УИХ-ын гишүүн Ч.Улаантай улс төрвөөс ангид сэдвээр ярилцлаа.

-Сар шинийн баяр хаяанд ирлээ. Цагаан сараар таны очиж золгох, танд золгохоор ирэх хун хэр олон байгаа бол?

-Цагаан сараар очиж золгох настан цөөхөн. Авга ах, эгч, хадмууд гээд дөрөв, таван хүн байна. Очиж золгох хүн нь цөөрөөд, ирж золгох хүний тоо нэмэгдээд л байна. Нас ахисных юм байлгүй дээ. Өмнө нь аавдаа очиж золгодог байлаа. Аав маань бурхан болсноос хойш дүү нар маань ирж золгодог болсон.

-Та айлын том нь уу?

-Нэг эгчтэй. Мэдээж, эгчдээ очиж золгоно.

-Төрийн ордонд хийх золголтод оролцох уу?

-Төрийн ордонд шинийн 1-нд золголт хийхийг энэ жилээс болиулсан. Харин шинийн 3-нд ажил цуглахаар Төрийн ордонд болоод яаманд золголтоо хиинэ.

-Дээл, малгай, хөөрөг гээд сар шинийн гангараагаа бэлтгэсэн байх?

-Зориулж бэлтгэсэн юм алга. Байгаа дээлнээсээ өмсч, жижиг хаш цагаан хөөргөө барина. Хэрэв их хүйтэн өдөр байвал үстэй дээл өмсөх байх. Гайгүй шиг байвал давхар дээл өмсөнө. Арай ч дан дээл өмсөхгүй байлгүй дээ. /инээв/

-Мэдээж, Цагаан сарын зан үйлийг ёс жаягаар нь хийнэ биз дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Цагаан сараа монгол ёс заншлынхаа дагуу гаргана. Төр, шашны уламжлалын илэрхийлэл гэж үздэг. Тиймээс ес заншлаа л дагана. Шинийн 1-нд ирэх зочдоо хүлээж авна. Шинийн 2-нд бол өөр.

-Өөр гэдэг нь?

-Уяан дээрээ очиж золголт хийнэ. Би чинь морь малтай, хот, хөдөөг холбож байдаг хүн. Манай уяа Налайхад байгаа. Тиймээс шинийн 2-нд уяан дээрээ очиж, морь малныхаа ажлыг хийнэ дээ.

-Өвлийн уралдаанд морьдоо сойж байна уу?

-Дүнжингарав өвлийн уралдаан ирэх гуравдугаар сарын 3-нд болно. Уралдаанд оролцуулахаар морьдоо уяж байгаа. Энэ уралдаанд дээд гурван нас уралддаг. Дээд гурван насны 10 гаруй морь уяж байна. Ер нь, манай уяа цомхон л доо.

-Уяагаа та ахалж байгаа юу?

-Энэ их ойлгомжгүй асуудал. /инээв/ Уяандаа хоёулаа. Худ, бид хоёр хамт байдаг юм. Найзууд байснаа худ болцгоосон улс. Морь мал уях талд улсын цолтой юм болохоор би ахалдаг гээд хэлчихэж болно. Аж ахуйн зохион байгуулалт болон бусад зүйлд худ маань ахлагч нь. Туслах уяач, унаач хүүхдүүд байгаа. "Аварга зээрд" гэсэн бие даасан уяа юм шүү дээ. Манайх улсын нэг манлай, аймгийн хоёр алдарт уяачтай. Хэрэндээ чансаатай уяачтай гэж боддог юм.

-Ингэхэд та хэзээнээс морь уядаг болсон юм бэ?

-49 нас хүрч байж морь уяж эхэлсэн л дээ. Аав маань 50 нас хүрч байж адуунд ороорой, тэрнээс наана хэрэггүй гэж захиж, сургаж, хориглодог байсан юм. Үүнийг нь одоо бодохоор их учиртай байсан юм билээ. 2003 оноос хойш л бие даан морь уяж, уралдуулж байна даа. Энэ жил 10 дахь жилтэйгээ золгож байна.

Монгол Улсын манлай уяач болоход улс, бүсийн наадмаас албан ёсоор 12 айраг, түрүү авсан.

Гэхдээ энэ айраг, түрүү нь дандаа гуравдугаар байр. Нэг ч удаа дөрөв, тавдугаар байранд орж байгаагүй. Сүхбаатарын адууны чанарыг хадгалж үлдэх, алдаршуулах, бусдад сурталчлах сонирхлоор л морь уяж байгаа.

-Сүхбаатар аймгийг хурдан морины өлгий нутаг гэдэг. Сүүлийн үед хурдан морь үйлдвэрлэдэг нутаг ч гэх болж. Мэдээж, нутгийнхаа адууг уяж, хурдлуулдаг байх. Танай уяанд өөр угшлын, үүлдрийн адуу бий юү?

-Сүхбаатар аймаг хурдны өлгий гэдгийг бүгд ярьдаг, хүлээн зөвшөөрдөг. Хаа байсан Ховд аймгийн сумын наадамд морь уралдуулахад Сүхбаатарын адуу түрүүлж л байх юм. Сүхбаатарын адуу уралдаж, түрүүлээгүй наадам гэж байхгүй юм шиг ээ. Энэ их холын түүхтэй юм болов уу гэж боддог юм. Сүхбаатар тэр тусмаа Дарьгангын тал нутаг бол угаасаа адууны бэлчээр нутаг. Эзэн Чингис хааны үеэс тэнд хааны цэргийн торгон сүргийг маллаж байсан. Мэдээж, хааны торгон сүрэгт газар, газрын шилмэл хурдан хүлгүүдийг сойж, бэлтгэнэ шүү дээ. Тэр үеэс Монголын газар газрын шилдэг хүлгүүд цуглуулан адуулж, өсгөн үржүүлж ирсэн түүхтэй. Дараа нь Манжийн хаан энэ уламжлалыг дагаж, газар нутгийн онцлогт тааруулж Сүрэгчин хошуугаа Дарьгангад байршуулж, торгон сүргээ маллаж байсан. Тэгэхээр үе үеийн уламжлалтай газар. Тиймээс Сүхбаатарын хурд бол олон зууны улбаатай. Бас нэг сонирхолтой зүйл байдаг юм. Дэлхийд адууны яам байгуулж байсан улс бол ганцхан Монгол. Хубилай хааны үед адууны яам гэж байгуулсан байгаа юм.

