Н.Адилбиш:
Авто замын сангийн эх үүсвэрээс бензин, шатахууны онцгой албан татварыг хассан нь том алдаа
Vip76.mn сайтаас шийдлээ хүлээсэн олон асуудлыг хөндөн олон нийтэд хүргэж, иргэдийн үзэл бодол, эрдэмтэн судлаач, иргэний нийгмийн байгууллага, хууль хэрэгжүүлэгчид, санаачлагчдын байр суурийг тухайн асуудалд хандуулан сайн засаглалыг хөгжүүлэхийг зорьдог билээ.
Энэ удаад бид Зам тээврийн хөгжлийн яам, Монголын авто замчдын холбоотой хамтран “Авто замын тухай хуулийн хэрэгжилт, ач холбогдлын” талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлж байна.
Авто замын тухай хууль нь 1998 онд батлагдаж байсан. Харин энэ хуулийн шинэчилсэн найруулгыг 2017 оны 5 дугаар сарын 11-нд УИХ-аар баталсан . 10 бүлэг 36 зүйлтэйгээ батлагдсан шинэчлэгдсэн хууль 2017 оны 7 сарын 1 ээс хэрэгжиж эхэлсэн юм.
Энэ хүрээнд Монгол Улсын зөвлөх инженер Н.Адилбиштэй ярилцлаа.
-Авто замын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга хэрэгжиж эхлээд 8 сарын хугацаа өнгөрлөө. Энэ хугацаанд хуулийн хэрэгжилт ямар түвшинд байна? Өмнөх хуулиасаа давуу байж чадаж байна уу?
-Авто замын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга 2010 оноос эхлээд яригдаж, 7 жилийн дараа гарсан хууль. Өмнө нь хэрэгжиж байсан хууль 1998 онд батлагдаж байсан бөгөөд түүнээс хойш авто замын ачааллын хувь д ч тэр, хөгжлийн хувьд ч тэр, зах зээлийн үед шаардлага хангахгүй болж ирсэн. Ингээд Авто замчдын холбоо 2010 оноос үе үеийн Зам тээврийн яамдтай хамтарсан ажлын хэсэг гаргаад, хуулийн шинэчилсэн найруулга дээр ажиллаж эхэлсэн.
Хууль батлагдсанаар хамгийн том ололт нь авто замын салбарыг бие даалгасан явдал юм. Өмнө нь Барилгын тухай хууль, Авто тээврийн тухай хууль хоёроор авто замын ихэнхи асуудлуудыг зохицуулдаг байсан нь хоорондоо зөрчилдөж байсан. Өнөөдөр авто зам ашигладаггүй хүн гэж байхгүй. Бидний гар утас, иддэг хоол шиг байнгын хэрэглээ болсон. Энэ утгаараа авто замын салбарын эрхзүйн орчинг зах зээлийн тогтолцоотой нийцүүлэх шаардлага гарсан юм.
Авто замыг салбарын хэмжээнд бие даасан байдлаар авч үзсэн нь энэ салбарыг 90-ээд жилийн түүхэнд гарч байгаа хамгийн том алхам.
Үүнийг ч үе үеийн Зам тээврийн яамд, УИХ-ын гишүүд хүлээн зөвшөөрч өнгөрсөн оны 5 сард Авто замын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг баталж, 7 сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлж байна.
Харамсалтай нь хуулийг дагаж гарах журмууд одоог хүртэл гараагүй. Зам тээврийн хөгжлийн яамнаас эхний ээлжинд 16 журам гаргах шаардлагатай байна. Би энэ 16 журмын 8-д нь ажлын хэсэгт орж ажиллаж байна. Авто замчдын холбооны зүгээс санал, хүсэлтээ бүгдийг өгсөн. Мэдээж журам батлахын тулд олон газраас санал ирдэг учраас тэр бүгдийг цуглуулж, нэгдсэн бодлоготой болгоход цаг ордог. Гэхдээ энэ журмууд яаралтай гарах ёстой. Өнөө, маргаашгүй гээд хүлээгдээд л байна.
-Эдгээр журмаар яг ямар зохицуулалт хийгдэхээр хүлээгдээд байна вэ? Жишээ авбал?
-Тухайлбал Авто замын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад Авто замын эрдэм шинжилгээ судалгаа, авто замын арчлалтыг хариуцдаг байгууллага бий болно гэж орж ирсэн. Энэ бол цоо шинэ заалт. Хууль эрх зүйгээрээ Засгийн газрын функц байх ёстой. Гэтэл энэ байгууллагын үйл ажиллагаа нь одоог хүртэл ойлгомжгүй байна. Энэ байгууллагын үйл ажиллагаа, авто замын асуудал эрхэлсэн төрийн байгууллагын үйл ажиллагаа хоёрын давхцлыг журмаар нарийн зохицуулах ёстой.
