Бүх нийтийн эрх зүйн боловсролын үндэсний зөвлөлийн дарга, Монгол Улсад хүний эрхийг хангах үндэсний хөтөлбөрийн хорооны ахлагч, Оюутолгойн, Авлигын индексийг бууруулах, Замын-Үүд, Гашуунсухайтын экспорт, импортын үйл ажиллагааг зохицуулах, Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын эхийг хамгаалах, Мөнгө угаах, терроризмтой тэмцэх үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх гээд нийтдээ 17 ажлын хэсгийг ахалдаг гэхээр Л.Оюун-Эрдэнийн танхимын хамгийн “эрэлттэй” сайдын нэг нь яах аргагүй Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатар болж байна. Түүнтэй ярих сэдэв их байлаа.

-Цар тахалтай тэмцсэн хүнд хэцүү амаргүй нэгэн он улиран одлоо. Танай Засгийн газар ч багагүй сорилт, шалгуурыг давсан байх?

-Тэглээ, хүн төрөлхтөн амаргүй он жилүүдийг туулж байна. 2022 онд бид эдийн засгийн хамгийн том сорилттой нүүр тулна. Тиймээс асуудлыг бодитой харж, бодлогоо зөв тодорхойлох нь чухал. Зөвхөн монголчууд ч гэлтгүй дэлхийн бүх улс орнууд эдийн засгийн том хямралд өртөх нь гарцаагүй болж байна. Нууж хаалгүй хэлэхэд 2022 он бүсээ чангалсан жил болох байх.

-Монгол Улсын Засгийн газрын эдийн засгийн том сорилт, хямралтай тэмцэх бодлого нь “Шинэ сэргэлт” гэж ойлгож байгаа?

-Тийм, “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-оо шинэ оны өмнө УИХ-аар батлууллаа. “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын хүрээнд Монгол Улс анх удаа 18 их наядын төсөв баталсан.

-Хямралын үеийн төсөв гэхэд хэт өөдрөг биш үү?

-Ер нь өөдрөг төсөв баталсан нь үнэн. Цар тахлаас болж, дэлхий нийтэд тээвэр ложистикийн хүндрэл гарна. Бараа таваарын хомсдол нүүрлэнэ, ажиллах хүчний дутагдалд орно, инфляцийн хөөрөгдөл үүснэ. Байдал үнэхээр амаргүй харагдаж байна. Тиймээс энэ хүнд үед эдийн засгаа тэлж, хувийн сеткороо дэмжиж байж давна гэж тооцсоны үүднээс 18 их наядын төсвийг оруулж ирсэн.

Эдийн засгийн зөв нүүдэл, эв нэгдлээ хичээж байж хямралыг хохирол багатай давна. 18 их наядын төсөв баталсны үр дүнг ирэх 2023 онд илүү бодитой мэдэрнэ гэсэн үг.

Нэг жишээ дурдъя. Америк тивээс Ази, Европ руу ачигдаж байгаа чингэлэг тээврийн хувьд зөвхөн онгоцны тавцан дээр контейнер тавихад нэр сар гаруй хугацаа орж байна. Өөрөөр хэлбэл, далайд хөвж эхлээгүй, зөвхөн онгоцны тавцан дээр гаргаж тавихад 16 хоног хүлээдэг байсан бол одоо нэмээд 21-30 хоног “дугаарладаг” болсон. Тээвэр ложистикийн хямрал нүүрлэсэн ийм хүнд үед бид амьдарч байгаагаа ойлгох хэрэгтэй. Ганц Монголд тохиолдож буй асуудал биш, харин ч манай тээвэр ложистикийн компаниуд маш сайн ажиллаж байгаа гэж хэлнэ.

Бид болохгүй байгаагаа ч, болж бүтэж буйгаа ч ярих ёстой. Монголын тээвэр ложистикийн компаниуд Алс дорнодын боомтуудад очоод бараа таваараа татаж авч байна. Дан ганц Таньжины хамаарлаас аль болох зайлсхийж байгаа. Ханбургийн боомтууд руу тээвэр ложистикийнхоо чиглэлийг эргүүлсэн. Германы зүүн тэнгисийн эрэг дээр орших “Росток” гэсэн том боомтыг ашиглаж болно. Дундад Азийн орнуудаас жимс жимсгэнээ татаж байгаа. Хямрал нэг талаараа хохирол, нөгөө талаар боломж авчирч байна. Зөвхөн Таньжинаас, зөвхөн Эрээнээс хамааралтай импортын замаа монголчууд өөрчлөхөөс өөр аргагүй нөхцөл үүссэн. Үүнийг дагаад гарц, хаалга маань нээгдэж, нэмэгдэж байна гэсэн үг. Манай Засгийн газрын зарласан “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-д боомтын сэргэлтийн бодлого тусгагдсан. Ер нь хамгийн эхний, хамгийн чухал зорилго бол боомтын сэргэлт.

-Та Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдаар ажиллаад жил гаруй болж байна. Хуулийн салбарт ямар шинэчлэл эхлүүлэв?

-Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд болсноос хойш цөөнгүй хууль дээр ажилласан байна. Оюуны өмчийн багц хуулиуд, Цахимын багц хуулиудийг өргөн барьж, батлууллаа. Мөн нэгдүгээр хэлэлцүүлгээ “давсан” 10 орчим хуулийн төсөл УИХ дээр хүлээгдэж байна. Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай, Хууль зүйн туслалцааны тухай, Холбоо, Сангийн тухай, Архидан согтуурахтай тэмцэх тухай хууль гээд нэрлэж болно. Маш товчоор дүгнэж хэлэх юм бол манай Засгийн газар төрийн цахим шилжилтийг хийх том зорилт дэвшүүлсэн.

Монгол Улс цахим үндэстэн болохын тулд эхлээд хууль, эрх зүйн орчноо бүрдүүлэх ёстой. Энэ үүднээс Нийтийн мэдээллийн тухай, Хувь хүний мэдээллийг хамгаалах тухай, Цахим гарын үсгийн тухай, Киберийн аюулгүй байдлын тухай, Виртуал, хөрөнгийн үйлчилгээ үзүүлэгчийн тухай хуулиудыг баталлаа. Эдгээр хуулиуд ирэх оны тавдугаар сарын 1-нээс хүчин төгөлдөр үйлчилж эхэлнэ. Араас нь хууль хэрэгжүүлэх журмуудаа батлах, мэдээлэл, технологийн олон программ хангамжуудыг бий болгох ажлуудыг хийнэ.

