-Ирэх долоо хоногийн чуул­ганаар Газрын тухай багц хуу­лийн төсөл хэлэлцэгдэж эх­лэх үү?

-Тэгнэ. Энэ долоо хоногт ма­най байнгын хорооноос орох хуу­лийн төсөл байхгүй. Харин ирэх долоо хоногт нэлээд чухал хуу­лийн төслүүд чуулганаар орно. Нам­рын чуулганы хуралдааны явцад, мөн зуны турш Газрын тухай багц хууль дээр ажлын хэсэг ажилласан. Ажлын хэс­гийн саналыг цэгцэлчихсэн. Газ­рын багц хуулиас Газрын ту­хай хууль буюу үндсэн гол хуулийг нь хэлэлцэж эхэлнэ. Бэлчээрийн хувьчлах эсэх, га­зар тариалангийн бүсэд байгаа нүүдлийн мал аж ахуйн асуудал, төрийн байгууллагуудын газ­рын харилцааны зөрчлийн асуу­дал зэрэг чухал, чухал асууд­луудын ойлголтыг нэг бол­гохоор чамгүй хугацаанд ажил­ласан. Мөн БОНХЯ-аас оруулсан Ногоон хөгж­лийн бодлогыг Их хурлаар хэ­лэл­цэж эхэлнэ. УИХ-ын дар­гын зөвлөлийн хурал дээр ирэх долоо хоногт хэлэлцэх асууд­лын дараалалд үүнийг оруулна.

-Хууль чамбай болчихлоо гэж дүгнэж байна уу. Их удаан хүлээлгэлээ, энэ хууль?

-Ер нь цаг хугацаа заагаад хэ­рэггүй байх. Манай гишүүд ч Газрын багц хуульд анхаарал хан­дуулж байна. Газар бол улс оршин тогтнохын үндэс. Газ­рын тухай багц хуульд бид ну­хацтай хандах учиртай юм. Тө­рийн ажлыг удаашруулаад байж болохгүй. Тэгэхээр нэлээд шахаж л хэлэлцэнэ. Бэлчээр хувьчлах тухай асуудал нэлээд яригдана. Тэгэхээр нухацтай л хэлэлцэнэ шүү дээ. Ажлын хэсэг чамбай ажилласан. Асууд­лаа өргөн цар хүрээтэй ярилц­сан. Газрын тухай багц хуулийн шүүсийг нэлээд сайн шахаж чадсан. Үр дүн гарна.

-Танай байнгын хорооноос томилогдсон ажлын хэсгүүд хөдөө, орон нутагт ажиллаж байгаа гэсэн. Нэлээд ноцтой асуудлуудыг хөндөж байгаа дуулдана?

-Ажлын хэсгүүд нэлээд идэвх­тэй ажиллаж байгаа. Тө­лөв­лөсөн ажлуудыг хийгээд сайн явж байна. Урт нэртэй хуу­лийн дагаж мөрдөх журмын ту­хай хуулийн ажлын хэсэг ба­руун бүсэд ажиллаад ирсэн. Баян­хонгор, Өвөрхангай, Сэ­лэн­гэ, Төв, Архангай аймгаар ажил­лаад ирсэн. Одоо зүүн бүс буюу Хэнтий, Дорнодын уур­хай­нуудаар явна. Энэ хуулийг маш нухацтай хэлэлцэх ёстой. Энэ хуу­лийг яарч хэлэлцэх учиргүй. Маш сайн дэнсэлж, сөрөг эерэг үр дүнг нь тооцож хэлэлцэх нь зүй­тэй.

-Ажлын хэсгийг хэн ахалж байгаа вэ. О.Баасанхүү ги­шүүн нэлээд ноцтой асууд­луу­дыг хөндөж байсан. Урт нэртэй хуулийг дагаж мөр­дөх журмын тухай хуульд нэ­мэлт өөрчлөлт оруулах ту­хай асуудлыг хэлэлцэхгүй байх ёстой гэж байр сууриа илэр­хийлсэн шүү дээ?

Дур­гүйд хүчгүй байсан уу, хэрэг­жүүлэх бололцоогүй байсан уу хэрэгжилт их муу байж ирсэн

-Д.Арвин гишүүн ахалж бай­гаа. Ажлын хэсгийн бүрэлдэ­хүүнд багтсан О.Баасанхүү ги­шүүн баруун бүсэд ажиллаад ир­сэн. Хуулийн хэрэгжилтэд ан­хаарал хандуулж ирээгүй. Дур­гүйд хүчгүй байсан уу, хэрэг­жүүлэх бололцоогүй байсан уу хэрэгжилт их муу байж ирсэн. Байнгын хорооны хурал дээр хоёр ч ажлын хэсгийн тайланг сонсч, зохих үүрэг даалгаврыг өгсөн. Засгийн газар Уул уур­хайн компаниудад 600 гаруй тэр­бум төгрөгийн нөхөн төл­бө­рийн асуудлыг ярьж байгаа юм.

Нөхөн төлбөрийг яаж тогтоосон бэ гэдэг нь өөрөө ноцтой асуудал. Нөхөн төлбөр яг бодитой 600 гаруй тэрбум байх уу, үгүй юу. Үүнийг татварын байгууллагаар нь хөөгөөд явчихад болно. Үнэхээр тийм хөрөнгө оруулсан уу, машин техник тоног төхөөрөмж нь байдаг юм уу гэдгийг хянах ёстой. Татварт хэдийг төлсөн бэ гэдгээр нь нөхөн төлбөрийн хэмжээг тогтоож болно.  Нэхсэний зоргоор нөхөн төлбөрийг тогтоож болохгүй. Булхай ч байж болно шүү дээ.

