ЦАХИМ чөлөөт бүстэй болцгооё

Монгол улс эдийн засгийн болоод худалдааны чөлөөт бүстэй болохоор 1996 оноос эхлэн ярьсан бөгөөд 2002 онд УИХ-аар Чөлөөт бүсийн тухай хуулийг баталсан юм.Чөлөөт бүсүүдийн эрх зүйн байдлыг зохицуулсан бие даасан дөрвөн хуулийг Монгол Улсын Их Хурал 2002-2003 онд тус тус баталж байсан. 2015 онд Алтанбулаг, Замын-Үүд, Цагааннуурын чөлөөт бүсийн тухай хуулиудыг шинэчлэн найруулж, Чөлөөт бүсийн тухай нэг хууль батлан өнөөг хүртэл мөрдөж байна.

“Чөлөөт бүсийн тухай” Монгол улсын хуульд “чөлөөт бүс” гэж гаалийн татвар болон бусад татварын хувьд гаалийн нутаг дэвсгэрийн гадна оршиж байгаад тооцогдох, аж ахуйн үйл ажиллагааны тусгай дэглэм бүхий Монгол улсын нутаг дэвсгэрийг ойлгоно гэж заасан байдаг.

Чөлөөт бүс үүсгэн байгуулсанаар гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт татах, их хэмжээний ажилгүйдлийг бууруулж, нийгэм эдийн засгийн дарамт, ачааг багасгах, эдийн засгийн илүү өргөн хүрээтэй шинэчлэлд дэм болох, шинэ бодлого, арга хэрэгслийг хэрэгжүүлж, турших боломжийг бий болгодог. Чөлөөт бүс байгуулах ажлыг анх эхэлснээсээ хойш 20 гаруй жил өнгөрч байна. Одоогоор Замын-Үүд, Алтанбулаг, Цагаан нуурын 3 чөлөөт бүс байгуулсан ч дэд бүтэц хөгжөөгүй учраас бизнес эрхлэгч, хөрөнгө оруулагчид хангалттай очиж чадахгүй байгаа юм. Энэ нь эрх зүйн хангалттай зохицуулалт, хуулийн орчин бүрдээгүйтэй холбоотой гэж зарим судлаачид тайлбарладаг.

Гэхдээ энэ бүхнийг дэд бүтцийн бүрэн шийдэл хүлээхгүйгээр өнөөдөр ч эхлүүлэх боломж байгаа тухай Системийн шинжээч, Инженер, Эрх зүйч М.Эрдэнэжаргалтай ярилцлаа. Тэрээр цахим орчин хангалттай хөгжсөн өнөө цагт ЦАХИМ чөлөөт бүсийг байгуулах нь цаг хугацаа, хөрөнгө оруулалтыг хөнгөвчилж, богино хугацаанд хэрэгжүүлэх бүрэн боломжтой гэдгийг хэлж байна.

Чөлөөт бүсийн талаар олон жил ярилаа. Яагаад бүрэн хэмжээнд ажиллахгүй байна вэ?

- Монгол Улсад чөлөөт бүс гэдэг ойлголт бий болоод 25 жил болж байна. Энэ хугацаанд тухайн сонгосон чөлөөт бүс байгуулах газруудад бүтээн байгуулалтын ажлууд л хийгдэж иржээ. Гэхдээ бүрэн гүйцэд биш дутуу дэд бүтэц бий болгох гэсээр 25 жил болсон. Одоо ч дэд бүтцээ байгуулсаар л байна. Заавал дэд бүтэц, бүтээн байгуулалт нь хийгдэж байж чөлөөт бүс ажиллах юм уу? Гэхдээ хөрөнгө оруулагчдын шаарддаг зүйл бол дэд бүтэц, бүтээн байгуулалт. Үүнийгээ бүрэн бий болгосны дараа бид үйлдвэрээ байгуулна, тэнд очиж ажлаа явуулна гэдэг. Тэнд гааль, нэмэгдсэн өртгийн албан татваргүйгээр үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулдаг. Гэхдээ зөвхөн татваргүй гэдэг ойлголт биш хөнгөвчлөх ойлголт ч байх ёстой. Жишээ нь гаалийн бүрдүүлэлт түргэн шуурхай, тээвэрлэлт нь хурдан, хилээр нэвтрэх бичиг баримт, хяналт шалгалт зэргийг хөнгөвчлөх ёстой юм. Энд импорт, экспорт аль аль нь хамаардаг ч манайд байгаа чөлөөт бүсүүдийн хувьд экспорт бараг байхгүй. Импорт голдуу хийгддэг, цөөхөн хэдэн дэлгүүрүүд л ажиллаж байна. Гэтэл бусад улсуудад чөлөөт бүс гэдэг бол нэг хотын хэмжээний статустай, худалдаа, үйлдвэрлэл, аялал жуулчлал, үйлчилгээ бүгд цогцоороо байдаг. Энэ нь тухайн улсын эдийн засагт өндөр үр ашигтай учраас чөлөөт бүсийг хөгжүүлж, ажиллуулж байна. Одоо хил дамнасан чөлөөт бүсүүд ихээр хөгжиж байна. 2 улсын хилийг дамнасан дундах чөлөөт бүс гэсэн үг.