Өөрөөр хэлбэл яам өөрийнхөө үйл ажиллагааны тодорхой чиглэлүүдийг тэр байгууллагуудаар гүйцэтгүүлнэ, гүйцэтгэхдээ энэ журмын дагуу гүйцэтгэнэ гэсэн зүйл гаргах ёстой байгаа юм л даа.
Түүнчлэн зам хаах тухай асуудлаар журам гаргах ёстой. Энэ 16 журмаас Засгийн газрын батлах ёстой ганц журам бол тусгай зориулалтын замын журам. Үлдсэн журмыг Зам тээврийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага батална. Энэ дотор төлбөртэй замын журам, замын үзлэг хийх хугацаа, хэрхэн үзлэг хийх вэ зэрэг журмууд байна.
-Зам хаах асуудал жил болгон л яригддаг шүү дээ. Яг хэдийд журмуудыг нь баталчихсан, ажлаа эхэлж байх ёстой байдаг юм бэ?
-Замын ажил одоо эхэлж байгаа. Үндсэндээ авто замын салбарын ажил 4 сарын 15-наас эхэлдэг.
-Шинэчилсэн найруулгаар авто замын чанарын асуудлыг сайжруулах тал дээр хэрхэн тусгасан бэ? Жил болгон л зам хааж, засвар хийгээд байдаг. Анхнаасаа чанартай засвар хийхэд юунд анхаарах ёстой байдаг юм бэ?
-Сая авто замын салбарынхан Зам тээврийн хөгжлийн сайд Ж.Бат-Эрдэний санаачилгаар олон жил завсардаад байсан Удирдах ажилтнуудын зөвлөлдөөн боллоо. Сайд өөрөө салбарын зовлон, жаргалыг бүгдийг нь биечлэн сонсоно гээд маш их санаачилга гаргаж, хуралдууллаа. Үүнд талархалтай байна. Энэ зөвлөгөөнөөр авто замын чанар, үр ашиг гэдэг сэдэв хөндөгдсөн.
Монгол Улсын Зөвлөх инженерийн хувьд хэлэхэд авто замын чанарын асуудал замчдын буруу огт биш.
Замчид гаргасан зураг төсөл, өгсөн мөнгөний хэмжээгээр зам барьж байгаа. Ер нь сүүлийн жилүүдэд замчдын чанар жилээс жилд дээшилж байна. Замын чанарын асуудлыг би гурван зүйлтэй холбож үздэг.
-Ямар гурван зүйл вэ?
-Нэгдүгээрт,
Гэрээний хариуцлага гэдэг зүйл байхгүй. Захиалагч, хяналт, гүйцэтгэгч нарын хоорондын гэрээний хариуцлага муу. Захиалагч нь хангалттай мөнгө гаргаж байгаа эсэхийг хянаад гүйцэтгээд хүлээлгэж өгдөг байх хэрэгтэй. Дэлхий нийтээр FIDIC-ийн гэрээг хэрэглэдэг. Монголд хэрэгжиж байгаа Дэлхийн банкны, Азийн хөгжлийн банкны зэрэг гадны байгууллагуудаас хөрөнгө оруулалттай байгаа замыг FIDIC-ийн гэрээгээр хийдэг. Монголын төсвөөр хийгдэж байгаад нь үйлчилдэггүй. Шулуухан хэлэхэд FIDIC-ийфн гэрээг хэрэглүүлэхгүй байхаар нөлөөлж байгаа гэж үзэж байна. Энэ гэрээг хэрэглэхгүй байгаагаас үүдэн ажлын чанар мууддаг, гэрээний хариуцлага доошилдог. Эцсийн бүлэгт төсөвлөгдсөн мөнгөнөөс иддэг байхыг үгүйсгэхгүй. Дэлхий нийтээр хэрэглээд 105 жил өнгөрөөд буй энэ гэрээг хэрэглэх санал Ж.Бат-Эрдэнэ сайдад тавьсан. Гэхдээ үүнийг манай салбарын сайд ганцаараа шийддэг асуудал биш. Сангийн яамтай ярилцах ёстой.
Хоёрдугаарт,
Үнийн асуудал. Манайд баригдаж байгаа зам шиг 7-8 метрийн өргөнтэй, 5 см-ийн асфальтан хучилттай замын БНХАУ-д манайхаас 3 дахин, ОХУ-д 5 дахин өндөр үнээр хийдэг. Хямд юм бол хямд л байна. Төрөөс тавьж байгаа санхүүжилт муу учраас чанартай зам барьж чадахгүй. Хоёр хөршөөсөө 3-5 дахин хямд өртөгтэй байгаа учраас 3-5 дахин богино настай л зам барина шүү дээ. Тиймээс замын чанарыг ганцхан замчидтай ярьж болохгүй.
