Монголын ахмадын чөлөөт холбооны тэргүүн Г.Баасантай орон нутгийн хөгжлийн асуудлаар ярилцлаа.

- Манай улсад орон нутгийн хөгжил ямар шатанд яваа гэж та бодож байна вэ?

Аливаа нэг хөгжлийг ярихын тулд эхлээд эрх зүй, эдийн засаг, боловсон хүчний орчин нөхцөл бүрдэх ёстой. Монгол улс одоогоос 20 гаран жилийн өмнө социолист системийн орон байсан. Энэ үед нутгийн өөрийн удирдлагын ёс буюу орон нутгийн хөгжлийн асуудал үндсэндээ байгаагүй гэж хэлж болно.

1991 онд үндсэн хууль батлагдсанаараа нутгийн өөрөө удирдах ёсны суурь ойлголт гарч ирсэн. Мөн засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн тухай хуульд орон нутгийн өөрөө удирдах ёсны хөгжил гэсэн заалт орсон. Нэг үгээр хэлэхэд үндсэн хуулийн 4-р бүлэг бүхэлдээ нутгийн өөрөө удирдлагын ёсыг хамруулдаг.

Мөн засаг захиргааны нэгжийн хууль бүхэлдээ орон нутгийн өөрөө удирдах ёсны тухай заасан. Энэ хоёр хуулиас гадна орон нутгийн эрх зүйн үндэс байх нь зайлшгүй юм. Орон нутгийн өөрөө удирдах ёс гэдэг нь улсын дотор улс байна гэсэн үг. Монгол улс гэж бүхэлдээ нэг улс байхад Баянхонгор гэж өөрийн гэсэн онцлогтой улсын дотор улс байна гэсэн үг. Тэр жижиг улс өөрөө бие даасан төсөв төлөвлөгөөтэй, өөрсдөө шийдвэр гаргаж, өөрсдөө эрх хэмжээ эдэлж, өөрсдөө хариуцлагаа тооцдог байх ёстой.

Харин энэ тогтолцоо манайд байхгүй. Орон нутгийн өөрөө удирдах ёс гэдэг бол үндсэн хууль дээр суурилсан салбар эрх зүйн талаасаа хосолмол шинжтэй. Энэ нь Засаг захиргаа нэгжийн хууль, нутгийн эрх зүйн тухай хууль байхыг хэлж байна. Манай улс үндсэн хуулийн 4-р бүлэгт орон нутгийн өөрийн удирдлагын тухай оруулсан боловч хөрсөн дээр бууж, хэрэгждэггүй.

- Тэгэхээр орон нутгийн хөгжлийн суурь ойлголтыг хуульчилж өгсөн ч хэрэгжихгүй байгаагийн шалтгаан юу вэ?

Тухайн аймаг, орон нутгийн онцлог шинжид тохирсон хууль байх нь зайлшгүй.

Энэ ярилцлагыг уншаад зарим хүмүүс “Удирдлагын академи” орон нутгийн удирдагч нарыг бэлдээд менежментийг зааж өгдөг гэж хэлэх байх. Удирдлага, менежмент нь эрх зүйн үндэс биш. Хуулийн шинжлэх ухаан талаас харж байна гэж андуурдаг. Удирдлагын хийх ажил бүхэн эмх цэгц, хууль дээр үндэслэгдэх ёстой.

Тухайн аймаг, орон нутгийн онцлог шинжид тохирсон хууль байх нь зайлшгүй. Үүнд нутаг дэвсгэрийн онцлог, хичнээн хүн амтай, хил хязгаар, орон нутгийн онцлог, цаг агаар, байгалийн баялаг гэх мэт олон талыг харж байж орон нутгийн хөгжлийг тодорхойлно гэсэн үг. Гэтэл үүнийг манайх хүлээн зөвшөөрч чадахгүй байна. Орон нутгийн өөрөө удирдах ёсны жинхэнэ эзэд бол нутгийн иргэд.

Иргэд юу хүсч байгаагаа эвлэлдэн нэгдэж яриад, шийдвэрээ өөрсдөө гаргаж, татвараа өөрсдөө тогтоогоод юунд зарцуулахаа хуваарилан үр дүнг нь өөрсдөө хардаг байх хэрэгтэй. Ингэхийн тулд орон нутагт эрх зүй, эдийн засаг, боловсон хүчний  орчныг  бүрдүүлэх шаардлагатай байна. Эрх зүйн орчин байхгүй газар хөгжлийн тухай ярина гэдэг өрөөсгөл. Улс орон байгаа газар орон нутгийн өөрийн удирдлага зайлшгүй байх нь жам ёсны үзэгдэл. Үүнийг цоо шинээр хэн нэгэн хүн гаргаж ирээд байгаа юм биш.

