УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа.

-Оюу толгойн ажлын хэсэг гэрээг шалгаж байгаа. Сүүлийн үед харин нам гүмхэн байх чинь. Ажлын хэсгийн ахлагч Д.Дамба-Очир гишүүн ажлын хэсгийг ахлахаа больсон гээд байгаа үнэн үү. Ажлын хэсэг хэр ажиллаж байгаа вэ?

-УИХ-ын даргын захирамжаар байгуулагдсан Оюу толгойг шалгах ажлын хэсэг хэд хэдэн хуралдаан хийсэн. Мөн Оюу толгой компани хөрөнгө оруулагчдын зүгээс холбогдох мэдээ мэдээллийг татаж авах, гаргах ажиллагаа явагдаж байна. Бодит нөхцөл байдалтай танилцсаны дараа ажлын хэсэг дээр тодорхой санал дүгнэлтүүд гарч эхлэх байх. Үе, үеийн УИХ, Засгийн газар Оюу толгойн гэрээг сайжруулах талаар санал санаачилгатай ярьж ирсэн. Хамтрагчтайгаа зөв ойлголцоод гэрээг сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай гэж боддог. Ингэхийн тулд хөрөнгө оруулагчтайгаа ойлголцох, иргэдэд үнэн зөв мэдээлэл өгөх, эдийн засгийн боломж нөхцөлөө зөв тооцоолж асуудлаа тавих нь чухал. Зөвхөн Их хурал гэлтгүй Засгийн газар дээр Оюу толгойн гэрээг сайжруулах хүрээнд яриа хэлцэл хийгээд явж байгаа. Засгийн газрын хийж буй хэлцэл бодитой үр дүнд хүрээсэй гэж бодож байна. Ажлын хэсэг байгуулснаар бодитой, үр дүнд хүрсэн, зарим зүйлийг ойлголцсон алхам хийх ёстой. Ажлын хэсгийн ахлагчийг өөрчилж байгаа процесс явагдаж байна. Хуулийнхаа хүрээнд шийдэгдээд явах байх.

-Ямар шалтгаанаар Д.Дамба-Очир гишүүнийг сольж байгаа юм бэ?

-Ажлын хэсгийн ахлагч нар өөрийн саналаар болон удирдах байгууллагын саналаар сольдог л доо. Энэ удаа Д.Дамба-Очир гишүүн Эдийн засгийн байнгын хорооны даргын хувьд ажлын хэсгийн дүгнэлтийг байнгын хороогоор хэлэлцэнэ. Нөгөө талдаа УИХ-ын гишүүн болохоосоо өмнө Оюу толгой компанитай бизнесийн үйл ажиллагаатай холбоотойгоор ажлын хэсгийн ахлагчийн ажлаа өгсөн юм болов уу гэж ойлгож байгаа. Үүн дээр өөрөө тодорхой тайлбар өгөх байх.

-Ажлын хэсэг хэзээ дүгнэлтээ гаргах бол. Гэрээг шалгаж байна гээд л ярих юм. Нөгөө талдаа Оюу толгойтой холбоотойгоор Ерөнхий сайд асан С.Баяр, Ч.Сайханбилэг нар, Сангийн сайд асан С.Баярцогт нарыг хорьсон...

-Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан хүмүүсээ хорьж шалгах нь би буруу гэж харж байгаа.

Төрд тангараг өргөж, өндөр албан тушаал хашиж байсан хүмүүс хувь хүн талаасаа ёс зүйн алдаа гаргасан бол хариуцлага хүлээлгэх нь зөв. Төрийн өндөр алба хашиж байсан, бодлого гаргасных нь төлөө яллаж байгаа бол буруу. Аливаа төрийн зүтгэлтнийг бодлого гаргасных нь төлөө яллаж байгаа бол хэлмэгдүүлэлт болдог. Аливаа асуудлыг шийдэхийн тулд хоёр гурван хувилбараас тухайн цаг үедээ хамгийн боломжтой гэсэн ганц хувилбарыг сонгож шийдвэрээ гаргадаг.

Төрийн өндөр албан тушаалтнуудыг бодлого, шийдвэр гарга гэж сонгодог, томилдог.

Тиймээс Ерөнхий сайд, Сангийн сайдаар ажиллаж байсан хүмүүс хүссэн ч, эс хүссэн ч бодлого, шийдвэр гаргах ёстой. Хоёр хувилбарыг зэрэг сонгох болохгүй тул аль нэгийг нь сонгож шийдвэр гаргасны төлөө “Чи буруу шийдвэр гаргасан” гээд яллаж болохгүй. Тэр хүмүүс нь үнэхээр авлига авсан, хөрөнгө мөнгөтэй холбогдсон бол өөр асуудал. Тиймээс улстөрч, төрийн зүтгэлтнүүд үүнийг ялгаж салгаж авч үзэх ёстой.