Цаашлаад нийтийн эрх зүйн шинэчлэлийг цаашид гүнзгийрүүлэх чиглэлээр тодорхой хуулиудыг өргөн барихаар бэлтгэсэн. Тухайлбал, Зөрчлийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга, Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуулийг шинэчилнэ. Эрүүгийн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлт, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулиудыг УИХ-аар хэлэлцүүлж, батлуулна. Хуулийн салбарт хийх гол реформ хувийн эрх зүйн салбарын шинэчлэл рүү чиглэгдэж байгаа.

-Хувийн эрх зүйн салбарыг шинэчилнэ гэлээ. Мэдээж, сайхан сонсогдож байна. Харамсалтай нь, Засгийн газар болгон ингэж амалдаг ч ажил хэрэг болгосон нь цөөхөн?

-Засгийн газраас боловсруулж, батлуулж буй хууль тогтоомж ерөнхийдөө хувийн эрх зүйн салбарыг дэмжих, хувийн эрх зүйн салбарын шинэчлэлийг хийх зорилготой. Ингэснээр эдийн засгийн өсөлтийг бий болгох юм. Төрийн зүгээс бизнесийн орчныг хязгаарлагч хүчин зүйлүүдийг арилгах, хувийн сектор, бизнесийн эрх зүйн салбар чөлөөтэй өсч бойжих, энэ эрх зүйн орчныг бүрдүүлж өгөх шаардлагатай.

Товчхондоо, иргэн, хуулийн этгээдүүдийн хооронд үүссэн эдийн болон эдийн бус харилцааг зохицуулж байгаа тэр хэм хэмжээнүүдийг өнөөгийн орчин цагийн бизнесийн эрэлт хэрэгцээ шаардлагад нийцүүлж, хялбаршуулж өгөх цаг болсон. Жишээ нь, хоёр иргэн хоорондоо наймаа хийлээ гэхэд заавал бичгээр хийхийг шаарддаг. Гэтэл “Нарантуул” зах дээр наймаа хийдэг хүний хар дэвтэр нь өөрөө иргэний эрх зүйн гэрээний гол эх сурвалж яагаад болохгүй гэж. Яагаад хүмүүс заавал нотариат дээр очиж гэрээ хэлцэл хийх ёстой гэж. Цахим гарын үсэгтэй болчихвол цахимд гэрээ хэлцэл хийж болно. Үүнийг яагаад шүүхэд нотлох баримтын түвшинд үнэлж болохгүй гэж. Энэ мэт асуудлыг хуульчилж, зохицуулж өгөх шаардлагатай.

ШИЙДВЭР ГҮЙЦЭТГЭХ БАЙГУУЛЛАГЫН ТОГТОЛЦООГ ЗАСГИЙН ГАЗРЫН БҮТЦЭЭС САЛГАНА

-Хувийн хэвшлийнхэнд төрийнхөн багагүй дарамт, шахалт үзүүлдэг. Тэгэхээр төрийн албан хаагчдын дарамт, шахалтыг яаж арилгах юм бэ?

-Төр өөрөө хамгийн том дарамтлагч болж хувирсан нь үнэн. Төрийн дарамтыг, хяналт шалгалтын хүнд нүсэр тогтолцоог арилгахын тулд хууль тогтоомжоо шинэчлэх ажлуудыг эхнээсээ хийгээд явж байна. Төрийн хяналт шалгалтын тогтолцоог боловсронгуй болгох цаг болсон. Энэ нь нөгөө “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын нэг хэсэг.

2022 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Хилийн мэргэжлийн хяналтын албыг татан буулгасан. Эхний ээлжинд хил, гааль дээрх хяналт шалгалтын давхардал, дарамтыг арилгаж өгч байгаа юм.

Цаашдаа төрийн хяналт шалгалтын зарим чиг үүргийг төрийн бус байгууллагуудад гэрээний үндсэн дээр шилжүүлэх, хувийн секторын итгэмжлэгдсэн лабораториудаар мэргэжлийн хяналтын байгууллагын хийдэг хяналт, шалгалт шинжилгээг хийлгэх, төр зарим төрлийн хяналт шалгалтаас өөрөө татгалзах, төлөвлөгөөт хяналт шалгалтын тоог бууруулах ажлыг хийнэ. Өөрөөр хэлбэл, Төрийн хяналт, шалгалтын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах замаар нийтийн эрх зүйн шинэчлэлийг хийж байна гэсэн үг. Өмнөх сайд нарын эхлүүлсэн нийтийн эрх зүйн реформыг гүнзгийрүүлэхээс гадна ирэх жилүүдэд хувийн эрх зүйд гол шинэчлэлийг хийнэ.

-Шинэ оны өмнө хэдэн, хэдэн чухал хуулийг баталлаа. Тэдгээр хуулиудын нэг нь Хувь хүний нууцын тухай хууль. Гэхдээ улстөрчид хувь хүний нууцад халдлаа гээд хулгай, луйвраа нуух сайхан шалтаг болох вий гэсэн болгоомжлол байна?

-Би хүний, өөрийн олон дайсантай л даа. Хэлээгүйг хэлсэн болгож, элдвээр гүтгэж бичиж, бичүүлж харанхуй, мунхагийн туйл болгон харлуулж байдаг юм. Тэр болгонд хариу тайлбар өгөх боломж алга. Ямар нэгэн улстөрчийн талаар бичихдээ өөрөөс нь зөвшөөрөл авах нь худлаа. Хувь хүний нууцын тухай хуулийн гол агуулга нь хүн болгон өөрийн гэсэн хувийн орон зайтай байх ёстойг хуульчилж өгч байгаа юм. Дуу бичлэгийн төхөөрөмжийг байрлуулж болох газар, болохгүй газар гэж байна. Хүний эрүүл мэндийн мэдээлэл нууц байх ёстой. Түүнээс бус сэтгүүлчдийн хардаж бичих эрхийг нь хязгаарлаагүй. Харин ч улам нээж өгч байна. Тэр нь Шүгэл үлээгчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль. Өнгөрсөн онд УИХ-д өргөн барьсан. Удахгүй УИХ-аар хэлэлцэж батлах байх.

-Шүгэл үлээгчийг 100 мянгаас 1.5 тэрбумаар урамшуулахаар хуулийн төсөлд суулгаж өгсөн шүү дээ. Гэтэл улстөрчид, улс төрийн бүлэглэлүүд, хувь хүмүүс өрсөлдөгчөө намнах зорилгоор худлаа шүгэл үлээж бусдын нэр төрд халдвал бас яах вэ. Өөрөөр хэлбэл, үнэн, худал шүгэл үлээж байгааг хэн нотлох юм бэ?