2002 онд Чөлөөт бүсийн тухай хууль батлагдаад хэд хэдэн нэмэлт өөрчлөлт оруулаад, чөлөөт бүс бүр захирагчийн алба ажиллаж байна. Энэ хангалтгүй гэж үү?

- Чөлөөт бүсийн тухай хуулиар чөлөөт бүс дэх үйл ажиллагааг нарийвчлан зохицуулсан заалт байдаггүй. Уг хуульд тусгай дэглэмээр чөлөөт бүсийн үйл ажиллагааг зохицуулна гэсэн заалт л бий. Энэ зохицуулалт нь чөлөөт бүсийн үйл ажиллагааг бүрэн хэмжээнд зохицуулж чаддаггүй. Тэнд дэд бүтэц, эрчим хүч, ус хангамж, ариутгах татуурга, халаалт дулааны асуудал байна. Нэг үгээр чөлөөт бүсийн хэсэгт нэг хотын дайтай бүтээн байгуулалт хийгдэж байж бүрэн утгаараа үйл ажиллагаа явуулах боломж бүрдэнэ. Монгол Улс одоо байгаа 3 чөлөөт бүсдээ ийм хэмжээний бүтээн байгуулалт хийх хөрөнгө оруулалт шаардлагатай ч хөрөнгө оруулж чадахгүй л байна.

Мөн нэгдсэн зохион байгуулалт байхгүй 3 чөлөөт бус тус тусдаа захирагчийн ажлын алба л ажиллаж байна. Үүнийг Монгол Улсын Шадар сайдын эрхлэх ажлын хүрээнд нэгдсэн зохион байгуулалттайгаар бодлогоор удирдах хэрэгтэй юм. Бизнес эрхлэгч, хөрөнгө оруулагчид нь нэгдсэн зохион байгуулалтгүй, бизнесийн таатай орчинг төр бүрдүүлж өгөхгүй байгаа учраас хөрөнгө оруулалт хийхгүй байгаа гэдэг. Эрх зүйн орчинг нь бүрдүүлээд, тодорхой түвшинд нөхцөлийг нь бүрдүүлсэн байхад бизнес эрхлэгчид ажлаа эхлүүлэхгүй байна гэж төр нь үзээд байна. Иймэрхүү маягаар бизнес эрхлэгч, төр 2 нь хоёр тийшээ хараад суучихаад байна.

Төр, хувийн хэвшил нь ойлголцохгүй ингэж суусаар 20 гаруй жил өнгөрлөө. Бидэнд одоо ямар боломж байна вэ?

- Өнөөдрийг хүртэл чөлөөт бүсийн дэд бүтэц, бүтээн байгуулалт бүрэн гүйцэт хийгдэхгүй байна. Хөрөнгө оруулагчид таатай нөхцөл байдлыг шаардаад байгаа юм бол цахим чөлөөт бүсийг байгуулах боломж байна. Ингэвэл чөлөөт бүс байгуулсан тухайн газар дээр хөрөнгө оруулагч, бизнес эрхлэгчид нь бүтээгдэхүүн, үйлдвэрлэл, үйлчилгээгээ байрлуулаад дутагдаад байгаа эрх зүйн орчны зохицуулалтаа цахим хэлбэрээр зохион байгуулах боломжтой юм. Үүнийг хөгжүүлж чадвал чөлөөт бүсийн хөгжилд чөдөр тушаа болоод байгаа нь урагшилчих боломж байна.

Өнгөрсөн хугацаанд хийж чадаагүй нэгдсэн зохион байгуулалтыг цахим орчинд хийх боломж байгаа юу?

- Бизнес эрхлэгчид, хөрөнгө оруулагчдын шаардаад байгаа эрчим хүч, төвийн халаалтын нэгдсэн систем, усан хангамж зэргийг өнөөдөр хийх боломжгүй ч цахим чөлөөт бүсэд дэд бүтэц шаардаад байгаа үйл ажиллагаагаа эрхлэх боломжтой юм. Харин чөлөөт бүсийн газар нутагт байгаа бүтээгдэхүүнийг нь тээвэр ложистикийн хувьд /хүргэлт/ чөлөөт бүсээс удирдан зохион байгуулах бүрэн боломжтой гэсэн үг.

Цахим чөлөөт бүсийг хэрхэн бий болгох вэ?

- Олон улсад төдийгүй манайд онлайн худалдаа, хүргэлт, үйлчилгээ тодорхой түвшинд хөгжөөд байна. Үүнийг цахим чөлөөт бүсийн нэгэн загвар гэж ойлгож болно. Хөрөнгө оруулагчид цахим чөлөөт бүсдээ бүртгүүлээд, бараа бүтээгдэхүүнээ байршуулаад, захиалга авч, хүргэлтийг нь хийх зарчимаар хийж болно. Энэ нь Чөлөөт бүсийн тухай хуулийн 4.9.2-т төр цахим хэлбэрээр зохион байгуулна гэж заасан байдаг. Үүнийгээ л хурдан хэрэгжүүлээд дэд бүтцээ бий болгох гээд хөрөнгө санхүү байхгүй хүлээгээд суухгүйгээр шийдэж болно.

