Монгол Улс түүхэндээ хоёр удаа Усны аж ахуйн яам байгуулж байв. 1965 онд Усны аж ахуйн яам байгуулсан ч дөрвөн жилийн дараа татан буулгажээ. Дараа нь 1971-1981 он хүртэл ийм яамтай байсан аж. Харин 1990-ээд оноос хойш усны салбар эзэнгүйдэж байсан бол 2006 онд Усны асуудал хариуцсан газар байгуулж, 2012 оноос татан буулгаж, БАОЖЯ-ны харьяанд үйл ажиллагаа явуулж буй. Ийм яам, агентлаг үйл ажиллагааг зөв удирдаж явуулбал чухал ач холбогдолтой гэдгийг зарим судлаач онцолдог. 

“2021 оноос манай оронд хур борооны татралтын мөчлөг эхлэхийг судлаачид анхааруулсаар байна. Монголд 1575-1593 онд 18 жил хур татарч, гол, булаг, шанд ширгэн, бэлчээр хатаж, цөлжилт явагдсанаас болж 450 мянган айл өрх баруун тийш нүүдэллэсэн нь одоогийн халимагууд аж. Хамгийн сүүлд гэхэд 1996-2007 онд 11 жилийн турш үргэлжилсэн хур борооны мөчлөг татрах үед Хангайн нуруунаас эх авсан Онги, Таац, Түйн голын ус багасаж, Улаан, Таац, Бөөнцагаан, Адгийн цагаан зэрэг олон нуур, цөөрөм, баянбүрд ширгэсэн. Гэтэл манай орны нутаг дэвсгэрт унадаг нийт хур тунадасны 68 хувь нь гадагш урсаж, үлдсэн нь ууршдагийг эрдэмтэд судалгаагаараа баталсан. Өөрөөр хэлбэл, бид газрын гадаргын усыг хуримтлуулж чаддаггүй тул хур бороо татрах мөчлөгөөс үүдэлтэй эрсдэлд бэлэн биш гэхэд хилсдэхгүй.” хэмээн 2019 оны 06 дугаар сарын 23-ны өдрийн “Өнөөдөр” сонин ч нийтэлжээ.  

Тиймээс 2019 оны 09 дүгээр сарын 26-ны өдөр Усны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон “Тогтоолын хавсралтад нэмэлт оруулах тухай” УИХ-ын тогтоолын төслийг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд УИХ-ын даргад өргөн барьсан. Холбогдох байнгын хороо, УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар хэлэлцэж 2020 оны 01 дүгээр сарын 17-ны өдөр баталлаа. 

Ингэснээр Монгол орны усны салбарын салбар дундын зохицуулалтыг нэгдсэн удирдлагаар хангах чиг үүрэг бүхий Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Усны газар байгуулагдах эрх зүйн орчин бүрдэж байгаа юм.

Усны газрыг 2012 онд татан буулгаж, чиг үүргийг Байгаль орчны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагад шилжүүлснээр тус яамны үйл ажиллагаанд 20 гаруй арга хэмжээ нэмэгдсэн ба эдгээр ажлуудын дийлэнх нь өдөр тутмын  гүйцэтгэх, хэрэгжүүлэх үйлчилгээний ажлууд байгаа юм. Энэ нь тус яамны үндсэн үйл ажиллагаа болох бодлого боловсруулан батлуулах, түүнийг хэрэгжүүлэхэд ихээхэн саад, бэрхшээлийг учруулж байгаа ба усны талаарх цогц арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй байна. Мөн Усны үндэсний хорооны ажлын албыг 2014 онд татан буулгаж, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайдын бүрэн эрхийн хүрээнд шилжүүлсэн. Ингэснээр Усны үндэсний хорооны статус, үйл ажиллагааны хамрах хүрээ тодорхойгүй, үйл ажиллагаа доголдож,  чиг үүргээ бүрэн хэрэгжүүлж чадахгүй байна.

Усны нөөц харьцангуй багатай, нөөцийн хуваарилалт жигд бус манай орны ус ашиглалтын өнөөгийн хандлагыг эрс өөрчлөх, усны менежментийг оновчтой зохион байгуулахад хүчтэй, чадварлаг, үр дүнтэй засаглалыг дэлхий нийтийн жишгийн дагуу нэн даруй хөгжүүлэх нь чухал байна.