Улс төрийн хэмлэгдүүлэлт гэдэг зүйлсийг харж байхад бодлого гаргаад урд хөршөө дагах уу, хойд хөршөө дагах уу, эсвэл улс орны хөгжлийн замыг сонгохдоо зах зээлийг сонгох уу, социалист системийг сонгох уу, гадаадын хөрөнгө оруулалтаа нэг оронтой хийх үү, нээлттэй бодлого явуулах уу гээд үргэлж сонголтын өмнө ирж аль нэгийг нь сонгодог нь бодлогын сонголт. Засгийн газар, УИХ, ҮАБЗ нь шийдвэр гаргаад шийдсэн бол бодлого гаргасных нь төлөө тэр хүмүүсийг шийтгэж болохгүй. Үүн дээр ардчилсан Монгол Улс маш хатуу зарчим барьж байх ёстой. Ингэхгүй бол цаашид бодлого, шийдвэр гаргадаг хүн Монголын төрд байхгүй болно. Тиймээс энэ хоёр заагийг ялгаж үзэх хэрэгтэй.

Бид хоёр парламент дамнуулан Эрүү, Зөрчлийн болон шүүх засаглалын хуулийг батлан гаргасан. Ингэхдээ бид аль болох хорьж шалгадаг байдлыг таслан зогсоох үүднээс хуулиудыг өөрчилж, шүүхийн шинэтгэл хийж байна гэсэн шүү дээ.

-Гэхдээ нийгэм өндөр албан тушаалтнуудыг үзэхгүй болж...

-Миний хувьд Ерөнхий сайд, Сангийн сайдын алба хашиж байсан хүмүүс улсаа худалдаад эсвэл оргон зайлж төрдөө хүндэтгэлгүй хандана гэж бодохгүй байна. Тэр хүмүүс цаг тухай бүрт нь очиж мэдүүлгээ өгөөд үнэн зөвөө тогтоолгоод явах ёс суртахуунтай, ёс зүйтэй хүмүүс гэж харж байгаа. Тиймээс хоёр, гурван сараар нь хүмүүсийг хорьж, залхаан цээрлүүлж хэрэг хүлээлгэдэг зарчмаасаа холдох ёстой. Энэ зөвхөн Ч.Сайханбилэг, С.Баяр, С.Баярцогтын асуудал биш. Энэ нь бидний үргэлж ярьдаг ардчилал, хүний эрх болсон үнэт зүйлсийнхээ суурь зарчмыг эвдэж болохгүй. Жирийн иргэнээс эхлээд Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүн ч бай хэн ч байсан хүний эрх, ардчилал чөлөөт нийгмийн суурь зарчмыг хамгаалж, дуугарч байх ёстой.

Оюу толгойн гэрээний тухайд олон улсын зах зээлд Монголыг гаргаж ирсэн.

Монголын олон аж ахуйн нэгжүүдийг ажлын байраар хангаж байгаа, Монгол Улсад үр өгөөжөө өгч байгаа төслүүдийн нэг нь Оюу толгой. Гэрээг сайжруулж, илүү ашиг авах ийм шаардлага байгаа юу гэвэл тийм. Миний хувьд цаашид гэрээг сайжруулаад төрийн эзэмшлийн 34 хувийг болих ёстой гэж боддог. 34 хувьдаа багтсан рояалти буюу нөөц ашигласны татварыг борлуулалтаас нь аваад явдаг болох хэрэгтэй. Энэ нь манай улсад илүү ашигтай гэж хардаг. Оюу толгой компани өнгөрөгч онд хоёр тэрбум ам.долларын борлуулалт хийсэн. Бид Оюу толгойн орд дээр 15-20 хувийн рояалти тохирч чадвал жил бүр 300-400 сая ам.долларыг борлуулалтаас нь шууд авчих боломжтой. Борлуулалтаас шууд авдаг татвар учраас компанийн дотоод үйл ажиллагаанд тэр бүр оролцдоггүй. Тэр утгаараа сүүлийн жилүүдэд Монгол Улс, хөрөнгө оруулагчдын хооронд үйл ойлголцол болоод байгаа асуудлуудад цэг тавина гэж харж байна. Рио Тинто олон улсын хөрөнгийн бирж гарсан компани болохоор үндэстэн дамнасан корпорациуд глобал гэрээгээр томоохон ханган нийлүүлэлтүүд нь явагддаг. Үүнийгээ дагаад компанийн соёл өөр байдаг. Нэг үгээр хэлбэл энэ компани хөрөнгийн бирж дээр ашгаа хийж, хувьцааны өсөлт, бууралтаар ашиг орлого нь тооцогддог. Яг компанийн үйл ажиллагаагаа хамгийн өндөр өртгөөр, хамгийн аюулгүй байдлаар явуулдаг. Энэ нь зарим үед манайхтай зөрчилддөг үндэс болчихоод байгаа юм. Тиймээс бид компанийн дотоод үйл ажиллагаанд аль болох бага оролцох ёстой.