Энэ жил 750 жил нь тохиож байна. Адуу бол тэр үед өнөөдрийнхтэй зүйрлэвэл холбоо харилцаа нь байж. Тив, дэлхийг хооронд нь холбосон харилцаа холбооны сүлжээ нь морин өртөөгөөр дамждаг байсан. Үүнтэй холбоотойгоор адууны яам байгуулсан. Нөгөө талаар, цэрэг стратегийн чухал ач холбогдолтой салбар байжээ. Тэнд адуугаа малладаг, тарга хүч сайтай байлгадаг. Аян дайн, байлдаанд үргэлж бэлэн байдалд байлгадаг гэх жишээтэй.

Нийгмийн амьдралын зайлшгүй шаардлагаар адууны яам байгуулж байсан. Энэ нь Сүхбаатар аймагт төвлөрч байсан учир би үүнийг нь хүндэлж, биширч явдаг. Энэ л үүднээс миний уяж уралдуулдаг адуу бол ерөөсөө Сүхбаатарынх. Өөр надад янз бүрийн үүлдэр угсааны адуу байхгүй. Яагаад гэвэл нутгийн адууны олон зуун жил өвлөгдсөн сайн чанар, тэсвэртэй, тэвчээртэй, холыг туулах, хурдтай чадварыг алдахгүй хадгалж үлдээх, уламжлуулах, зорилгоор л морь уядаг маань ийм учиртай. Тиймээс л би морь сонирхсон. Энэ зорилгодоо ч үнэнч яваа.

-Танд мориноос өөр хобби байна уу?

-Морины дараа спорт л юм даа. Спортоор хичээллэх хүсэл их байна. Даанч цаг зав муутай учир чадахгүй юм. Ан амьтан хөнөөдөг, загас барьдаг, жараахай шүүдэг хобби байхгүй. Аль эсвэл хөөрөг гаанс цуглуулдаг ч юм уу тийм сонирхол бас байдаггүй.

-Та Усан спортын холбооны ерөнхийлөгчийн сонгуульт ажилтай байх аа?

-Тийм ээ. Энэ спортоор ч системтэй хичээллэж амжихгүй байна. Засгийн газарт орсноос хойш орхигдсон. Залуу байхдаа сагсан болон гар бөмбөг тоглож, улсын зэрэг цол авч байлаа. Цана тэшүүрээр ч гулгаж, усанд ч сэлнэ. Спортын бүхий л төрлөөр оролддог байсан. Арван жилийн сургуульд байхдаа барилдаж хүртэл явлаа.

-Сар шинийн бөхийн барилдаан үздэг үү?

-Бэлгэ дэмбэрэл, жилийн өнгөө билэгшээж барилдаан үзнэ шүү.  Голдуу зурагтаар үзнэ.  Болж өгвөл очиж үзэхийг хичээдэг.

-Нутгийн бөхчүүдээ дэмжиж, дээлийн захыг нь мушгина биз?

-Тэгэлгүй яахав. Манай Сүхбаатар аймаг их онцлогтой. Улсын арслан, заан цолтон байдаггүй. Гэхдээ чансаатай бөхчүүдтэй. Статистик харсан чинь сар шинийн барилдаанд ардын хувьсгалын жилүүдэд 32 хүн түрүүлсэн юм билээ. Тэднээс тав нь Сүхбаатар аймгийнх. Дандаа улсын начингаас доош цолтой бөхчүүд байгаа юм. Тодруулбал, Дашдаваа, Өвгөнхүү, Магалжав, Мөнгөнбаатар нарын бөх түрүүлж байсан. Өндөр цолтой биш ч, чансаатай бөхчүүдтэй аймаг гэж бахархдаг юм.

-Нутаг руугаа хамгийн сүүлд хэзээ явсан бэ?

-Зав муутай болохоор тэр бүр нутаг руугаа очиж чадахгүй юм. Тойргоор сонгогдсон байхдаа байнга л явдаг байлаа. Одоо бол байнга явж чадахгүй. Өнгөрсөн жилийн намар аравдугаар сард хамгийн сүүлд очсон.

-Сар шинээр телевизийн нэвтрүулэгт оролцох урилга ирж байна уу?

-Зөндөө ирж байна. Тэр болгонд нь оролцож чадахгүй. Нутгийн зөвлөлийнхөн нутаг орныхондоо хандаж мэндчилгээ дэвшүүлдэг телевизийн нэвтрүүлгийн бичлэгт л орсон. Өөр нэвтрүүлэгт ороогүй ээ. Надад таалдаггүй хоёр зүйл байдаг юм. УИХ-ын гишүүн зурагтаар хоол хийж, дуу дуулаад хэтэрхий чухал царайлж харагддаг. Хүүхдүүдийн дунд "УИХ-ын гишүүн гэж хэнийг хэлэх вэ" гэхээр "Зурагтаар бууз хийж, дуу дуулдаг хүнийг хэлдэг юм" гэсэн шог яриа түгснийг сонсоод ч тэр үү, надад энэ нь таагүй санагддаг юм.