Монгол улсад усны асуудлыг нэгдмэлээр хариуцан зохицуулах бие даасан институт байхгүй байгаа нь салбар дундын нэгдсэн зохицуулалт алдагдаж, тухайн салбар бүр өөрийн үзэмжээр бие даасан, салангид бодлого, үйл ажиллагаа явуулах нөхцөл байдалд хүргээд байгаа бөгөөд усны салбарын цаашдын хөгжил, бодлогыг нэгдмэлээр авч үзэх, үүсээд байгаа болон цаашид гарах нөхцөл байдлуудад оновчтой шийдэл гаргах чадамж дутагдаж, усны салбарын томоохон төсөл, хөтөлбөрүүд хэрэгжихэд сөргөөр нөлөөлж байна.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 2018 оны 05 сарын 04-ний УИХ-ын нэгдсэн хуралдаан дээр усны бодлогыг үндэсний хэмжээнд хэрэгжүүлэх усны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллагыг Засгийн газрын зохистой бүтцэд тулгуурлан байгуулах хэрэгцээ шаардлага байгаа талаар дурьдаад, 2010 онд батлагдсан “Ус” үндэсний хөтөлбөр одоо хүртэл хэрэгжээгүй, тус хөтөлбөрт зааснаар 2021 он гэхэд дараахь арга хэмжээг хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Үүнд:

1. Гадаргын усыг хуримтлуулан, усны нөөцийг нэмэгдүүлэх, Эг, Орхон, Шүрэн, Туул голууд дээр усан цогцолбор байгуулах ажлыг цаашид үргэлжлүүлж, оновчтой шийдэл, гарцыг олох;
2. Хэрлэн,Туул гол дээр урсацын тохируулга хийх, экологийн урсац бий болгохийн зэрэгцээ, зохистой хэмжээг шилжүүлэн ашиглахад шаардлагатай хөрөнгө шийдэх;
3. Уул уурхай, хүнд үйлдвэр түүнийг дагалдан бий болох суурин газруудын ус хангамжид гадаргын ус ашиглан үл нөхөгдөх газрын доорх усаа хойч үедээ нөөцлөх бодлогыг хэрэгжүүлж эхлэх;
4. Улаанбаатар хотын усан хангамжид гадаргын усны нөөцлөл бий болгож, хосолмолоор ашиглаж эхлэх, хот суурингийн цэвэрлэх байгууламжуудыг шинээр барих, өргөтгөх, шинэчлэх гэжээ.

Усны тоо бүртгэлийн 2007 оны дүн мэдээгээр улсын хэмжээнд 5’121 гол горхины 887 нь, 9’320 булаг шандны 2’096 нь, 3’723 нуур цөөрмийн 1’166 нь хатаж ширгэсэн байдаг. Монгол орны гадаргын усны ууршилтыг 2020 онд 39-66 мм, 2050 онд 50-72 мм, 2080 онд 106-193 мм болно гэсэн тооцоо байна. Өнөөдөр монгол орны нийт нутаг дэвсгэрийн 77% хуурайшиж, цөлжин ой хээрийн түймрийн давтагдал нэмэгдэж, ойн хөнөөлт шавжийн тоо ихэссэн зэрэг аюултай үзэгдлүүд гарах болсон.

Иймд улс орны нийгэм, эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийн гол тулгуур, хүний амьдрах эрхтэй холбоотой усны нөөцийг нэгдмэлээр хамгаалах, зохистой ашиглах, нөхөн сэргээх, монгол орны усны нөөц болон байгаль орчны эмзэг байдлыг сайтар ухааран тулгамдсан асуудлыг монгол хүн бүрийн болон улс орны эрх ашигт нийцүүлэн шийдвэрлэж чадахуйц, бүтээмжтэй, үр ашигтай, хүн бүрт тэгш үйлчлэх чадавхтай, усны асуудлыг удирдан зохион байгуулах, тогтвортой засаглалыг хөгжүүлэхэд усны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллагыг салбарын чадварлаг мэргэжилтнүүдийн бүрэлдэхүүнтэйгээр нэн даруй байгуулж, усны салбарт үүсээд буй асуудлуудыг шийдвэрлэх зайлшгүй шаардлагатай болоод байсан. Уг хууль, тогтоолын төсөл батлагдсанаар Усны тухай хуульд усны асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллага байгуулахаар болон Усны үндэсний хороог Усны үндэсний зөвлөл болгон статусыг дээшлүүлж Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн дэргэд ажиллуулахаар хуулийн орчин бүрдлээ. 