Гуравдугаарт,
Удирдлага зохион байгуулалт муу. Зам бол их өртөгтэй зүйл. Бидний тооцоогоор 1 км хар замыг 1 тэрбум төгрөгөөр барина. Энэ их хөрөнгө оруулалтыг харсан хүмүүс хошуурч байна. Монголын бизнесмен толгойтой болгон зам руу орж байна. Ингэхдээ мэргэжлийн биш байгууллагаар, мэргэжлийн биш техниктэй, мэргэжлийн биш удирдлагаар зам барьж, халтуур хийж байна. Гэтэл мэргэжлийн компани 20-30 жил ажиллаж байж тогтворждог.
Дахин хэлэхэд замын чанарт манай замчдын буруу байхгүй. Замчдыг биш тогтолцоог нь л шүүмжлэх хэрэгтэй.
-Хуулийн төсөл өргөн мэдүүлэхдээ авто замын баталгаат хугацааг 1 жил байлгахаар оруулсан. Гэвч хэлэлцүүлгийн шатанд 3 жил болгож батлагдлаа. Энэ талаар та юу гэж үзэж байна?
-Баталгаат засварын хугацааг уртасгах нь чанартай зам бариулах гол арга биш. Гүйцэтгэгчдэд маш их дарамттай асуудал. Мөнгийг нь баталгаат хугацааны дараа авахаар гэрээнд туссан гэсэн үг. Банкнаас 2 тэрбум төгрөгний зээл авсан байтал баталгаат хугацаа дуусаагүй байна гээд мөнгө нь 3 жилийн дараа л олдоно. Энэ бол чанар сайжруулах арга биш. Харин гадны компаниуд зам барьчхаад, гараад явчихдаг болхоор тэдний хувьд баталгаат хугацааг 3 жил болгох нь Монголд хэрэгтэй. Түүнээс биш үндэсний компаниудын хувьд дарамт ирсэн.
-УИХ-ын гишүүдийн зүгээс үндэсний компаниудыг дархлаажуулна, чанаржуулна гэсэн тайлбар өгч байсан?
-Бид үндэсний компаниуд, үйлдвэрлэгчиддээ итгэж сурах хэрэгтэй. 3 жил болгож байгаа гэдэг нь надаар ажил хийлгэж байгаа хүн надад итгэхгүй л байна гэсэн үг. Цаашдаа авто замын салбарт тогтвортой ажиллахын тулд 1 жил байтугай 10-20 жилийн настай зам ч хийж чадна. Олон жил энэ салбарт ажилласан хүний хувьд хэлэхэд баталгаат хугацааг уртасгалаа гээд замын чанар огт сайжрахгүй. Харин тэр мэргэжлийн бус хүмүүсийг ажиллуулж байгаа нь замын чанарт сөргөөр нөлөөлж байна.
-Анхнаасаа замын компаниудад зөвшөөрөл өгөхдөө мэргэжлийн эсэхийг нь хянадаггүй юм уу?
-Тэд яаж ийгээд л тусгай зөвшөөрөл, тендер авчхаж байна. Үүний ард голцуу УИХ-ын гишүүдийн төвшний хүмүүс сонсогддог. Тендер авч өгье, 5-10 хувийг нь өг гэх яриа гарч л байдаг. Түүнээс биш үндэсний зам барьдаг, насаараа зам дагасан компаниуд ажил авахад хүнд байна. Тэдэнд хүнд өгдөг мөнгө алга.
-Зам арчлалтын талаар? Шинэчилсэн найруулгад яаж тусгагдсан бэ?
-Зам хэрэглэгчид эцсийн бүтээгдэхүүнийг л хардаг. Зам онгорхой нүхгүй, хоггүй, бохирдолгүй байх ёстой. Энэ зам арчлалтын ажлыг өдөр тутам хийж чадаж байна уу гэвэл үгүй. Энэ нь хэд хэдэн шалтгаантай. 2 жилийн өмнө холбогдох байгууллага, судлаачид нийлээд 19 итгэлцүүрээр бодсоны үр дүнд замын засвар арчилгаанд нийтдээ 55 орчим тэрбум төгрөг хэрэгтэй гэж тооцсон. Зөвхөн улсын чанартай 12722 км замын арчлалт, засварт. Том засвар биш онгорхой, цоорхойг бөглөх гэх мэт жижиг засваруудад шүү дээ.
Гэтэл жилд шаардлагатай мөнгөнөөс 2 дахин бага буюу 20 тэрбум төгрөг л төсөвлөж байна. 2 онгорхой нүхний 1-ийг нь л бөглөх мөнгө.
