хүүхдийн мөнгө, тэтгэвэр гэх мэт халамжийн бодлогыг үе шаттайгаар нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авна. Дөнгөж өсч өндийж байгаа эдийн засгаа халамжийн бодлогоор татаад унагачихаж болохгүй. Хүнд байгаа ч зорилтот бүлэгт чиглэсэн хапамжийн бодлогоо үргэлжлүүлээд л явж байгаа шүү дээ. Тэгээд ч гүйцэтгэлээр нь аваад үзэхээр нийт хүүхдийн 10-15 хувь нь хүүхдийн мөнгийг огт авдаггүй дүн мэдээтэй байдаг. Тиймээс 80 хувьд олгох нь боломжийн бодлого гэж харж байгаа. Дараа жилээс эдийн засаг сэргээд ирэхээр бүх хүүхдэд олгоод явахад болохгүй зүйлгүй.

-Манайх уул уурхайгаас бүрэн хараат улс. Гэтэл ганц том төсөл нь цааш үргэлжпэх эсэх нь тодорхойгүй байдал үүсчихлээ. Засгийн газар “Рио тинто”-той ойлголцох тухайд ямар алхам хийж байна вэ?

-2015 он хүртэлх Оюутолгойтой холбоотой бүх ажилд би гар, бие оролцож ирсэн. Гэрээг байгуулах, ТУЗ байгуулах болон шийдвэр гаргах төвшинд ч оролцож байлаа. Түүнээс хойшхи нөхцөл байдлыг нарийвчлан мэдэхгүй байна. Харамсалтай нь, Оюутолгой сүүлийн жилүүдэд улстөржсөн сэдэв болоод хувирчихсан. Энэ төсөлтэй холбоотойгоор УИХ, Засгийн газраас ажлын хэсэг байгуулсан, ажиллаж байна. Оюутолгой бол нэг талаас бизнес төсөл. Засгийн газар, бизнесийнхэн аль нь ч байсан энэ төслөөс үр ашиг хүртэх гэж л бизнесийн харилцаанд орж байгаа шүү дээ.

Монголын талаас зарчмын шаардпага тавьж байгаа.

Өөрөөр хэлбэл, бид өмнөх ярьсан хэлснээсээ гажсан зүйлийг огт яриагүй. Энэ төслийг хэрэгжүүлж эхэлснээс хойш арваад жил болчихлоо. Тэгэхээр төслийн хэрэгжилтийг эргэж харах цаг нь болсон. Анхны гэрээнд өөрчлөлт оруулахгүй гэсэн зүйл байхгүй учраас. Мэдээж тухайн гэрээг байгуулахад хоёр талаас ямар нөхцөл тохирсон, үр өгөөж нь ямар байх, одоо бидний хүртэж буй үр өгөөж тэр хэмжээнд хүрч чадаж байна уу Үгүй бол засч залруулах зайлшгүй шаардлага байна. Энэ хүрээнд л асуудлыг ярьж байгаа. Татвартай холбоотой нарийн ширийнийг сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ Монгол Улсын хувьд Оюутолгой төслөөс хүртэх үр өгөөжийн 60-70 хувь нь татвараар дамжиж орж ирэх учиртай. Тиймээс бид хуулийн хүрээнд татвараа бүрэн авах нь бодлогын цөм хэсэг байх ёстой.

-34 хувийг өөрчлөх боломж байгаа эсэхэд та ямар хариулт өгөх вэ. Энэ тухайд сүүлийн хэдэн жил ярьж байгаа ч төдийлөн үр дүн гараагүй байна?

-Анх гэрээ байгуулахад ч 34 хувийн талаар ярьж л байсан. Энэ хувийг өөрчлөх үү эсвэл рояалти аваад явах уу гэдгийг ярьсаар ирсэн. Хоёр талаас харилцан ярилцаж байгаад алдаа оноо байвал засч залруулж болох хувилбарын нэг яалт ч үгүй мөн. Рояалти бол олсон үр ашгаас үл хамаарсан татвар. Бидний хувьд авч буй татварын хэмжээ тогтвортой байх нь л чухал. Анх гэрээ байгуулахад “Хэрэв Засгийн газар ярилцаж тохиролцож чадвал заавал хувь эзэмшихгүйгээр рояалтигаар орлуулах хувилбар байж болно” гэдэг заалтыг Ашигт малтмалын тухай хуульд тусгасан. Одоогийн байдлаар уг заалтыг ашигласан практик байхгүй. Цаашдаа энэ заалтыг ажил хэрэг болгох зайлшгүй шаардлагатай. Оюутолгой шиг хэл амтай, Засгийн газар хэрэгжилтэд нь нарийвчлан хяналт тавьж чадахгүй тохиолдолд дараагийн төслүүдэд орлогын эх үүсвэр нь тодорхой байх хувилбар руу орох хэрэгтэй.