-Татвараас зайлсхийсэн, төрийн хууль тогтоомжийг зөрчиж байгаа, байгаль орчин, экологийн доройтолд оруулж буй төрийн болон төрийн бус байгууллага, аж ахуйн нэгжүүдийн талаарх мэдээллийг нь холбогдох байгууллагад гаргаж өгч, тэр нь хууль шүүхийн байгууллагаар тогтоогдсон тохиолдолд шүгэл үлээгч гэж үзээд 100 мянгаас 1.5 тэрбум хүртлэх урамшуулал олгоно. Ийм мэргэжлийн ийм шүгэл хүлээгчдийн эрхийг энэ хуулиар нээж өгч байгаа юм.

Татварын байгууллагын тайланг хянаад уншаад том аж ахуйн нэгжүүд татвараас хэрхэн бултаж, зугатаж байгааг илрүүлж, энэ нь тогтоогдвол тэр хүн урамшууллаа авна. Мэдээж, таны хэлсэн шиг хэн нэгнийгээ матаж, албаар харлуулах зорилготой шүгэл үлээхийг үгүйсгэхгүй.

Тиймээс эхлээд үнэн зөвийг нь шүүх тогтооно гэсэн үг. Өнөөдрийн хувьд, жишээ нь би “шилэн” Цогоог шүгэл үлээгч гэж бодож байгаа. Аж ахуйн нэгжүүдийн шилэн дансыг ухаад онгичоод, хүмүүсээр нь бурууг нь хүлээн зөвшөөрүүлээд, буцаад алдаа завхралыг нь засаад явж байгаа болохоор. Харамсалтай нь, урамшуулал байхгүй. Урамшуудад өгдөг болчихоор шилэн данс ухаад аж ахуйн нэгжүүдийн алдаа завхралыг илрүүлэх хүмүүс олшрох байх. Энэ хэрээр хүмүүс хуульд захирагдаж, хулгай худал хийхээ болино. Энэ л Шүгэл үлээгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн үр дүн болох юм.

-Та нэлээд олон ажлын хэсгийг ахалдаг. Тухайлбал, Авлигатай тэмцэх комиссыг та ахлаад багагүй хугацаа өнгөрч. Ингэхэд авлига буурсан уу?

-Буурсан эсэхэд бид өөрсдөө үнэлгээ, дүгнэлт өгөхөөсөө илүү “Транспаренси интернэшнл” дүнг маань удахгүй тавих байх. Өнгөрсөн 2020 онд Монгол Улс авлигын индексээр 111 дүгээр байрт бичигдсэн. Энэ байраас нэг, хоёроор урагшлах нь бидний тэмцлийн үр дүн байх болно. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс авлигатайгаа тэмцэхийг эрмэлзэж байна уу, үгүй юу гэдгийг гадныхан дүгнэнэ. Тэнд лобби хийх ямар ч боломжгүй. Дэлхийн бүх улсууд авлигынхаа индексийг урагшлуулах гэж авлигатайгаа “алалцаж” байна шүү дээ. Сая баталсан хуулиуд, цахим шилжилт бол төрийн авлигыг бууруулахын төлөө хийж буй шинэчлэл, реформын нэг хэсэг нь.

-Ний нуулгүй асуухад, авлигатай тэмцэхийн тулд Ардын намтай тэмцэх шаардлагатай болох байх. Журмын нөхөдтэйгөө сайдаж, муудна. Та үүнд бэлэн байна уу?

-Шинэчлэлийг дэмждэг нэг хэсэг байхад таягдан эсэргүүцдэг нөгөө хэсэг нь байна. Нэгдүгээрт, би доллар биш учраас бүгдэд таалагдаж ажиллах боломжгүй. Хоёрдугаарт, бюрократ гэж үг байдаг даа. Монголоор хүнд суртал. Монголд олон жил төрийн болон улс төрийн албаар явчихсан бюрократ олон. Тэднээс бид ангижрах цаг болсон. Хүнд сурталтнууд хүнд сурталтаа хайртай байдаг. Түүнээсээ кайф авдаг, өөрийгөө үнэ цэнэтэй болгодог юм. Тийм учраас авлигатай тэмцэх ажил амаргүй, шинэчлэл шулуун дардан замаар явахгүй. Авлигатай тэмцэх ажлынхаа хүрээнд гадаадын нэр хүнд бүхий байгууллагатай хамтарч ажиллахаар төлөвлөж байна. Тэр нь юу вэ гэхээр, Монгол Улсын төрийн бүх байгууллагуудын ажлын байрны зураг авалт хийлгэх бодолтой байгаа юм. Зарим төрийн байгууллага нь хэт их ачаалалтай, зарим нь ажилгүй шахам сууж байгаа нь худлаа биш.

Монгол Улсын төрийн албанд өнөөдөр 180 мянган хүн ажиллаж байна гэдэг маш том тоо. Энэ хэрээр хүнд суртал үүснэ. Иймээс төрийн албаны чиг үүргийн давхардлыг арилгах бодолтой байна. Төрийн алба хэдий чинээ цомхон байна, төдий чинээ татвар төлөгчдийн мөнгийг хэмнэнэ. Манай бүх дарга нар арын өрөөтэй, бүгд төрийн машин унана. Зарим нь бүр төгөлдөр хуур тавьчихсан байх жишээний. Гэтэл гадаадын дарга нарыг хар. Австрийн Ерөнхийлөгч нь үүргэвчээ үүрээд явган алхаж явах жишээтэй. Бид яагаад ийм байж болохгүй гэж. Нэг улс төрийн хүчин солигдохоороо төрийн орон тоог нэмдэг. Тиймээс аль болох төрийг цомхон болгож, үйл ажиллагааг нь цахимжуулж байж авлига буурна.

Жишээ нь, газар олголтыг хүн олгохоо больж байгаа. Цахимаар хүсэлтээ тавиад газраа авчихна. Газрыг гуравхан янзаар олгож байгаа. Нэгд, 0.7 га газар иргэддээ үнэгүй өмчлүүлж байна. Эмнэлэг, сургууль барих зорилгоор газар олгож байна. Бусад тохиолдолд дандаа дуудлага худалдаагаар олгоно. Өнгөрсөн оны аравдугаар сарын 1-нээс газрын гэрчилгээгээ ч өөрөө хэвлээд авчихдаг болсон. Энэ мэтээр авлигатай тэмцэж л байна.

-Монголын сайд, дарга нар эсрэгээрээ өрөөгөө томсгож, ширээ сандлаа шинэчилдэг нь хэвийн үзэгдэл болсон шүү дээ?

