"Нээлттэй нийгэм форум"-ын судлаач Д.Энхцэцэг

Улс төрийн нам эвслүүд  ямар байдлаар сонгуулийн санхүүжилтаа бүрдүүлдэг вэ?

"Улсын Их Хурлын Сонгуулийн тухай" хуульд сонгуулийн зардлаа нам эвсэл, нэр дэвшигч өөрөө хариуцна гэсэн заалт бий. Хандивын хувьд хувь хүнээс нэг сая төгрөг хүртэл, хуулийн этгээдээс гурван сая төгрөг хүртэл байж болно гэж зохицуулсан. Мөн хуулиар гадаад улс, гадаадын болон олон улсын байгууллага, төрийн болон нутгийн өөрөө удирдах байгууллага зэрэг тодорхой эх үүсвэрээс хандив авахыг хориглосон. Сонгуульд оролцож буй нам, эвсэл, нэр дэвшигч хаанаас, хэнээс ямар хэмжээний хандив авч, юунд зарцуулж байгааг хянах зорилготой “Сонгуулийн зардлын данс” нээж тайлагнах талаар мөн хуульд тусгасан.  

Өнөөдөр хуулийн эдгээр заалт бодитой хэрэгжиж буй эсэхийг хянах боломж байхгүй байна. Хуулиараа "Сонгуулийн ерөнхий хороо" (СЕХ) нам, эвсэл, нэр дэвшигчийн сонгуулийн санхүүжилт, зарцуулалтад хяналт тавих ёстой боловч энэ байгууллагын бүтцэд санхүүгийн хяналт тавих чиг үүрэг бүхий хэлтэс, энэ чиглэлээр мэргэшсэн нэг ч аудитор байхгүй. Тэгэхээр СЕХ намуудаас сонгуулийн зардлын тайланг баталсан маягтийнхаа дагуу хурааж авч, нэгтгэхээс цааш хэтрэхгүй байна гэж хэлж болно.

2008 онд нэг нам шатахуун, бичиг хэрэг, уулзалт зохион байгуулахад огт мөнгө зарцуулаагүй гэж тайлагнасан байх жишээтэй. Ийм тайланг хүлээж авч л байдаг. Сонгуулийн хуульд СЕХ шаардлагатай гэж үзвэл нам, эвсэл, нэр дэвшигчийн сонгуулийн зардлын тайланг төрийн аудитын байгууллагаар шалгуулж, дүгнэлт гаргуулж болно гэсэн заалт байдаг ч ийм хяналт хийгдэж байсан тухай мэдээ баримт байхгүй. Улс төрийн нам, эвсэл, нэр дэвшигч сонгуулийн санхүүжилтаа яг яаж бүрдүүлж байгаа тухай баримттай мэдээлэл хэлэх бололцоо алга.  

Намуудын сонгуульд зарцуулж буй мөнгө  жил ирэх тусам хэрхэн өөрчлөгдөж байна?

СЕХ-ноос гаргасан мэдээллээс үзэхэд, зардал огцом өссөн дүн харагддаг. Тухайлбал, 2008 онд улс төрийн нам, нэр дэвшигч бүгд нийлээд 7.9 тэрбум төгрөг сонгуульд зарцуулсан байдаг бол 2012 онд 36,8 тэрбум болж нэмэгдсэн байна. 2004 онд энэ тоо 1 тэрбум орчим л байсан.

Намуудын мөнгө босгох арга ч бас өөрчлөгдөж байна. Жишээлбэл, 2008 онд сонгуульд нэр дэвшихээр горилогчид намдаа 20 саяыг тушаадаг шинэ арга нэвтэрсэн бол 2012 онд энэ дэнчин 50 сая болж өссөн. Энэ мөнгө зардлын тайланд тусдаггүй. Энэ мэт хуулиар зохицуулагдаагүй, хяналтгүй мөнгө улс төрд ихээр орж байгаа нь санаах зовоох асуудал болж байна.

Энэ мөнгөн дүнгүүд хэр хөөсөрсөн эсвэл дарсан дүн бол?

