“Төсөл нь байвал төгрөг байна” сэдвээр нийтэд зориулсан лекц уншихтай холбогдуулан Удирдлагын академийн Менежментийн тэнхимийн дэд профессор, ГХГЗЗГ-ын СТА-ны дарга, доктор Гүррагчаагийн Жаргалтай ярилцлаа.

-Төслийг хүн бүр боловсруулж, үр шимийг нь хүртэх бүрэн боломжтой гэх юм. Үнэхээр төсөлчин монголчууд болох боломж хэр байна?

-Төсөл, төлөвлөгөө сайн бол хөрөнгө, нөөц бидэнд байна. Хамгийн гол нь уялдаа сайтай төлөвлөгөө, төслүүд үгүйлэгдэж байна. Иргэд “Төслийг гадаадынхан хөрөнгө оруулах гэж хэрэгжүүлдэг, эсвэл дарга нар төсөл, тендерийг авдаг” гэсэн нийтлэг ойлголт өөрчлөгдөх хандлагатай байна. “Иргэн бүр, байгууллага бүр төсөл хэрэгжүүлэгч байх” үйлсэд өөрийн туршлагыг хуваалцаж, арга барилаа солилцох зорилготой болно.

Төсөл нь хөгжил өөрчлөлтийн хэрэгсэл болох утгаараа цаг үе мэдэрч, бусдаас түрүүлж сэтгэж, угтаж хийдэг бүтээлч хүмүүсийн ажил юм. Ийм болохоор шинийг санаачлагч, эдийн засгийн эрх чөлөөг хүсэгч, өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэгч, ажил хэрэгч хүмүүст зориулж “Төсөл нь байвал төгрөг нь байна” гэдэг лекцийг ганцхан удаа унших болсон.

-Танд үнэхээр төгрөг нь байгаа юм уу. Төсөл байвал төгрөг байна гэсэн?

-Үнэхээр сайн төсөл боловсруулж чадвал мөнгө босгох хэцүү биш болсныг одоо хэн хүнгүй мэдэж байгаа. Энд улсын буюу татвар төлөгчдийн хуримтлуулсан мөнгийг хэрхэн зөв зүйлд зарцуулах санааг өгүүлж байна. Манай улс жилдээ их наяд, тэрбумаар тоологдох татвар хуримтлуулж байгаа нь нийгмийн баялаг бүтээх ихээхэн боломж юм. Энэхүү эх үүсвэрийг  бид нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн хэрэгцээтэй төсөлд үе шатаар зарцуулах боломжууд байна.

“Мөнгө, хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр байна ямар зүйлд зарцуулбал ашигтай вэ?”, “Сайн төсөл байна уу?”, “Ийм ажлуудыг хийх хэрэгтэй байна. Даруйхан төсөл боловсруулж өгөөч” гэж хүмүүс ханддаг. Энэ бүхэнд багаараа хариулж, зөвлөгөө өгч, мөн боловсруулаад барахгүй байна. Иймээс бүгдээрээ төсөл боловсруулж, хэрэгжүүлдэг болох хэрэгтэй гэж үзээд “Төсөл нь байвал, төгрөг нь байна” гэдэг нэр өгсөн. Хийх хүнд боломж олон, хийхгүй хүнд шалтаг олон хэмээдэг билээ.

-Төслийг бид хэзээнээс хэрэглэсэн, заавал хэрэглэх хэрэгтэй юу?

-Хүн төрөлхтөн Египетийн пирамид, Хятадын цагаан хэрэм, усан боомт, чулуун баримал болон байгууламж, хотын цамхаг, эдүгээ мэдээллийн технологи, нано технологи, генийн төвшний төслүүдийг хэрэгжүүлж байна. Манай улсын хувьд үр дүн, үр дагавартай томоохон төслүүд хэрэгжсэний жишээ нь Төмөр зам, Эрдэнэтийн бүтээн байгуулалт бөгөөд бид үр ашгийг хүртсээр байна.