-Би энэ өрөөнд нэг ч зүйл нэмж тавиагүй, өмнөх сайд сууж байснаараа л байгаа. Манайхан сэтгэлгээний хувьд барууныхнаас маш их хоцорсон. Манай яамны харъяанд 12 агентлаг байдаг. Тэд надаас юу хүсдэг гээч, төсөв, орон тоо нэмэх хүсэлт тавьдаг. Хариуд нь би цахим төр болж байгаа шүү дээ л гэдэг. Монголын төр цахим реформ хийж байна. Би 2012 онд СХД-ийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын дарга болсон. 19 хүний бүрэлдэхүүнтэй ажилладаг байлаа. Тэр үед БГД-ийн ИТХ нь 70 хүн ажиллуулдаг байсан юм. Ер нь, Иргэдийн хурал, Засаг даргын Тамгын газрын хоорондын ажил үүргийн давхардлыг бас арилгамаар байна. Тухайлбал, Засаг даргын Тамгын газарт шагнал хариуцсан нэг мэргэжилтэн байдаг. Иргэдийн хуралд бас адилхан. Яагаад үүнийг ганц хүн хийж болохгүй байгаа юм бэ. Би 2008 онд СХД-ийн Төрийн захиргаа удирдлагын хэлтсийн дарга хийж байх үед 10 хүн ажилладаг байлаа. Одоо энэ тоо нэлээд нэмэгдсэн байна лээ. Авлигатай тэмцэе гэвэл нэг ажлыг маш зоригтой хийх ёстой юм билээ.

-Тэр ажил нь юу юм бэ?

-Нэгд, төрийн өмчит компаниудын засаглалын асуудлыг эцэслэж шийдэх ёстой. “Эрдэнэс Монгол”, “Эрдэнэс Тавантолгой”,”Эрдэнэт”, Хөгжлийн банк, Төрийн банк, цахилгаан станцууд дээр улстөрчид өөрсдийнхөө хүнийг тавих гээд яагаад бахардаад байдаг гэж бодож байна. Эндээс улс төрийн намын санхүүжилт босдог учраас тэр шүү дээ. Тиймээс хоёрдугаарт хийх ажил нь Улс төрийн намын санхүүжилтийг шийдвэрлэх шаардлагатай. Дээр нь сонгуулийнхаа тогтолцоог өөрчлөх ёстой. Сонгуулийн дүрмээ тодорхой болгох хэрэгтэй. Цаашдаа Монгол Улс их мөнгөөр сонгуульдсаар байх юм уу. Хүн өөрийнхөө паблик нэр хүндээр сонгогдох уу, эсвэл тойрогтоо мөнгө тарааж, усалж байж гарах уу. Үндсэндээ жижиг тойргийн хамааралтай сонгууль хийвэл авлига буурахгүй. Тиймээс холимог тогтолцоотой сонгуулийн систем рүү шилжих цаг болсон. Энэ хоёр асуудлыг шинэчилж чадахгүйгээр мянга, түмэн удаа авлигатай тэмцэнэ гээд асуудал шийдэгдэхгүй. Асуудлаа угаар нь, авлига авдаг үндсийг нь цэгцэлж байж үр дүн гарна.

Авлигын асуудлаар гадаадын экспертүүдтэй уулзаж, зөвлөгөө авч байгаа. “Транспаренси интернэшнл”, Дэлхийн банк, ОУВС гээд индикатор байгууллагуудын төлөөллүүдтэй маш олон удаа уулзсан. Удахгүй Төрийн өмчийн багц хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барина. Одоо үзэл баримтлалаа батлуулахаар ЗГХЭГ-т өгчихсөн байгаа. Мөн Хуулийн этгээдийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг боловсруулаад явж байна. Ерөнхийдөө төр өнөөдөр хувийн сектортойгоо өрсөлдөж бизнес хийх ээ больё гэсэн зорилготой.

ЖУРМЫН НӨХДИЙНХӨӨ АВЛИГАТАЙ ХУУЛИЙН ХҮРЭЭНД ТЭМЦЭНЭ

-Хувийн хэвшлийн хамгийн том өрсөлдөгч нь төр өөрөө шүү дээ. Төрийн өрсөлдөөнийг яаж цэгцлэх юм бэ?

-Үнэн, манай төр бүх салбарт хувийн хэвшлийнхнийхээ том өрсөлдөгч болчихсон. Гэтэл ашигт үйлийн коэффициент нь харилцан адилгүй байдаг. Тиймээс төр яг ямар бизнес хийх чиглэлээ тодорхой болгох хэрэгтэй. Эрчим хүч, газрын тос,, хий дамжуулах уу гэх мэтээр чиглэлээ тодорхой болгоод хуульчилья. Түүнээс төр бохир соруулаад, хоол хийгээд, хувцас угаагаад, нүүрс зөөгөөд, банкны гүйлгээ хийгээд байх шаардлагагүй. Хоёрдугаарт, засаглалынхаа асуудлыг шийдэх ёстой юм.

Саяхан батлагдсан Нийтийн мэдээллийн тухай хуульд төрийн болон орон нутгийн өмчит компаниудын ТУЗ-ийн бүрэлдэхүүн, албан тушаал, цалин, ашиг алдагдлын тайланг ил болгоно гээд заагаад өгчихсөн. Ингэснээр олон нийтийн хяналтад орно, үйл ажиллагаа нь сайжирна. Нөгөө талаасаа шүлэг үлээгчдийн гарт “аваачиж” өгч байгаа юм. Засаглалын асуудлыг яаж шийдэх вэ гэхээр улс төрийн сонгуулийн дүнгээр удирдах албан тушаалтнуудыг нь томилж байх эсвэл нээлттэй сонгон шалгаруулалтаар гүйцэтгэх удирдлагын багийг томилох эсэхийг шийднэ. Зарим стратегийн томоохон ач холбогдолтой компаниуд дээрээ бид гадаадад нээлттэй тендер зарлаж, мэргэжлийн баг авчрах бодолтой байна.

Сү.Батболдын Засгийн газар уг нь энэ ажлыг анх эхлүүлсэн. Хөгжлийн банкны удирдлагыг гаднаас авчирч тавьсан. Дараа нь АН гарч ирээд нэг нөхөр туслахаа банкны захирлаар тавьчихсан шүү дээ. Манай намын журмын нөхөд, тэдний ойрын хүрээнийхэн төрийн том, том компанийн захирал хийгээд явж байна. Би заримтай нь олон нийтийн сүлжээгээр зөрчилдөж байсан ч удаатай. Та түрүүнд асуусан журмын нөхдийнхөө авлигатай яаж тэмцэх юм бэ гэж. Тэгвэл би хариулъя, хуулийн хүрээнд тэмцэнэ. Хуулийг нь боловсруулаад батлуулчихья. Батлагдсан хуулийг хэрэгжүүлэхгүй байж болохгүй биз дээ.