Төрийн үйлчилгээг цахим хэлбэрээр хүргэх зорилгоор Хур системийг ашиглаж байгаа. Үүнийг цахим чөлөөт бүстэй холбон ашиглах боломжтой юу?

- Цахим чөлөөт бүс гэдэг нь зөвхөн бараагаа байршуулаад худалдах тухай ойлголт биш юм. Чөлөөт бүсэд хийгдэх бүхий л үйл явцыг цахим хэлбэрт оруулна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл бараа бүтээгдэхүүнээ байршуулж, худалдаа үйлчилгээ хийх гэж байгаа хөрөнгө оруулагчийн гадаад харилцаа, гэрээ эрх зүйн орчинг зохицуулж болно. Борлуулалт, маркетинг, менежментийг нь ч хийж болно. Тиймээс хөрсөн дээрээ чөлөөт бүсийн дэд бүтэц бий болж, таатай орчин бүрдэх хүртэл цахим чөлөөт бүсийг эхлүүлэх хэрэгтэй юм. Цахим хэлбэрт шилжихэд бүртгэлийн эхний үе шатны системийг “Хур” системийг ашиглаад хэрэгжүүлэх бүрэн боломжтой.

Цахим чөлөөт бүсийг хэн байгуулж, удирдан зохион байгуулах боломжтой юм бэ?

- Чөлөөт бүсүүдийн захирагчийн ажлын алба, хөрөнгө оруулагч нартайгаа хамтраад хэрэгжүүлж болно. Хөрөнгө оруулагчдын зөвлөл гэж байгаа тэд нартай ч хамтарч хэрэгжүүлж болно. Хөрөнгө оруулагчид чөлөөт бүсүүдэд тодорхой хөрөнгө оруулалтаа хийгээд газар худалдаж аваад, агуулахаа байгуулчихсан. Тэд өнөөдөр хамтраад хэдэн зуун сая төгрөгөөр хийгдэх дэд бүтцийг хүлээж суухаар богино хугацаанд бага зардлаар цахим чөлөөт бүсийг бий болгоод бизнесээ явуулах боломжтой юм.

Жишээ нь, БНСУ-д бизнесийн зөвхөн санаа байгаа хүмүүст туслах Бизнесийг дэмжих төв гэж байдаг. Тухайн бизнес эрхлэгч санаагаа гаргана. Үүнийх нь дагуу тус төв бүтээгдэхүүнийх нь загварыг гаргадаг. Цаашаа үйлдвэрлэлд өгдөг. Үйлдвэрлээд гараад ирэхээр нь борлуулалтыг нь хариуцан хийгээд, хүргэлтийг нь хийж өгдөг. Тухайн бизнес эрхлэгч санаагаа барьж ирээд хэрэглэгчид хүргэх хүртэлх үйл явцыг тухайн Бизнесийг дэмжих төв хийж өгдөг. Үүнтэй адил цахим чөлөөт бүсэд хөрөнгө оруулагч, бизнес эрхлэгч бүртгэгдэн түүгээр дамжуулан чөлөөт бүс дэх үйл ажиллагаагаа эрхлэн явуулж болно.

Харин тэр үйл явцыг нь цахим чөлөөт бүс цахим хэлбэрээр хэрэгжүүлнэ гэсэн үг.

Цахим чөлөөт бүс байгуулах боломж байгаа юм байна. Үүнийг хийлээ гэхэд бизнес эрхлэгч, хөрөнгө оруулагч нар ашиглаж үйл ажиллагаагаа явуулж чадах уу?

- Энэ тийм ч төвөгтэй зүйл биш. Хамгийн чухал нь үйлдвэрлэж байгаа болон гаргах гэж байгаа бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ шаардлага, стандарт хангаж байна уу гэдэг нь л чухал. Манай улсад олон улсын худалдааны эрх зүйн зохицуулалт байхгүй. Дэлхий дахин олон улсын стандартад нийцсэн, шаардлага хангасан бараа, үйлчилгээг л авна. Манайд энэ стандартыг хангах бараа, үйлчилгээ хэр байна вэ? Бид болж л өгвөл үйлдвэрлэж байгаа бүх бараагаа л гаргах хүсэлтэй байдаг ч тэгэж чадахгүй. Стандартын шаардлага хангасан бараа бүтээгдэхүүнийг л гаргах боломжтой. Мөн бид Тоёота шиг стандартыг үйлдвэрлэх гээд байдаг. Харин өөрийнхөө үйлдвэрлэснийг олон улсын стандарт болгох тухай боддоггүй. Тиймээс чөлөөт бүсийн бараа, үйлчилгээ, худалдаа бүхэн стандартынх байх ёстой. Үүнийгээ дагаад хүний хэрэгцээг хангах баглаа, сав, боодол яригдана. Цаашлаад хүргэлтийн үйлчилгээ, чанар ч яригдана.

Танд баярлалаа.

- За баярлалаа.

Ц.Соёлмаа