1992 оноос нийгэм, эдийн засаг, жижиг бизнесийн төсөл, сүүлийн жилүүдэд уул уурхайн төслүүдийг өргөнөөр хэрэглэв. Бидний өдөр тутмын хэрэглэж байгаа, эргэн тойрны юмс бүгд төслийн үр дүн. Амьсгалахад агаар, ажил хийхэд арга хэрэгтэй байдагчлан улс, орон нутаг, байгууллага бүрт төсөл, төлөвлөгөө хэрэгтэй юм. Төлөвлөгөө, төсөлгүй ажиллах нь харанхуйд нүдээ боогоод явахтай адил юм.

-Төсөл гэж юуг хэлэх вэ?

-Төслийн тухай олон тодорхойлолтыг өгүүлж болох бөгөөд хамгийн товчоор бол тодорхой зорилгоор, сонгосон аргаар, төлөвлөсөн нөөцөөр, оновчтой цаг хугацаанд, багаар хэрэгжүүлдэг ажил юм.

Манайхны дунд мөнгө олох хэрэгсэл гэсэн түгээмэл ойлголт байдаг нь төлөвлөсөн нөөцүүд буюу мэдлэг мэдээлэл, технологи техник, мэргэжилтэн, санхүүгийн нөөц бүхий цогцолбор аргын зөвхөн мөнгө талыг анхаарсантай холбоотой юм.

Энэ утгаар эдийн засгийн хямрал гэдэг нь мөнгө дутсантай холбоотой биш харин бусад нөөцийг үр дүнтэй төлөвлөн, зохион байгуулах асуудал юм. Өөрөөр хэлбэл, төслийн удирдлагыг хэрэгжүүлэх асуудал юм.

-Өнөөгийн байдлыг хүмүүс эдийн засгийн хямрал гэж үзэж байхад та яагаад “эдийн засгийн хямрал биш сэтгэлгээний хямрал” гэж үзэж байна вэ?

-Эдийн засгийн хямрал гэдэг ойлголт нь өсөлт, хөгжил, тогтворжилт, уналт гэсэн ойлголтуудын нэг нь юм. Эдийн засагт өсөлт, хөгжил байсан бол тодорхой хэмжээний уналт буюу өөрчлөлт зайлшгүй болдог. Уналт хэр хэмжээний цар хүрээ, хугацааг хамарч байна вэ, энэ нь нийгмийн амьдралд сөргөөр нөлөөлсөн үү, улмаар тусгаар тогтнолд нөлөөлсөн үү гэдгээс хямрал мөн эсэх нь тодорхойлогдоно.

Зах зээлийн эдийн засагт мөчлөгийн онол үйлчилдэг. Үүссэн эрэлтийг бүтээгдэхүүн үйлчилгээгээр нийлүүлсэн нь нэгэн цаг үед хангагдаж илүүдэл үүсэх, эсвэл хэрэглээг дэвэргэсээр эдийн засгийг халаах, төгрөг валютын тэнцвэрийг тогтоох гэх мэт урт, дунд, богино хугацааны мөчлөгүүд байдаг.

Үнэхээр эдийн засагт мөчлөгийн хямрал болсон бол түүнийг даван туулах бодлого шаардлагатай юм. Амны билгээс ашдын билэг хэмээдэгчлэн эдийн засгийн уналтын зарим шинж илэрч байна. Энэхүү шинжүүдийг анхаарч сэтгэлгээ, аргаа өөрчлөх, бодлоготой ажиллах үе бидэнд тулгарч байна. Уналтыг зөв удирдвал боломжуудыг нээж, хөгжлийн шинэ үе шатанд гардаг.

Цэцэг, навч үүргээ гүйцэтгээд намар унаж, газарт шингэж шинэ үүрэг гүйцэтгэдэгтэй адил зах зээлийн эдийн засаг үүргээ гүйцэтгэсэн зүйлээ үгүйсгэж, шинэ чиг үүрэгтэй арга ажиллагааг үүсгэж байдаг. Энэхүү органик чанарыг зах зээлийн харилцаа агуулдаг тул тэр жам ёсоор үүссэн шинэ хэрэгцээ, чиг үүргүүдийг бид төслөөр туршин хэрэгжүүлдэг.