-УИХ дээр дэмжлэг авах болов уу даа. Танай намын журмын нөхөд, тэдний хүмүүс төрийн өмчит компаниудад ажиллаж байгааг та өөрөө хүлээн зөвшөөрсөн?

-Тэгээд л харъя л даа, хэдүүлээ. Хэн нь авлигад дуртай байгааг. Тэгэхээр дэмжихээс өөр яах билээ. Тэгэхгүй бол дараагийн сонгуульд бидэнд хэн итгэж санал өгөх билээ.. МАН авлигатай тэмцэхээ амалсан. Гэтэл авлигатай тэмцэж чадахгүй бол ард түмэн дэмжих үү, биднийг. Эдийн засгийнхаа бие даасан байдлыг хангах, эдийн засгаа тэлэх чиглэлээр реформ хийж чадаагүй бол итгэл хүлээлгэх үү. МАН-ын дайсан бол нэгд, МАН, хоёрт, цаг хугацаа байна. Засаглах хугацаандаа хоёрын хооронд үлбэгэр, сулбагар ажиллаж болохгүй.

-Сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөхгүйгээр авлигатай тэмцэхэд бэрхшээлтэй гэж ярилаа. Тэгэхээр Үндсэн хуулийг өөрчлөхийг та дэмжиж байна гэсэн үг үү. Сүүлийн үед улс төрийн хүрээнд Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай эрчимтэй ярьж эхэлсэн болохоор асууж байна?

-Би хувь хүний байр суурийг илэрхийлэх боломжгүй. Сонгодог парламентын засаглалтай орнууд сонгуулийн холимог тогтолцоотой байдаг. Манайх шиг жижиг мажоритор тогтолцоотой улс байхгүй. Финланд, Герман гэхэд сонгуулиа холимог тогтолцоогоор явуулдаг. 2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахдаа дутуудуулсан гэж би боддог. Энэ талаар бүлэг, байнгын хорооны хурлуудад тэмдэглүүлж хэлж, үлдээсэн.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд шүүхийн салбарт реформ хийж байгаа. Таны хүсч байсан шиг шинэчлэл болж чадсан уу. Та шүүхтэй нэг хэсэг “дайн” зарлаж байсан даа. Бас ШЕЗ томилгоон дээр багагүй реакцилж харагдсан?

-Та нэг зүйлийг сануулж өглөө. Шүүхийн шинэчлэлд хамгийн түрүүнд шүгэл үлээсэн хүн нь би гэж боддог. Манайхан шүүхийг шүүмжилж чаддаггүй байлаа шүү дээ. Шүүгч нарын үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн асуудлыг сөхсөн. Шүүх шүүгчтэйгээ хариуцлага тооцох эхлэл тавигдсан. Та бүхэн санаж байгаа бол Салхитын мөнгөний ордын хэрэгт шүүх анх удаа шүүгчээр ажиллаж байсан хүмүүс эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэсэн шүү.

Бид баруун Европын шүүхийн захиргааны байгууллагын засаглалын хэлбэрээр шүүхийг шинэчлэхийг зорьсон. Одоогоор сайн, муу шинэчлэл боллоо гэж хэлэхэд эртдэх байх. Хүүхдээ дөнгөж төрүүлчхээд энэ сайн хүн болно, болохгүй гэж хэлдэггүй шүү дээ. Томилгоон дээр эмоциоо нэлээд гаргасан байх аа, гэхдээ бүх юм надад таалагдах албагүй. Шүүхийн шинэ хууль хэрэгжээд тодорхой үр дүнгүүд гарах байх. Хамгийн том алхам болж шүүгч нарыг сонгож томилдог байгууллагыг улс төрөөс, Ерөнхийлөгчийн институцээс ангид болгож чадсан. Мөн шүүгч нарт хариуцлага хүлээлгэдэг механизмыг мөн адил улс төрөөс ангид байлгахыг хичээлээ. Ямар ч байсан бүтцийн тогтолцоог нь өөрчилж өглөө.

-Шүүхийн шинэчлэлийг дагаад өөр ямар реформууд хийх вэ?

-Монгол Улсын газрын тухай хуулийг шинэчлэн найруулж, УИХ-д өргөн барихаар Барилга хот байгуулалтын яам, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам хамтран үзэл баримтлалаа баталлаа. Энэ хуулийг яагаад шинэчлэхээр болов гэхээр Гэр бүлийн тухай хууль, Хөдөлмөрийн хууль, Оюуны өмчийн хууль, Дампуурлын хууль бүгд өмнө нь батлагдчихсан хуулиуд тул агуулга концепцтой нь нийцдэггүй. Үүнээс болоод араа шүд нь гацаж, юм л бол шүүх дээр маргаан үүсгэгддэг. Нэг хэргийн дундаж шийдвэрлэх хугацаа 3.5 жил. Шүүх дээр бүр 15, 16 жил маргадаг хэрэг ч байна. Үүнээс болоод шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийн хувь маш бага байдаг. Ийм хууль эрх зүйн орчинд Монгол Улсад гадаадын хөрөнгө оруулагчид яаж хөрөнгө оруулах юм бэ. Ойлгомжгүй, дүрэмгүй тоглоомоор хэн тоглох юм бэ.

Хоёрдугаарт, манай иргэний эрх зүй дэх нэг том хүндрэл бол зан заншлын хэм хэмжээтэй холбоотой маргаан. Зан суртахууны, заншлын олон хэм, хэмжээ бий. Тухайлбал, та бид хоёр хөөрөг зөрүүллээ гэж бодъё. Гэтэл та хөөрөгний толгойноос нь барихдаа унагаад хагалчихаж. Тэгэхээр та бид хоёрын хооронд гэм хорын харилцаа үүснэ шүү дээ. Үүнийг Иргэний хууль дээр нэг бүрчлэн зааж өгөх боломжгүй. Дараагийн том тээг нь маргаан хянан шийдвэрлэх процесс болсон. Асуудлаа шүүх дээр аваачаад наачихдаг. 20 мянган төгрөгийн маргаан шийдэх шүүхийн зардал нь 4.5 сая төгрөг болдог. Гэрэл цахилгааны мөнгө, нэг шүүгчид оногдсон ажлын хөлс гээд тооцохоор чамгүй мөнгө болдог юм. Тиймээс жижиг маргааныг шийдвэрлэдэг тусдаа шүүхтэй болох ёстой.