Хуулийн төслийн хэлэлцүүлгийн үеэр УИХ-ын гишүүд болон Ажлын хэсгийн гишүүд дараахь байр суурийг илэрхийлж байсан юм.

Ж.Бат-Эрдэнэ Хуулийн төслийн ажлын хэсгийн ахлагч, УИХ-ын гишүүн: “Бодлогыг хэрэгжүүлэх агентлаг байх шаардлагатай гэж үзэж байгаа. Орон нутагт бодлогыг хэрэгжүүлдэг алба зайлшгүй байх ёстой. Одоогоор сав газрууд гүйцэтгэнэ гэж байгаа. Булганд таван сав газар бий. Гэтэл говийн нутагт сав газар гэдэг нэгж байхгүй. Тэгэхээр энэ асуудлыг эргэн харах шаардлага бий.”

Б.Саранчимэг УИХ-ын гишүүн: “Усны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсийг баталснаар Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Усны газрыг байгуулах эрх зүйн орчин бүрдэх юм. Ингэснээр Монгол орны усны нөөцийн нэгдсэн менежментийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх, Тогтвортой хөгжлийн зорилтыг хангах, улс орны хөгжлийн томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийн усан хангамжийн асуудлыг нэгдсэн удирдлагаар ханган шийдвэрлэх боломж бүрдэнэ.”

Ш.Мягмар БОАЖЯ-ны Газар зохион байгуулалт, усны нэгдсэн бодлого зохицуулалтын газрын дарга: “Монгол Улсад усны талаар төрөөс баримтлах олон баримт бичиг байгаа ч гэсэн усны салбар ямар ч бодлогогүй мэт явж ирсэн нь үнэн. Цаашлаад Туул голыг улсын тусгай хамгаалалт авах тухай анхаарал хандуулах шаардлага үүссэн. Тусгайлсан хууль батлах хэрэгцээ байгаа. Бид шат шатны судалгаа хийж байна. Мөн усны салбарт мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэх ажлыг МУИС, ШУТИС, ХААИС-д бэлтгэж байна.“

Н.Амарзаяа УИХ-ын гишүүн: “Усны агентлаг байгуулахаар хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж байгааг дэмжиж байна. Говьд усны асуудал эмзэг болсон. Ийм нөхцөлд хяналтын механизмыг сайжруулах шаардлагатай. Жилд 500 сая м/куб гүний усыг Монгол Улс ашиглаж байхад усны хуримтлагдсан нөөц нь 564.8 мянган км/куб байна. Тэгэхээр нийт хэрэглээний 80 хувийг гүний ус эзэлж байна гэсэн үг. Газрын гадаргаас хэрэглэж байгаа уснаас 900 дахин их усыг газрын гүнээс ашиглаж байна. Тэгэхээр дэлхий нийтийн түвшинд хүрч ажиллах ёстой” 

А.Сүхбат УИХ-ын гишүүн: “Усны агентлагийг татан буулгасан. Энэ нь барьж байгуулсан зүйлээ нураасан, бий болгосон боловсон хүчнээ тараасан гэсэн үг. Усны газар агентлаг цаашдаа усны хомсдол бэлчээрийн доройтол байгаль орчинд үүсээд байгаа хор холбогдолтой асуудал дээр гол үүрэгтэй ажиллах ёстой. Монгол улс нийт усны хэрэглээнийхээ 80 гаруй хувийг газрын доорх усаар шийдэж байгаа. Монгол Улсын хэмжээнд хэдэн гар худагтай вэ?Хэдэн гүний худагтай вэ? Усны агентлаг байгуулсанаар хөв цөөрөм байгуулах газрын доорх усны нөөцөө хамгаалах нөхцөл бүрдэх боломжтой болно.”

Ц.Соёлмаа