-Өнөөгийн бидний эдийн засагт хандаж буй хандлагыг тоймлон хэлээч?

-Бидний хэрэглээ эрин үетэй зэрэгцээд, харин зах зээлийн арга ухаанаас 150 жилээр хоцорч байгааг ухаарч, 20 жилийн алдаа, оноогоо засаж явах хэрэгтэй байна. Энэ утгаар үзвэл бид эдийн засгийн хямрал биш, харин сэтгэлгээ, аргаа даруй өөрчилж, алдаанаас суралцах, уран дадамгай аргуудыг хэрэгжүүлэх шаардлага үүсч байна.

Уул уурхайгаас илүүтэй бусад салбаруудаа жигд хөгжүүлж, голланд өвчнөөс гарах боломж нь төрөл бүрийн олон төсөл хэрэгжүүлэх юм. Бидний улс өөрийн мэдлэг, бүтээмжээр зугуухан өсөн хөгжиж болох боловч даяарчлалын мөч тутам нөлөөлж буй эерэг, сөрөг нөлөөг давахын тулд төслийг чадварлаг хэрэгжүүлэх шаардлага тулгарч байна. Бэрхшээл биднийг сорьж, бид аргыг сонгоно.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт монголчуудад үнэхээр хэрэгтэй юу?

-Оролцогчдын сонирхлыг татсан төсөлд хөрөнгө оруулалт хийхийг санхүүгийн корпорациуд ямагт анаж  байдаг. Азийн орнуудын тогтвортой зах зээлд хөрөнгө оруулах нь найдвартай бөгөөд дунджаар 0,01-5 хувийн ашиг өгдөг. Үүнээс илүү ашиг авахын тулд манай улстай төсөөтэй эдийн засгийн савалгаа ихтэй, эрсдэлтэй орчинд хөрөнгө оруулах сонирхолтой хөрөнгө оруулагчид байдаг. Долларыг валют гэх үзэхээсээ бүтээгдэхүүн гэж үзэж, түүний ханш, нийлүүлэлтээр хөрөнгө оруулалт хийдэг аргыг хэрэглэж байна.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтын 45-75 хувь тоног төхөөрөмж худалдан авах, мэргэжилтний зардал, тухайн оронд очиж суралцах, танилцах аялал, зээлийн хүү зэргээр буцаж гардаг нь нийтлэг жишиг болоод байна.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтын 45-75 хувь тоног төхөөрөмж худалдан авах, мэргэжилтний зардал, тухайн оронд очиж суралцах, танилцах аялал, зээлийн хүү зэргээр буцаж гардаг нь нийтлэг жишиг болоод байна. Айл өрх өөрийн орлого, зарлагаа баланслуулж ажил эрхэлж, хэрэглээгээ өсгөхтэй адил улс оронч төсвөө тэнцвэржүүлж хөгжлийн төслүүдээ хэрэгжүүлдэг.

Бид гадаадын хөрөнгө оруулагчдын сонирхолд хэт автаад гадны тусламж, зээлгүй бол хөгжихгүй, төслүүд хэрэгжихгүй мэт ойлгож, ихээхэн хэмжээний зээл, өр төлбөр үүсгэсэн улс төрчдийг сайн удирдагч хэмээн үзсээр ирсэн. Улс гүрэн гэдэг бол нутаг дэвсгэр, эдийн засаг, нийгэм, эрх зүй, засаг захиргааны хувьд бие дааж, бусдын хараат байдлаас тусгаар байхыг ойлгодог.