Монгол улс бол олон жилийн түүхтэй учир орон нутгийн өөрөө удирдлагаар хөгжүүлж ирсэн загвар байж л таараа. Үүнийг бид одоо хүртэл судлаагүй.  Тиймээс нэгдүгээрт эрх зүйн орчинг бүрдүүлээд, эдийн засгийн орчин, боловсон хүчний орчин, эрх хэмжээг нь олгож өгснөөр орон нутгийн өөрөө удирдах ёс хүлээн зөвшөөрөгдөж улс төрөөс ангид байж хөрснөөсөө бий болно.

- Орон нутгийн өөрөө удирдах ёсыг бий болгох, хөгжлийн түвшинг дээшлүүлэхэд саад болж байгаа зүйл юу байна?

Манайд төрийн байгууламжаар орон нутгийн өөрөө удирдах ёс нэгж, нэгжээрээ байгаа. Гэхдээ маш их намчирхдаг, улс төрийн өнцгөөс ханддаг талтай. Мөн манай иргэд орон нутгаа өөрсдөө удирдаж үзээгүй, дээрээс өгсөн тушаал, төсөв, боловсон хүчнээр зохицуулж ирсэн. Орон нутгийн өөрөө удирдах ёсны нэг чухал зүйл хэсэг нь нутгийн иргэд өөрсдөө асуудлаа шийдэх чадвартай байх ёстой.

Тэгэхээр хөгжил ярихын өмнө эрх зүйн орчинг яаралтай бий болгох шаардлагатай. Орон нутгийн эрх зүйн орчин манайд хэлбэр төдий тогтсон. Орон нутгийн ард иргэд нь хуралдаад, хичнээн аж ахуй нэгж өмч байдаг, хичнээн газраас татвар авч болох, орон нутгийн онцлог зэргийг тооцон ярилцаж шийдэж чаддаг цагт л орон нутгийн өөрөө удирдах ёс бий болно гэсэн үг.

- Орон нутгийн өөрөө удирдах ёс бий болох наад захын шаардлагууд бүрдээгүйн учир юунд байна?

 Манай улс орон нутгийн хөгжлийн асуудлыг 2008 оноос анхаарч эхэлсэн.  Өмнө нь намууд их хуралд гарч л байвал орон нутгийг хэн удирдаж байгаа нь хамаагүй мэт байдаг байлаа. Мөн дээрээс тушаал өгөөд орон нутгийн иргэд юу хүсч байгааг огт чухалчилдаггүй байсан. Орон нутгийн өөрөө удирдах ёс үүсээд тавхан жил болж байна гэж би хардаг. Орон нутгийн өөрөө удирдах ёс бүрэлдэхгүй байгааг засаг төр хүлээн зөвшөөрөх ёстой.

Бас эдийн засгийн боломжийг хууль эрх зүйгээр хангаж өгөх хэрэгтэй. Орон нутгийн асуудлыг шийдээд удирдаад явчих боловсон хүчнийг улсаас бэлдэж өгөх хэрэгцээ байна. Өнөөдөр багын иргэдийн төлөөлөгчийн даргын ажлыг долдугаар анги төгссөн хүн хийж байна. Тэгэхээр орон нутаг хөгжиж байна гэж хэлэхэд бэрх. Би хувьдаа хүлээн зөвшөөрөхгүй. Орон нутгийн өөрөө удирдах ёсыг бий болгохын тулд эрх зүйн зохицуулалтыг маш нухацтай хийх хэрэгтэй.

Энэ асуудлыг хөндөж байгаа сэтгүүлийнхэнд баярлаж байна. Хөндөх цаг нь болсон, бүр оройтчихоод байгаа юм. Хаа хаанаа нийгэм даяараа гарц хайж байна. Монголд сүүлийн жилүүдэд орон нутгийн хөгжил байгаагүйгээс хүмүүс чөлөөтэй сэтгэж, бие дааж хөгжөөгүй, асуудлыг шийдвэрлэх чадваргүй, сэтгэлгээ нь борцлогдож, хөшүүн болсон. Тусламж дэмжлэг хараад л суудаг боогдмол сэтгэлгээтэй болсон. Ийм хүмүүс шинэ соргог зүйлийг гаргаж ирэхгүй, буруу зүйлийг эсэргүүцэх чадваргүй болдог.

Тиймээс иргэдийг чадваржуулах цаг нь оройтсон уу гэхээс эртдээгүй.  Хүн гэдэг чинь чөлөөтэй хөгждөг, задгай сэтгэлгээтэй байх ёстой. Сэтгэлгээ нь тэлсэн иргэдтэй улс орон хөгжинө. Орон нутагт хүмүүс өөрсдөдөө тулгарч байгаа асуудлыг хамтран шийдвэрлэх эрх зүйн, эдийн засгийн орчин байхгүйгээс орон нутгаас шилжиж ирэх иргэдийн тоо өссөөр, Улаанбаатар хот ачааллаа даахгүй, Монголын өргөн уудам газар нутаг эзгүйрч байна.