Дубайн гэрээгээр бид 2037 оноос 34 хувьдаа ногдох ашгаа хүртэж магадгүй. Нэгэнт ногдол ашиг ирэхгүй байгаа учраас 34 хувиа барьж байхаар рояалти руу шилжүүлээд ирэх жилээс шууд борлуулалтаасаа ашгаа хүртээд явах нь монголчуудын хувьд илүү зөв хувилбар байх. Хөрөнгө оруулагч талдаа хүнд тусах ч манайхан асуудлаа зөв гаргаад явбал болохгүй гэх зүйлгүй. Бид Оюу толгой гэдэг нэг завинд хамтдаа суусан учраас завиа цоолж, хөмрүүлж болохгүй.

-Ингэж баривчилгаа явуулж байгаа нь нөгөө талдаа улс төрийн өрсөлдөгчөө намнаж байгаа хэлбэр мөн үү?

-Монголын улс төр халуундаа халуун, намдуудаа намдуу явж ирсэн. Монголын улс төр өрсөлдөгчөө намнахдаа хэзээ ч хууль хүчний байгууллагыг бүү ашиглаасай гэж хүсдэг. Ашиглах гэсэн тохиолдол бүрт би эсэргүүцэж ирсэн. Тиймээс цаашдаа Монголын улс төр шударга, бодлогын хүрээнд хөгжих ёстой. Сүүлийн үед өрнөөд буй баривчилгааг харахад улстөрчдийн хоорон дахь толхилцоон гэхээсээ илүү хууль хүчний байгууллагын алдаа биш байгаа даа гэж харах юм. Хүнийг заавал хорьж шалгах хэрэг байгаа юм уу. Гэрийн хорионд, хязгаарлалтын бүсийг нь тогтоох гэх мэтчилэн тэр хүмүүсийн хэрэг шийдэгдтэл хорих шаардлагагүй. Төрийн өндөр албан тушаалтан гэлтгүй жирийн иргэдийг бүтэн сар хорьчихоод ганц удаа байцаалт авдаг. Ийм тохиолдол заавал барьж хорих ямар шаардлага байгаа юм бэ. 70-80 жил явж ирсэн хорьдог сэтгэлгээнээсээ бид салаагүй байна.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс АТГ-ын дарга болон дэд даргын үүрэг гүйцэтгэх хугацаа дуусгавал болсон гээд ард нийтийн дунд санал асуулга явуулж хоёр хүнийг энэ байгууллагын удирдлагууд нэр дэвшүүлсэн. Хууль зүйн байнгын хороо хэлэлцэх шаардлагагүй гээд буцаасан байна лээ. Таны байр суурь ямар байгаа бол?

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс АТГ-ын дарга болон дэд даргад нэр дэвшүүлсэн асуудлыг Их хурал хэлэлцэх нь өөрөө хууль зөрчсөн үйлдэл болно. Учир нь хуулийн тодорхой заалтын хүрээнд хэлэлцэх учиртай тул үүнийгээ зөрчих гээд байгаа юм. Тиймээс хэлэлцэх боломжгүй.