-Нэгэнт Оюутолгойн талаар ярьсных 2009 онд энэ гэрээг батлахад гар бие оролцсон, Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан хоёр ч хүнийг цагдан хорьж байна. Энэ тухайд та ямар байр суурь илэрхийлэх вэ. Улс төрийн асуудлыг шүүхээр шийдэх гээд байгаа нь хэр оновчтой хувилбар вэ?

-Хувь хүнийхээ өнцгөөс харахад Монгол Улсад засаглалын хямрал үүсчихлээ гэж дүгнэж байгаа. Бид ардчиллаар замнаад 27-28 жил болчихлоо. Энэ хугацаанд алдаа оноо гарч байна. Хувь хүнийхээ өнцгөөс харахад бид аливаа асуудалд хэт улстөржсөн шийдвэр гаргадаг болчихож. Бүх асуудал нь улс төрөөс хамааралтай. Хууль шүүх, бизнес, эдийн засаг гээд бүгд. Цаашид өсч дэвжье гэвэл төрийн захиргаа, эдийн засаг, улс төрөө салгах хэрэгтэй. Хил, хязгаар тогтоож өгөхгүй бол хууль хяналтынхан нь нэг чигт харж чаддаггүй, тус бүртээ өөр шийдвэр гаргадаг болчихсон. Оюутолгойтой холбоотой асуудалд хууль шүүхийнхэн улс төрийн өнцгөөс хандаагүй байх гэж харж, найдаж байгаа. Тэр дундаа 2009 оны Оюутолгойн гэрээ бол сүүлийн 20-30 жилд хөдөлсөн, үр өгөөжөө өгч буй ганц том төсөл. Бүхэл бүтэн 5-6 жил ярьж хөөрч байж, эвслийн Засгийн газрын үед үзэглэж байсан гэрээ шүү дээ. Үүнийг хэлэлцэх, шүүмжлэх бүх процесст тал бүрээс нь оролцсон, санал шүүмжлэлээ ч хэлсэн. Ард нийтээсээ ч санал асууж байсан. Ингэж монголчууд бүх нийтээрээ оролцож байж упс төрийн шийдвэр гаргасан, үүний дүнд гэрээг үзэглэх эрхийг УИХ-аас өгч байсан юм шүү дээ. Гэсэн атлаа 2009 онд гэрээ байгуулсан явдлыг хэрэгжилтийнх нь явцтай хольж хутгаж болохгүй. Алдаа оноо яривал гэрээний хэрэгжилтэд асуудал олон байна. Боловсон хүчин байхгүй, татвараа бүрэн дүүрэн авч, үр өгөөжөө нэмэгдүүлэх тухайд бодлогоо чанга барьж чадахгүй байна. Энэ үүднээс нь харвал гэрээ байгуулсан тухайн үеийн Засгийн газрын тэргүүн, ажпын хэсгийн ахпагч зэрэг хүнд улс төрийн зорилгоор эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгах ямар ч эрх зүйн үндэслэл байхгүй. Хэрвээ ингэвэл алдаа болно.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс АТГ-ын даргыг солих санал гаргаад хоёр хүний нэрийг УИХ-д оруулж ирснийг Хууль зүйн байнгын хорооноос хэлэлцэх шаардлагагүй гэж үзсэн. Гэтэл Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас энэ нь хууль зөрчсөн шийдвэр гэж тайлбарлаад байгаа. Энэ тухайд та ямар хариулт өгөх вэ?

-Энэ бол дээр хэлсэнчлэн нөгөө л засаглал, институц хоорондын хямрал гүнзгийрэл туйлдаа хүрсний бодит жишээ. Хууль зүйн байнгын хорооноос хэлэлцэх шаардлагагүй гэдэг шийдвэр гаргасан. Нийгэм оршин тогтнохын эх үндэс нь шударга ёс, хууль дээдлэх зарчим. Бид үүний хүрээнд л ажпаа хийж байгаа. Түүнээс хуулийг өөрт таалагдах өнцгөөс тайлбарлаад, ард түмэнд таалагдах байдлаар асуудалд хандаад байж болохгүй. Хуулиа мэддэг хүн байсан бол хуулийнхаа хүрээнд л асуудалд хандах байсан болов уу. Ард түмнийг талцуулж хуваах гээд байх шаардлагаүй. Ер нь хууль хүчний байгууллагын тогтвортой, улс төрөөс хамаарал бусаар ажилладаг байх тогголцоог бүрдүүлэх нь зайлшгүй шаардлага болсныг энэ процесс харуулаад байгаа юм. Монгол Улс парламентын засаглалтай орон. Хууль тогтоох байгууллага нь шийдвэр гаргасан бол түүнийг хүлээн зөвшөөрөх л ёстой. УИХ-аас гаргасан шийдвэрийг тайлбарлах эрх Үндсэн хуулийн Цэцэд л бий. Хуулийн дагуу ажиллаж, амьдрахгүй юм бол бид шударга ёс яриад байх ч хэрэггүй.

М.ӨНӨРЖАРГАЛ