Орон нутагт хүмүүс өөрсдөдөө тулгарч байгаа асуудлыг хамтран шийдвэрлэх эрх зүйн, эдийн засгийн орчин байхгүйгээс орон нутгаас шилжиж ирэх иргэдийн тоо өссөөр, Улаанбаатар хот ачааллаа даахгүй, Монголын өргөн уудам газар нутаг эзгүйрч байна.

Ядаж л хотод хаягдал цуглуулаад амьдарч болж байхад орон нутагт амьдрах боломж хомс. Тэгэхээр орон нутгийн хөгжлийг яаралтай анхаарах хэрэгтэй.  Орчин нөхцөлийг нь бүрдүүлж өгөөгүй байж хөгжил ярьж улс орноо мөхөл рүү чирж болохгүй. Миний бодолтой санал нийлэх хүн ч байж болно, үгүй ч байж болно.

- Орон нутгийн өөрөө удирдах ёсыг бий болгох нэн тэргүүний гарц юу вэ?

Орон нутгийн өөрийн удирдлага жам ёсоор хөгжихгүй байгаагаас цаг алдаж%  орон нутгийн өөрөө удирдах ёс гэж юу байдгийг мэдэхгүй, ардчиллын шалгуурыг хэрэгжүүлэхгүй 20 гаруй жил явчихлаа. Орон нутгийн хөгжил нутаг дэвсгэрийн, эдийн засгийн үндсийг тодорхойлох хэрэгтэй. Жишээлбэл Өмнөговь аймагт тулгарч байгаа асуудлыг нутгийн өөрийн удирдах ёсны гишүүдийн оролцоотой Оюутолгой, Таван толгой гэх том том ордуудаар шийдвэрлүүлж болно.

Орон нутгийн татварыг орон нутаг өөрөө төвлөрүүлж зарцуулдаг байх хэрэгтэй шүү дээ. Гэтэл манайд бүх татварыг төр нэгтгэж байгаад буцаад хуваарилдаг. Оршин суугаа газрынхаа байнгын оршин суугчид нь орон нутгийн өөрөө удирдах  ёсны гол эзэд байх ёстой. Энэ зүйл манайд бас алдагдсан.

“Орон нутгийн хөгжил” хэлэлцүүлгийн эцсийн үр дүнд орон нутаг өөрийн гэсэн онцлогтой, асуудлаа өөрсдөө шийдвэрлэх шаардлагатай гэдгийг хуулиар батлаад өгвөл орон нутгийн өөрийн удирдах ёс бий болох галыг асааж, хөгжих боломжоор хангалаа гэж үзнэ. Тэгэхгүй бол бид энэ хэвээрээ явсаар, нутаг ус эзгүйдэж, харийнханд эзэрхүүлж дуусна.  Нутагтаа эзэн байж эрх мэдэл нь өгөгдөж, өөрсдөө асуудлаа шийдэж байвал тэр зөв зам.

- Өнөөдөр сум хөгжүүлэх сангаар дамжуулан орон нутагт эрх мэдэл өгөхөөр төлөвлөж байгаа нь орон нутгийн өөрөө удирдах ёсны эхлэл мөн үү?

Орон нутгийн дарга, удирдлага ямар хууль дүрэм мөрдөж, эрх эдэлж, ямар хариуцлага хүлээж амьдрах вэ гэдгийг эхлээд тодорхойлох хэрэгтэй. Өнөөдөр намууд хүч түрж өөрсдийн намын хүмүүсийг гарган намчирхаад сууж байна. Орон нутгийн иргэдийн төлөөлөгч бол иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал. Гэтэл өнөөдөр Дорнод аймагт иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал байхгүй, одоог хүртэл шийдэгдээгүй хэвээр.

Тэнд нутгийн өөрөө удирдлагын ёс байна уу, үгүй юу гэдэг асуудал.   Нутгийн өөрөө удирдах ёс хоёр намын гишүүдийн талцал дунд үрэгдэж байна. Намын гишүүн бус иргэд яах вэ? Орон нутгийн өөрөө удирдах ёсыг орон нутагт нь өгөх юм бол манай засаг төрийн ажил хөнгөрөх юм. Монгол улс нэгдмэл улс шүү дээ үндсэн хуулийн 2.1- д байгаа. Нэгдмэл улсын хүрээнд орон нутгийн өөрөө удирдах ёсыг хөгжүүлж, эрх зүй, эдийн засаг, боловсон хүчин, эрх мэдэлтэй нь шийдэж өгөх ёстой. Миний яриад байгаа зүйлийн гол үндэс нь энэ. Хэр удаан нэг нэгнээ хуурч худлаа ярьж явах вэ дээ. Бид өөртөө, улс орондоо үнэнч байснаар хөгжинө шүү дээ.