Яваандаа газрын шүүх, арбитрын шүүх, татварын шүүх гэж төрөлжих шаардлагатай. Сүүлийн үед татварын маргаан дээр аж ахуйн нэгж, татварын байгууллага шүүх дээр очихоосоо маргаан таслах комиссоор асуудлаа шийддэг болсон байна лээ. Яагаад гэвэл илүү мэргэжлийн үүднээс ханддаг. Харин шүүгчид бол модон алхаа цохиод асуудлыг шийдээд өнгөрдөг. Тэгэхээр шүүх өөрөө дагнаж мэргэших шаардлага хүссэн, хүсээгүй гарч ирж байна. Мөн Шийдвэр гүйцэтгэлийн байгууллагын тогтолцоог өөрчлөхгүйгээр хувийн эрх зүйн салбарт ахиц дэвшил гаргах боломжгүй болсон.

-Яагаад?

-Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгээгүй тохиолдолд хорих ял өгөхөө больчихсон юм. Бас бусад төрлийн албадлага хөшүүргийг нь байхгүй болгочихсон. Дээр нь шийдвэр гүйцэтгэх байгууллага нь Гүйцэтгэх засаглалдаа харъяалагддаг. Тэгэхээр Монгол Улсын Засгийн газарт даалгасан захиргааны шүүхийн шийдвэрийг Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг нь хэрэгжүүлж чадахгүй. Тиймээс миний зүгээс Шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын тогтолцоог Засгийн газрын бүтцээс салгаж, шүүх засаглалын харъяанд аваачья гэж байгаа юм. Улс төрөөс хараат бус болгоё гэсэн санаа. Удахгүй энэ асуудлаар хэлэлцүүлэг зохион байгуулахаар төлөвлөж байна.

-Шүүхийн реформ хэл, амтай ч гэсэн хэрэгжээд явж байна. Харин цагдаад хэзээ реформ хийх вэ. Монголын цагдаа хүний эрхийг зөрчдөг хамгийн том субьект болж хувирсан шүү дээ?

-Цагдаагийн салбарт тодорхой шинэчлэл хийхээр хөтөлбөр боловсруулсан. Цагдаа ба хүний эрх чиглэлээр 2022 онд цөөнгүй ажил хийнэ. Удахгүй танилцуулгыг нь хийе гэж бодож байна. Цагдаагийн байгууллагын тухай хуулийн хэрэгжилтэд дүн шинжилгээ хийлгэж байгаа. Хөндлөнгийн, хараат бус байгууллагууд, жишээлбэл Нээлттэй нийгмийн хүрээлэн зэрэг байгууллагуудаар энэ хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд дүн шинжилгээ хийлгэж байгаа. Үнэндээ хүний эрхийн талаарх монголчуудын мэдлэг, боловсрол маш тааруухан.

Хүний эрх хэзээ ч абсолют утгатай биш юм аа. Миний эрх таны эрхээр хязгаарлагдана. Таны эрх миний эрхээр хязгаарлагдана. Энэ хоёрын алтан дундаж зааг, ньюансыг хууль сахиулах байгууллага сахиулдаг.

Тэгэхээр хууль сахиулах байгууллагын хийж байгаа үйлдэл бүхэн хүний эрхийг хамгаалж байдаг юм. ШТС дээр нэг нөхөр гал түлээд сууж байвал бусдын аюулгүй байдлыг хангах үүднээс цагдаа нар нөгөө хүний эрхийг хязгаарлахаас өөр аргагүй болно. Төв зам дээгүүр хурд хэтрүүлэн эсвэл согтуугаар давхиж байгаа хүнийг зогсоож, эрхийг нь хязгаарлахаас өөр аргагүй. Хүн рүү хутга бариад далайж буй хүний эрхэнд нь халдахаас өөр аргагүй. Үндсэндээ, хууль сахиулах байгууллагын өөрийнх нь хийдэг үйлдэл, үйл ажиллагаа хүний эрхийг л хамгаалж, сахиулахад чиглэгддэг. Ер нь үе, үеийн Хууль зүйн сайд нар хэзээ сайн нэртэй байлаа даа.

Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, түүний харьяа агентлагууд хилээ хамгаалдаг, хилийн аюулгүй байдал, халдашгүй дархан байдлыг хангадаг. Хилээс дотогших бүх дэг, дүрэм журмуудыг цагдаа нар сахиулдаг. Бүх болж бүтэхгүй юм бүхний түрүүнд цагдаа явдаг. Хүний амь хөнөөсөн газарт цагдаа очно. Байгалийн гамшиг осол болсон ч цагдаа очиж, дэг журам сахиулдаг, өвчин тахал болсон газар цагдаа очно, араатан жигүүртэн орж ирсэн ч ялгаагүй цагдаа явна. Энэ бол өөрөө энэ байгууллагын хуулиар хүлээсэн үүрэг нь юм.

-МАН 30 дахь их хурлаараа хүний эрхийг хамгаалахаа илэрхийлсэн. Гэтэл танай намыг засгийн эрхэнд гарснаас хойш хүний эрх хамгийн их зөрчиж байна, халдаж байна гэх гомдол тасрахаа больжээ?

-Хүмүүс шүүмжилдэг, МАН засгийн эрхэнд гарч ирээд 800 гаруй зүйл заалтаар хүний эрхийг зөрчиж байна гэдэг. Энэ бол маш буруу ойлголт. Яагаад гэвэл 800 зүйл, заалтаар хүний эрхийг зөрчиж байна гэвэл өнгөрсөн 30 жилд Монголд төрт улс байгаагүй болох нь байна шүү дээ. Нөгөө талаасаа хүний эрхийг зөрчсөн 800 зүйлт, заалт батлаад явж байгаа бол үүнийг төр эрх зүйн уналт гэдэг юм. Ерөнхийдөө тиран төр тогтчихсон гэсэн үг. Би өөрөөс чинь асууя, өнгөрсөн 30 жилд дарангуйлал дунд амьдарч байсан уу.

-Үгүй?

-Тэгвэл 800 гаруй зүйл, заалтаар хүний эрхийг зөрчөөгүй гэсэн үг. Харин 800 тогтоомж, зүйл заалтаар хүний эрхэнд хязгаарлалт тогтоож байна гэвэл өөр ойлголт болно. Энэ нь зүй ёсны хязгаарлалт уу, зүй бус хязгаарлалт уу гэж ярих нь илүү зохилтой. Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд таслан сэргийлэх арга хэмжээ авч байна аа гэдэг бол хүний эрхийг хязгаарлаж байгаа нөгөө 800 заалтыг чинь нэг нь.