Ерөнхийлөгч болон Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар энэ удаа АТГ-ын даргыг олон түмний саналаар нэр дэвшүүлж байгаа гэсэн “шоу" тоглолт хийж байна. Ядаж дэвшүүлж байгаа хоёр хүнийг нь нийгэм таньдаг юм уу. Их өндөр санал авлаа л гээд байгаа. Ах дүү, найз нөхөд, хамт ажилладаг хүмүүс нь л таних байх. Явуулсан санал асуулга нь ч ойлгомжгүй байна лээ. Ард түмнээр хэлэлцүүлэх асуудал байж болохоос ард түмнээр хэлэлцүүлсэн нэртэй тэдний нэрийг барьж өөрсдийнхөө явуургүй тоглолтыг хийж болохгүй. Өмнө нь ийм хандлага гаргах гэж улстөрчид оролдсон ч бүтэлгүй болж байсан. Ардчиллын болон ард түмний нэрийг барьж улс төрийн жижиг тоглолт хийх гэсэн оролдлого бүр бүтэлгүйтдэг. Тэр үйл явцын л нэг байх. Нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдсөн, хуульч, эрх зүйч, салбарынхаа түүчээ болсон хүмүүс байсан бол өөр хэрэг. Би Монголын төрд зүтгээд 20 орчим жил болж байна. Энэ хоёр хүнийг нь бол танихгүй юм билээ. Жирийн иргэдийн түвшинд тийм өндөр санал өгсөн гэдэгт эргэлзэж байгаа юм.

Сүүлийн хоёр парламент дамжин Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах том асуудлыг ярьж байгаа шүү дээ. Үүндээ Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл ямар хүрээнд байх юм, Ерөнхийлөгч гэж хэн юм, түүний институци нь ямар эрх үүрэгтэй байх вэ гэдгийг тойроод байгаа нэг согог нь энэ. Ерөнхийлөгч болсон хүн бүр хууль хүчний удирдлагуудыг өөрийн үзэмжээр солих гэж оролдож, тэр хүмүүс өөрсдөд нь үйлчилдэг. Өнөөдрийн Ерөнхийлөгч биш өмнөх Ерөнхийлөгч нарын үед гарч байсан зүйл давтагдаж байна. Цагаан дээр хараар бичсэн хуулийнхаа хүрээнд асуудлаа оруулж ирээд төрийн ажил явдаг дэг жаягаараа асуудлаа тавиад явбал парламент хэлэлцээд нэг талд нь гаргаад явах байх.

-Яг ямар хууль зөрччихөөд байгаа юм бэ?

-Хууль зүйн байнгын хороон дээр тодорхой хуулийн заалтыг ярилцсан байна лээ. Их хурлын институцийн байр сууриа илэрхийлээд энэ хүрээнд нэр дэвшүүлээд явбал хэлэлцээд явна. Тэгээд ч одоогийн АТГ-ын даргын бүрэн эрх хүчин төгөлдөр байна уу, үгүй юу гэдэг нь маргаантай байна. Мөн өргөн барьсан процесс нь алдаатай. Тийм учраас хуулийн зөрчилтэй зүйлийг Их хурал хэлэлцэх шаардлагагүй.

-Хүүхдийн мөнгийг 100 хувь олгох асуудалд та ямар байр суурьтай байгаа вэ. Ерөнхийлөгч 100 хувь олгох саналтайгаа илэрхийлсэн, Засгийн газар 80 хувьд нь олгоно гэсэн. Хоёр институци төслөө хамтдаа хэлэлцэхээр болсон байгаа?

-Засгийн газар хүүхдийн мөнгийг 80 хувьд олгох нь зүйтэй. Хүүхдийн мөнгөөр дамжин тодорхой халамжийн бодлого явагдаж байна. Нөгөө талдаа хүн амаа өсгөх, иргэдийн мөнгөн орлогыг нэмэгдүүлэх чиглэлд бодлого явагдаж байгаа тул өнөөгийн нөхцөлд 80 хувьд нь буюу зорилтот бүлэгтээ чиглэсэн нийгмийн халамжийн бодлого явуулж байгаа нь зөв гэж үзээд Засгийн газар бодлогоо өргөн барьсан. Ерөнхийлөгч хүүхдийн мөнгийг 100 хувь олгоё гэсэн. Парламент хэлэлцээд нэг асуудал юм байна гээд хамтад нь хэлэлцээд тогтоол гаргаж байгаа. Хүүхдийн мөнгийг 80 хувьд нь олгоно. Ерөнхийлөгчийн 100 хувь олгох ёстой гэдэг асуудлыг судалж үзэх хэрэгтэй.

Сүүлийн 10 жилд хүүхдийн мөнгө олгож ирсэн түүхийг авч үзэхээр иргэдийн 20 хувь нь хүүхдийн мөнгөө авдаггүй. Хүүхдийн мөнгөө авахаар банк руу яваад байх шаардлага бага байдаг юм шиг байна лээ. Магадгүй цаашид 20 хувь нь хүүхдийн мөнгөө авъя гэсэн хүсэлтээ өгөөд авдаг хэлбэр рүү орж болно. Үүнийг судлахын тулд тогтоолын төслийг гаргаж байгаа.