Түүнчлэн зам арчилгааны байгууллагууд бол төрийн өмчит үйлдвэрийн газар. Байгууллагуудын захирлуудыг сонгууль болгоны дараа сольдог тогтолцоотой. Зарим компаний захирлыг 4 жилд 2-3 удаа сольж байна. Нэг захирал нь арай гэж мэргэшиж байтал дараагийнхаар солигддог. Дээрээс нь ашиг ол гэдэг даалгавар өгдөг. Авто замын засвар арчлалтаас ашиг олно гэж юу байдаг юм. 2 нүхнийхээ 1-ийг л бөглө гэсэн үг биз дээ. Зарцуулах ёстой хөрөнгөө гаргах л ёстой.
-Авто замын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга хэр чанартай болсон гэж дүгнэж байна вэ? Тулгамдаж буй асуудлуудыг эрхзүйн хувьд зохицуулж чадсан уу?
-Хуулинд нэг зүйл дутуу орсон. Шатахууны онцгой албан татварыг авто замын сангийн эх үүсвэрээс хассан. Уг нь энэ эх үүсвэрээс 30-40 тэрбум төгрөг орж ирдэг. Саяхан шатахууны үнэ нэмэгдэх үед онцгой албан татварыг нь тэглэсэн. Гэтэл шатахууны үнэ эргэж буураагүй. Тийм л юм бол онцгой албан татвараа эргэж аваад замын сангийнхаа эх үүсвэр болгох хэрэгтэй. Дэлхий нийтээрээ л шатахуунаас авдаг онцгой албан татварыг авто замын сангийн хөрөнгийн эх үүсвэр болгодог. Байдаггүй ганц улс нь Монгол болох шиг боллоо.
-Хуулийн төслөө өргөн барихдаа эх үүсвэрт нь шатахууны онцгой албан татвар гэж оруулсан байсан юм уу? Ямар шатандаа хасагдсан юм бол?
-Бид бол онцгой албан татвартай нь л өргөн барьсан. Ямар шатанд хасагдсаныг нь мэдэхгүй. Энэ хуулийн гол цоорхой бол энэ. Гэхдээ үүнийг маш амархан залруулж болно. Зам тээврийн хөгжлийн сайд эсвэл нэр бүхий хэдэн гишүүд оролцоод хуулинд “Шатахуун, дизель түлшний онцгой албан татварыг авто замын сангийн эх үүсвэрт оруулна” гэсэн ганц өгүүлбэр оруулахад л хангалттай.
-Авто замын салбарын тухайд өөр ямар тулгамдсан асуудал байна вэ?
-Авто зам ярьж байгаа тохиолдолд замын ачааллыг мартаж болохгүй. Түгжрэлийн хувьд Улаанбаатарын түгжрэлийг Нийслэлийн удирдлагын ярьж байгаа аргаар зохицуулахгүй. Энэ бол хэзээ ч зохицуулагдахгүй арга. Хэдэн тэрбумын гүүр бариад, зохицогдохгүй. Гүүр барилаа гэхэд хоёр талын замыг яах юм? Гүүрэн дээгүүрээ чөлөөтэй хурдан гарсан машин цаана очоод дахиад л түгжирнэ. Хүний судсаар төсөөлбөл хэсэг газар нь өргөсгөлөө гээд цаашаа нарийн хэсэг рүүгээ орохтой л адил шүү дээ. Улаанбаатар хотын удирдлага маш буруу шийдвэр гаргаж байна. Эцсийн бүлэгт хэлэхэд мэргэжлийн хүмүүсийн үгийг сонсохоо больсон байна. Дандаа сэтгэлийн хөөрлөөр, тооцоололгүй, өөр амбицаар асуудлыг шийдэж байна.
-Тэгвэл та яг яавал түгжрэл багасна гэж үзэж байна?
-Ард түмэнд хэцүү сонсогдож магадгүй. Улаанбаатар хотыг 3 бүсэд хуваах хэрэгтэй. Дэлхийн бүх том хотууд бүгд түгжрэлтэй байсан. Түгжрэлээс гарсан арга нь бүсчлэл. Төв рүү чиглээд л байвал мөнгөө төлдөг. Лондон 7 бүстэй, Токио 5 бүстэй. 1-р бүсэд орохын тулд мөнгө төлдөг. Улаанбаатарын хувьд 3 бүс хангалттай. Ингэхгүй бол замын дээгүүр нь ч бай, доогуур нь ч бай зам давхарлаж, замаа өргөсгөөд түгжрэл хэзээ ч буурахгүй. Улаанбаатарчууд 5-хан алхмын газар машин унаж байна. Дэмий сэлгүүцэж байгаа машин ч их байна. Ард түмэнд ачаалал нэмэгдэх ч гэсэн бүсчлэлийн системд шилжвэл Улаанбаатарын хөгжилд ногоон байгууламж барих, хоггүй болох, утааг багасгахад маш их нэмэртэй. Өөр аргагүй.