Хүний орон гэр, тээврийн хэрэгсэлд үзлэг нэгжлэг хийх, гамшиг ослын үед хөдөлгөөний чиглэл зохицуулалт хийж байгаа үйлдлүүд ч мөн орно. Тэгэхээр хуульчид бид нар популизм хийж болохгүй ээ. Хуульчид популизм хийгээд эхлэх юм бол энэ нь өөрөө эмгэнэлтэй байдлаар төгсөнө.

Ялангуяа хүний эрхийн асуудалд прагматик хандах ёстой. Би олон түмэнд төдийлөн таалагддаггүй нь хэтэрхий прагматик талдаа болохоор тэр байх гэж боддог.

Саяхандаа, намын журмын нөхөртэйгөө нэг арга хэмжээн дээр тараад хэлсэн юм. “Миний найзаас болоод Монголд нарийн ногоо хомсдоод байна аа” гэж. Мань хүн гайхаж байна лээ. 2017 онд Монголд 40 га газар Хятадын засгийн газрын буцалтгүй тусламжаар хүлэмжийн аж ахуйг хөгжүүлэх төслийг мань хүн уриалж байгаад зогсоосон байдаг юм. Харамсалтай нь, Эрээний хил хаагдангуут нарийн ногоо тасарсан. Өнөөх л шандуний хамааралтай хэвээрээ байна. Популизм ийм хортой. Тухайн улстөрчийг хэдхэн өдөр хооллодог бол улс орныг хэдэн жилээр хорлодог. Хожмын хохирлыг нь тооцохын аргагүй асар их. Харин прагматикууд тухайн үедээ дандаа новш болж явдаг. Чичлүүлсэн үйлдэл болгон нь хожмоо зөв болж үлддэг

ОЮУТОЛГОЙ МОНГОЛЫН УЛС ТӨРИЙН БОЛОН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХУВЬД ҮНДЭСНИЙ ЭРХ АШГИЙГ ХАМГААЛСАН ТОМ ТӨСӨЛ

-УИХ-аар Оюутолгойн тогтоолын төслийг баталлаа. Тогтоолыг баталснаар Монголын Засгийн газарт ногдож байсан 2.3 тэрбум ам.долларын өр зуун хувь хувь тэглэгдлээ. Хэрүүл эцэслэгдэж, хэлэлцээ үргэлжлэх юм байна гэж ойлгож байгаа?

-Хэлэлцээрийн нэгдүгээр үе гэж ойлгож болно. Ямар ч байсан эхний хэлэлцээр амжилттай болж, Монголын талын хувь эзэмшилд ногдох бодит өр болох 2.3 тэрбум ам.доллар болоод ирээдүйд үүсч болзошгүй 22 тэрбум ам.долларын өрийг бүрэн тэглэлээ. Хоёрдугаарт, далд уурхайн бүтээн байгуулалтын төлөвлөгөө хүчингүй болгосон. Гуравдугаарт, хамгийн чухал нь далд уурхайн бүтээн байгуулалтын ажлыг хурдан дуусгаж, олборлолтыг яаралтай эхлүүлэх. Олборлолтын эхлүүлэх хүртэлх хугацаанд Монголын талд өр үүсгэхгүй байдлаар хөрөнгө оруулагч мөнгөө босгоод явах ёстой.

Яваандаа засаглалыг сайжруулах тал дээр өөрчлөлт хийнэ. “Эрдэнэс Оюутолгой”-д менежментийн төлбөр өгдөг больё гэж байгаа. Тэр менежментийн төлбөрөөр нь дэлхийн хэмжээний мэргэжилтнүүдийг урьж ажиллуулах зорилготой юм. Өөрөөр хэлбэл, төсөл хэрэгжүүлэгчийн үйл ажиллагаанд хяналт тавьдаг, асуудал бүрт нь шаардлага тавьж байя гэж.

Оюутолгойг төслийг зөвөөр харах ёстой. Монголчуудын хүсэн мөрөөдөж ирсэн гуравдагч орны том хөрөнгө оруулалт мөн үү, мөн. Монгол Улсын тусгаар тогтнолын баталгаа гэж харах хэрэгтэй. Оюутолгойг бид хөөж гаргаж болохгүй, ийм хүсэлтэй хүмүүс байдаг ч байх. Гэхдээ одоо популизм хийхээ болиод үндэсний эрх ашиг дээрээ нэгдэх цаг болсон байх. Өнгөрсөн 2021 оны гүйцэтгэлээр “Оюутолгой” компани 2.1 тэрбум ам.долларын бүтээгдэхүүн борлуулсан байна. 2025 онд бидний урьдчилан тооцсоноор энэхүү борлуулалтын хэмжээ 3 дахин өсөхөөр байгаа. Өнөөдрийн ханшаар тооцох юм бол 6.3 тэрбум ам.долларын бүтээгдэхүүн олборлож, боруулна. 2028 онд дөрөв дахин буюу 8.4 тэрбум ам.долларын борлуулалт хийхээр байгаа. Монгол Улс 10 тэрбум ам.долларын эдийн засагтай орон. Тэгэхээр уншигчид өөрсдөө бодно биз. “Оюутолгой” Монголын эдийн засгийг тэлэхэд хэр их боломжуудыг авчрах вэ гэж. Энэ уурхайг арван, хорин жил ашиглах юм биш шүү дээ. Өнөөдрийн ТЭЗҮ-ээр бол зуун жилийн нөөцтэй уурхай. Нөгөө талаасаа Монголын улс төрийн болон эдийн засгийн хувьд үндэсний эрх ашгийг хамгаалсан том төсөл гэж хаана, хаана ойлгох ёстой.

-“Оюутолгой”-н төслийн санхүүжүүлэгч “Рио Тинто” хятадуудад хувьцаагаа зарах асуудал хөндөгдөж байгаа. Энэ талаар та ямар мэдээлэлтэй байна вэ?

-Монголын Засгийн газар “Оюутолгой”-н 34 хувийг эзэмшиж буй тохиолдолд анх байгуулсан Хөрөнгө оруулалтын гэрээний дагуу давуу эрхийг хувьцааг бидэнд санал болгох ёстой. “Рио Тинто”-гийн хувьцааг хятадуудад худалдаж авах нь гэсэн яриа сонсогдсон. Энэ төслийн ирээдүйгээс Монгол Улсад үзүүлэх нөлөөлөл, эдийн засгийн үр өгөөж хамаарна. Тэгэхээр нэг хоёрхон өдрийн популизм хийх хэрэггүй. Мөн элдэв янзын худал, хуурмаг мэдээллээр энэ төсөлд хандаж болохгүй.

-Үндэсний мөрдөх албыг байгуулах тухай яриа сонсогдох болсон. Тэгэх шаардлага байна уу?