Эдийн засгийн хувьд хараат байдалд байх нь бусад дөрвөн хүчин зүйлдээ нөлөөлдөг. Иймээс үндэсний баялаг, дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд гадаадын хөрөнгө оруулалтын эзлэх зохистой хувь хэмжээг тогтоодог. Хитмэнүүд зохистой хэмжээг алдагдуулж, эдийн засгаар урхидан өөрсдийн санал болгосон хуулиар дамжуулан нийгэм, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрт нөлөөлдөг.

-Улсын бүртгэлд албан ёсоор бүртгүүлсэн маш олон ХХК-ууд үүдээ барьсан гэдэг. Яагаад?

-2012 оны байдлаар 84 мянган аж ахуйн нэгж, байгууллагын 61% үйл ажиллагаа эрхэлж, 39% нь эрхлээгүй байгаа нь албан ёсоор дампуурал зарлаагүй боловч тодорхой төлөвлөгөө, төсөлгүй байгааг илтгэж байна. Төсөл, төлөвлөгөөгүй бол бизнес багцаа баримжаагаар, зуучлал болон танил төдийгөөр хэрэгжихгүй болсонг харуулж байна.

Гурван хэлбэрийн төлөвлөгөөний ядаж нэгийг боловсруулж, хэрэгжүүлэхгүй бол орших, амжилт олох боломжоо хааж байна гэсэн үг юм. Дашрамд дурдахад, “төрийн байгууллагын үйл ажиллагааны стратеги, бүтцийн өөрчлөлтийн хөтөлбөр” гэсэн баримт бичгийг яам, агентлаг, төр, төсвийн бүх байгууллага агуулгын алдаатай ойлголтыг хэрэглээд байгааг залруулахгүй бол “буруу яриад зөв хийх” гэдэг цаг өнгөрч байна.

-УИХ-аар 2013 оны төсвийн тодотгол хэлэлцэх үед 500-800 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг төсөвт буцаасан. Энэ тухай таны бодол?

-Судлаачийн зүгээс ажиглахад тэдгээр мөнгөний цаана нийгэмд хэрэгтэй барилга, зам гэх мэт ажлууд байгаа боловч тэдгээрийг хэрэгжүүлэх тодорхой төсөл, төлөвлөгөө байхгүй, эсвэл төсөвт өртөг өөрчлөгдсөн нь тооцоог буруу хийсэнтэй холбоотой болов уу.

Дэлхийн улс орнууд 10, 20, 50, 100 жилээр хөгжлийн төлөвлөгөө боловсруулж, салбарын бодлогыг тодорхойлон уялдуулж, наанадаж 2-5 жилээр төсөл боловсруулж, түүний хөрөнгийг 1-5 жилийн төсөвтөө тусгаж байна.

Манай улсын хувьд улс төрийн намууд өөрсдийн мөрийн хөтөлбөрийг дэвшүүлж байгаа нь зөв боловч зайлшгүй хийгдэх төсөл, төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх, төслийн  залгамж чанарыг анхаарахгүй байна. Ихэвчлэн цаг үеийн шинжтэй, түр зуурын мөнгө угаасан, эсвэл гадаадын хөрөнгө оруулалт, тусламжаар хэрэгжих, туршилтын гэх төслүүдэд анхаарч байгаад иргэд дургүйцэж байна. 

-Төсөл, тендерт дарга нар оролцож, тэдний мөнгө угаах хэрэгсэл болжээ гэж ярьж байна. Энэ талаар таны бодол?

-Олны яриа ортой гэдэг үг байдаг, баримттай болоод л хэлсэн болов уу. “Гудамждах уу”, “Төсөлдөх үү”, “Өрөм, сүү, хусам” гэж ярилцах болсон нь төсөл, тендерийн зохион байгуулалтыг шинэтгэх хэрэгцээ байгааг харуулж байна. Төслийн “өрөм хамах, сүүг усаар арвижуулах, хусманд зодолдуулах” гэсэн загвар гарсан нь барилга, зам, дэд бүтэц, эрүүл мэнд, боловсрол гээд бүх салбарт ажиглагдах болжээ.