Уг нь аудитын байгууллага шалгаж нягтлаад хэр бодитой тоо болохыг нь мэдээлж байх ёстой. Манайд энэ ажил хийгдэхгүй болохоор хяналтгүй маш их хэмжээний мөнгөний асуудал л яригдаад байна. СЕХ-ны мэдээлсэн тоо баримтаас харахад, өнгөрсөн сонгуулиудын санхүүжилтийн 90-с дээш хувь нь хандиваас бүрдсэн байдаг. Энэ мөнгө хаанаас, хэнээс орж ирж байгааг бүрэн гүйцэд хянахгүй болохоор улс төрийн намууд нь бизнесийнхний барьцаанд орж, төрийн эрх мэдэл авахдаа тэдэнд ээлтэй, таатай бодлого хэрэгжүүлэх нөхцөл үүсч байна. Тиймээс ийм байдлаас сэргийлэхийн тулд бусад улс оронд сонгуулийн үед ч тэр, сонгуулийн бус үед ч улс төрийн намын санхүүжилтад маш нарийн хяналт тавьдаг. Сонгуулийн зардлыг бууруулахад байнга анхаардаг.

Нэр дэвшигчид төсвийн мөнгийг сонгуулийн зардалдаа ашигласан нь батлагдсан тохиолдол байна уу?

Өнгөрсөн хугацаанд Сонгуулийн хууль хэд хэдэн удаа өөрчлөгдсөн. Сонгууль бага багаар сайжирч байна. 2008 оноос өмнөх сонгуулиудад төрийн эх үүсвэрийг сонгуулийн кампанит ажилд зарцуулж болохгүй гэсэн заалт байгаагүй. 2004 онд ТББ-ууд хамтран төрийн эх үүсвэрийг сонгуульд хэрхэн зарцуулж байгаа талаар мониторингийн судалгаа хийхэд 556 удаагийн сонгуулийн сурталчилгааны арга хэмжээнд 1,4 тэрбум төгрөгийн төсвийн эх үүсвэрийг ашигласан дүн гарсан. Үүнээс хойш Сонгуулийн хуульд төрийн эх үүсвэрийг сонгуулийн кампанит ажилд дайчлан ашиглахыг хориглосон зохицуулалт туссан. 2008 оноос хойшх сонгуулиудад өмнөх шиг төрийн эх үүсвэрийг баруун солгойгүй ашигладаг, төрийн албан хаагчдыг сонгуулийн сурталчилгаандаа дайчилдаг явдал хумигдсан.

Улс төрийн нам, нэр дэвшигчид сонгуулийн санхүүжилтаа ил тод нээлттэй мэдээллэдэг үү?

Сонгуулийн бус үед намууд санхүүжилтийн мэдээллээ маш их нууцалдаг, огт мэдээллэдэггүй. Сонгуулийн  хуулийн дагуу зардлын тайлангаа сонгууль дууссаны дараа нэг сарын дотор СЕХ-нд өгөөд, СЕХ тэр мэдээллийг нь хүлээн авснаас 10 хоногийн дотор хянаад олон нийтэд мэдээллэдэг тогтолцоо бий. 10 хоногийн дотор тэр тайланг яагаад ч хангалттай түвшинд хянах бололцоогүй нь ойлгомжтой. Бусад улсуудад сонгуулийн санхүүжилтийг сонгуулийн дараа тайлагнахаас гадна санал хураах өдрөөс өмнө бас зарладаг. Ямар хандивлагчид, бизнесийн бүлгүүд улс төрийн намыг санхүүжүүлж байгаа нь ил тод болсноор сонгогчид төрийн эрх мэдлийг хэнд итгэж хүлээлгэх талаар чухал шийдвэр гаргахдаа мэдээлэлтэй байгаад зогсохгүй, сонгуулийн дараа төрөөс гаргаж буй бодлого шийдвэр хэний эрх ашигт нийцэж байна гэдэгт хяналт тавих бололцоотой болдог.

Сонгуулийн санхүүжилтийн мэдээлэл яавал ил тод болох вэ?