-Эрх зүйн өндөр хөгжилтэй улс орнуудад үндэсний мөрдөх албаны нэг л тогтолцоо байдаг. Тэр рүү Монгол Улс шилжих нь зөв байх. Одоохондоо яригдаж байгаа сэдэв.

Үндэсний мөрдөх албыг өмчийн эсрэг, эдийн засгийн эсрэг, авлига, албан тушаалын эсрэг гэмт хэрэг мөрдөх, онц хүнд гэмт хэрэг мөрдөх гэж төрөлжүүлэх зорилготой.

Ер нь мөрдөх албууд дагнасан мэргэжлийн чиглэл рүү явах ёстой. Манайх уг нь Үндэсний мөрдөх алба байгуулахыг зорьсон. Тэр нь явсаар Цагдаагийн мөрдөн байцаах газар болчихсон. Энэ асуудлаар үе, үеийн мөрдөх албаны дарга нартай уулзаж ярилцсан. Тэд энэ төслийг маш их сайшааж байгаа. Гэхдээ нийгэмд үүнийг ойлгуулахын тулд хугацаа хэрэгтэй. Тиймээс нэг их шамдахгүй л байна.

-Сүүлийн үед цахим гэмт хэргийн тоо өсч байна. Иргэд гэлтгүй цагдаагийн байгууллага нь өөрөө ч цахим хадлагад өртөх болсон. Монгол Улс цахимжихийн хэрээр кибер хадлага эрчимжих эрсдэлтэй. Үүнээс хамгаалах, шалгах мэргэжлийн боловсон хүчин байна уу?

-Киберийн аюулгүй байдлын чиглэлээр сая хуультай боллоо. Цагдаагийн байгууллага ч киберийн албатай. Уг нь Израйльд очиж энэ талаар гэрээ хэлцэл хийх гэж байсан юм, гэтэл дэлхийд омикрон гарчихлаа л даа. Дэлхий дээр кибер аюулгүй байдлаараа Израиль номер нэгд ордог. Тиймээс Израильтай хамтарч кибер аюулгүй байдлын чиглэлээр багш боловсон хүчин гэрээлж авах мөн Дотоодын их сургууль дээр шинэ ангийг ирэх хичээлийн жилээс нээхээр төлөвлөж байна. Энэ анги бол эрдэнийн үнэт чулуу шиг үнэ цэнтэй байх юм. Хууль зүйн яам өөрийнхөө боловсон хүчнийг хангаад зогсохгүй тагнуулын байгууллага, батлан хамгаалах салбар төрийн тусгай бүх албатуудыг энэ чиглэлийн боловсон хүчнээр хангана.

-Өнгөрсөн жилээс хэрэгжиж эхэлсэн цахим гав хэр үр дүнгээ өгч байна вэ. Хэрэгжиж эхлэх үедээ багагүй санал, шүүмжлэл дагуулж байсан шүү дээ?

-2021 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Зорчих эрхийг хязгаарлах ял хэрэгжиж эхэлсэн. Тэр үед намайг зөндөө л хүн шүүмжилж, буруутгаж байсан даа. Монгол Улсын хорих байгууллага өнөөдөр түүхэндээ хамгийн бага ялтантай байна. 1500 гаруй гартаа бугуйвч зүүгээд, бидний дунд ажиллаж амьдраад ялаа эдлээд явж байна. Хэрэвзээ тэднийг хорьсон бол нөгөө л төсвийг мөнгө “урсана”. Мэдээж, тэднийг хянах хүн хэрэгтэй, хоол хийж өгөх хүн хэрэгтэй, байр, орон сууж хэрэгтэй. Төр иргэндээ нэг удаа боломж олгох хэрэгтэй. Тэр хүн гэр бүлтэйгээ байх ёстой, үр хүүхдээ тэжээн өөрийнхөө ажил хөдөлмөрийг эрхлэх, сурч боловсрох эрхээр нь хангах хэрэгтэй. Нөгөө талдаа бол маш шийтгэл шүү дээ.

Өнгөрсөн намар Хэнтий аймгийн нэг сум дээр Зорчих эрхийг хязгаралах ял эдэлж байгаа нэг нөхөр залгаж байна. Энэ гаваа түр салгаад өгчихөж болохгүй юм уу. Хадлангаа авмаар байдаг, сумаас гахаар нь дуугараад, ичиж үхлээ гээд. Тэр хүний хувьд асар том шийтгэл болж байгаа юм. Цахим гаваа тасалбал шууд хорих ял болж байгаа. Өнгөрсөн жил 50, 60 хүн гаваа тасалчихсан. Бүгдийг нь олж баривчлаад хорьсон.

-Таны хариуцсан нэг салбар бол хил хамгаалах. Хил хамгаалах салбарт хэр анхаарлаа хандуулж, ажиллаж байна?

-1977 оноос хойш хилийн инженерийн байгууламжууд барих ажил төдийлөн хийгдээгүй юм билээ. Инженерийн байгууламж гэдэг нь торон саад, мөр хянах зурвас, камер, дохиоллын систем гээд бүхэлдээ багтдаг юм. Засгийн газрын гишүүн болоод би хилийн инженерийн байгууламжуудийг шинэчлэх ажлыг эхлүүлсэн. 2024 он гэхэд өмнөд хилийн инженерийн торон саад байгууламжийг бүрэн шинэчилж дуусгана. Ирэх жил ОХУ-тай хилийн нөгөө тодотгол хийнэ. Хоёр улс 20 жил болоод нэг удаа тодотгол хийдэг юм.

Өөрөөр хэлбэл, хоёр талаасаа хилийнхээ эргэлтийн цэгүүдийг дахин баталгаажуулдаг ёстой. Тиймээс Монгол Улсын хойд хилийн 960 гаруй хилийн багана, тэмдэгтүүдийг цагаан гантигаар хийхээр яамны нөөц бололцоо, ШШГБ-ын хүч дэмжлэгийг авч хийхээр төлөвлөж байна. Яваандаа морь, тэмээ, явганаар, хил манадаг энэ тогтолцооноос салж, мэдээлэл технологийн шинэ, шинэ дэвшлүүд ашиглахыг зорьж байгаа. Судалгаа шинжилгээний ажил болон гэрээ хэлцэл хийж эхэлсэн гээд тоочвол зөндөө л хийх зүйл байна даа. Эцэст нь, төрийн алба халаатай. Энэ албыг хашиж байгаа цагтаа бодсон, эхлүүлсэн болгоноо хийхийг зорьж, хичээж байна.

-Ярилцлага өгсөн танд баярлалаа.

Х.Нямбаатар: МАН-ын дайсан бол МАН, цаг хугацаа хоёр