Энэ зохисгүй үзэгдэл бөгөөд иргэдийн төрдөө итгэх, төрийн байгууллага, төрийн албан хаагчдад итгэх итгэлд сөрөг нөлөөтэй үзэгдэл юм.Төслийн захиалга, шалгаруулалт, хяналт, удирдлагыг стандарт, дүрэм, журмын дагуу хэрэгжүүлэх нь эдийн засгийн уналтаас гарах нэг чухал асуудал болно.

-Төслийн стандарт байна уу, хэрэгтэй юу?

-Олон улсын ISO, PmBok хоёр стандартад суурилсан “MNS ISO 21500:2013 Төслийн удирдлагын арга зүйн заавар” стандарт 2013 оны 7 дугаар сард батлагдсан бөгөөд Төслийн удирдлага хөгжлийн хүрээлэн ТББ-ын санаачилга, оролцоог онцлох байна. Манай оронд гадаадын олон төсөл хэрэгжсэн бөгөөд үр дүнтэй байхын зэрэгцээ эхэлж байгаад зогссон, эсвэл хэрэгжсэн боловч үр дүнгүй төслүүд байна.

Уул уурхайгаас илүүтэй бусад салбаруудаа жигд хөгжүүлж, голланд өвчнөөс гарах боломж нь төрөл бүрийн олон төсөл хэрэгжүүлэх юм.

Энэ нь төслийн стандартыг бид мэдэхгүй, тэд мэддэгтэй шууд холбоотой юм. Өөрөөр хэлбэл, морьтой явганы яриа нийлэхгүй байсан бол одоо бидэнд мэргэжлийн нэг хэлээр ойлголцох боломж нээгдэж байна. Энэ стандарт зөвхөн гадны хөрөнгө оруулалттай төсөлд төдийгүй улс орны хэмжээнд хэрэгжих макро, субмакро, микро төсөлд ч хамаатай зүйл юм.

Төслийг сонгох, шийдэх, төлөвлөх үе, төслийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа, гүйцэтгэл, үр дүнгийн хяналт, гэрээ дүгнэх, хүлээлгэн өгөх 5 үе шатыг бид бүрэн утгаар нь хэрэгжүүлж чадаагүй алдааг засах, цаашид төслийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх гол хэрэгсэлтэй болсонд төслийн мэргэжилтнүүд ихэд олзуурхаж байна. Үүнийг удирдах ажилтнууд ойлгож, стандартыг хэрэгжүүлэхэд хамтрах хэрэгцээ үүсч байна.

-Лекцээр энэхүү агуулгаас гадна та өөр юу ярих вэ?

-Санааг хөгжүүлэх хэрэгжүүлэх аргууд, ерөнхий зорилготой уялдуулах, санхүүжилтийн аргууд, төсөл удирдах арга, шинжилгээ хийх арга, төслийн удирдагчийн чадвар, оролцогчдыг татах, хамтрах арга, бизнесийн ашигтай хэлбэр, үндсэн болон эргэлтийн хөрөнгийн үүрэг зэрэг аргуудыг багцлан системтэй тайлбарлана. Төслийн сургалт, менежментийн зөвлөгөө өгөх чиглэлээр төрөлжсөн байгууллагууд болон жижиг бизнесийг санхүүжүүлэгч байгууллагууд бүтээлээ танилцуулна.

Та бүхний зорьсон үйлсээ хэрэгжүүлэхэд хэрэгтэй санаа, аргуудыг өгүүлэх тул ирэхийг урьж байна.

Төсөл боловсруулах гэдэг бол сэтгэлгээний соёл, Төсөл хэрэгжүүлэх гэдэг бол хамтын хариуцлага юм. Лекц маань 2013 оны 11 сарын 23-ны Бямба гаригийн 14.00 цагт Монголын Хүүхдийн Ордонд ганцхан удаа болно. Билетийн үнэ 20 000 төгрөг. Ердөө энэ мөнгийг төлөөд л төслийн талаар бүрэн хэмжээний мэдлэгтэй болох нь лекцийн хамгийн том давуу тал.