Юуны өмнө хандив гэж юуг ойлгох вэ гэдгээ хуулиар тодорхой болгож өгөх нь зүйтэй. Дан ганц мөнгө л хандив биш, бараа, үйлчилгээ, орон байр, тоног төхөөрөмж ашиглуулах гэх мэт мөнгөн бус хандив, улс төрийн нам, нэр дэвшигчийг дэмжсэн үйл ажиллагаа явуулж байгаа гуравдагч этгээдэд өгч байгаа хандив, мөнгө хөрөнгийн өр зээл гээд манайд зохицуулагдаагүй байгаа хандивын хэлбэр, төрлүүд байна. Дээр нь ил тод тайлагнах,  хяналтын тогтолцоог цогцоор нь буюу сонгуулийн бус жилүүдэд хэн хянаж яаж тайлагнах, ил тод болгох, сонгуулийн жилүүдэд ямар давтамжтай хэзээ нийтэд ил тод болгох талаар нарийвчилж зохицуулах шаардлагатай.

Аль болох бага мөнгө зарцуулж, шударга өрсөлдөж, зөв хүн гарч ирэхэд ямар бодлого, зохицуулалт хийвэл зүйтэй вэ?

Нэг намын дарга “Бүх намын дарга нарын зовлон адил. Хаанаас мөнгө гуйх вэ гэж. Тэгэхээр том копманиудаас мөнгө авч байна” гэж ярьж байсан. Сонгуулийн зардлыг аль болох бууруулах зорилгоор хуулинд нэлээд хэдэн заалт тусгасан байдаг. Тухайлбал, мөнгө, эд бараа төлбөргүй тараах, баяр наадам, урлагийн тоглолт зохион байгуулах, ивээн тэтгэхийг хориглосон. Нөгөө талаар төрөөс шууд бус байдлаар дэмжлэг үзүүлэх заалтууд байна. Тухайлбал, хуулийн 38.5-д улс төрийн нам, эвсэл олон нийтийн радио, телевизээр СЕХ-ноос тогтоосон хуваарь, цагийн дагуу үнэ төлбөргүй сурталчилгаа хийх эрхтэй.

36.3-д нам, эвсэл, нэр дэвшигчийн сонгогчидтой хийх уулзалтад тухайн нэгжийн засаг дарга дэмжлэг үзүүлж, төрийн болон орон нутгийн өмчийн зориулалт бүхий хурлын танхимыг үнэ төлбөргүй ашиглуулах тухай заасан. Цаашид улс төрийн намуудын томоохон хандивлагчаас хараат байдлыг зогсоох, сонгуулийн зардлыг бууруулахын тулд хуулинд заасан хориг хязгаарыг нарийвлах, хэрэгжилтэд хяналт сайн тавих, хариуцлага тооцох, түүнчлэн төрөөс олгож буй шууд бус санхүүжилтийн хэлбэрүүдийг баяжуулах хэрэгтэй. СЕХ-ны чадавхи хангалтгүй байгаад бас анхаарах цаг болсон.  

"Сант Марал сан"-аас гаргасан "Улс төрийн намын санхүүжилт" сэдвээр хийсэн судалгааны гол дүгнэлт юу байв?

2014 онд ННФ-ын захиалгаар "Сант Марал" сангаас "Улс төрийн намын санхүүжилтийн талаах олон нийтийн санал бодлын судалгаа” хийсэн. Улаанбаатар хот, Говь-Алтай, Сүхбаатар, Сэлэнгэ, Төв, Ховд, Хөвсгөл аймгуудын 1200 хүнээс санал асуухад,

 67 хувь нь улс төрийн санхүүжилт ил тод биш, 52 хувь нь намууд санхүүжилтээ ил тод байлгах хүсэлгүй байна гэж үзсэн. Судалгаанд хамрагдсан хүмүүсийн 80 хувь нь намуудад хандив өгч буй арга барил нь тодорхой биш хэмээн дүгнэсэн.

 74 хувь нь одоогийн тогтолцоо нь сонгуулийн өрсөлдөөнийг бууруулж, шударга бус байдлыг бий болгож байна.

 79 хувь нь тодорхой сонирхлын бүлэгт давуу эрх олгож байна гэж хариулсан.  

Өөрөөр хэлбэл хандиваар дамжин авлига явагдаж, төрийн бодлогод нөлөөлж байна гэж харж байна. .