-Химийн хорт бодисын хадгалалт, тээвэрлэлт манайд нэлээд аюултай төвшинд байгаа нь танай байнгын хорооноос гарсан ажлын хэсгийн шалгалтаар илэрсэн байсан. Энэ талаархи мэдээллийг хэзээ Их хурал дээр ярих вэ. Хугацаа алдмааргүй санагдах юм?

-Ажлын хэсгийн дүгнэлтийг ойрын үед гаргана. Монгол Улсад химийн хортой бодис, ашиглалт, тээвэрлэлтийн хууль байгаа боловч шаардлага хангахгүй байна. Уулын баяжуулах үйлдвэр, том том үйлдвэрүүд маш их хэмжээний химийн бодис хэрэглэдэг атлаа аюулгүй байдлаа хангаагүй. Эрдэнэт үйлдвэр дээр гэхэд маш их хэмжээний химийн бодис байдаг. Зарим нь хугацаа нь дуусчихсан. Яаж саармагжуулах вэ, хугацаа нь дуусчихсан байхад хадгалаад байх уу гэдэг асуудал байна. Уул уурхайн компаниуд цианит натри хэрэглэдэг. Тэдний хадгалалт, хамгаалалт ямар байгааг хянах хяналт сул байгаа. Маш ноцтой бодис шүү дээ, энэ чинь. Хамгаалалт нь цэрэгжсэн байх ёстой. Сөрөг талаас нь бодлоо гэхэд террорист үйл ажиллагаа явагдвал яах вэ.

Олон мянган хүнийг устгах чадалтай хорт бодис хамгаалалтгүй шахам байгаа нь ноцтой асуудал болоод байна. Маш их хэмжээний хүнцэл ямар ч хадгалалтын горим хангаагүй, шаардлага хангахгүй нөхцөлд хадгалагдаж байна. Байгаа газрынх нь байршил, хэмжээг нь хэлээд яах вэ. Үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөхүйц асуудал үүсчихээд байгаа. Газрын гүнд булаад, бетондоод хаях уу, эсвэл саармагжуулаад, боловсруулаад хоргүйжүүлэх үү гэдгээ яаралтай ярилцах болжээ. Ноцтой асуудлууд байгаа учраас зохих байгууллагуудад нь үүрэг даалгавар өгч, Засгийн газарт ч үүрэг болгоно.

-Уран олборлох нь гэж яриад эхэллээ шүү дээ. Саяхан Францын Гадаад хэргийн сайд Монголд айлчилсан. Дорноговьд одоо болтол асуудал үүсгэж байгаа “Арева” группийн удирдлагууд дагалдан ирж гарын үсэг зурж, Монголын Засгийн газартай хамтарч ажиллахаар болсон нь байгаль хамгаалагчдын эсэргүүцэлтэй тулгарах бололтой?

Ураны асуудлаар Засгийн газар “Арева”-тай гэрээ хийгээд Засгийн газар 34 хувийг нь эзэмшихээр болсон.

-Бид байгалийн баялгаа ашиглах ёстой. Ашиглах ч болно. Ураны асуудлаар Засгийн газар “Арева”-тай гэрээ хийгээд Засгийн газар 34 хувийг нь эзэмшихээр болсон. Уран олборлохдоо дэлхийн хамгийн тэргүүний техник технологи ашиглах учиртай. Байгаль орчин, хүн амьтанд хоргүй байх технологийн горимыг зайлшгүй дагаж мөрдөн ажиллах ёстой юм. Технологийн горим алдагдаж, мал адгуус амьтан хордож, хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөөд ирвэл энэ асуудлыг бид зайлшгүй ярих ёстой юм.

Хариуцлагыг л бид нэхнэ. Ажлын хэсэг гаргаад эдгээр асуудалд хяналт тавина. Дорноговийн Улаанбадрах суманд үүсээд байгаа асуудалд манай байнгын хорооноос ажлын хэсэг томилогдсон. Ажлын хэсэг шууд дүгнэлт гаргачихгүй. Энэ бол шат дараалалтай явагдах асуудал. Мэргэжлийн байгууллагуудаар шинжлэх ухааны үндэслэлтэй дүгнэлт гаргах учиртай. Их хурал, Засгийн газар адилхан ажлын хэсэг гаргаад явж байгаа. Ц.Цолмон гишүүн ажлын хэсгийг ахалж ажиллана.

-Алтны ил тод байдлын тухай хууль чуулганаар орох нь уу?

-Хэлэлцэхгүй гэж нэлээд хэсэг нь эсэргүүцэж байгаа. Хэлэлцээд явах нь зөв гэж боддог. Монголбанк хүмүүс янз янзын аргаар алттай болчихдог учраас гарал үүслийг нь их судалдаг гэнэ. Хоёрдугаарт, тэр алт нь өндөр татвартай учраас бүгд гадагшаа гаргаж тушаадаг юм байна. Тийм учраас хуулиар зохицуулж Монголбанкаа мөнгөжүүлэх хэрэгтэй. Гол агуулга нь тэр гэж ойлгож байгаа. 1800 тонн алт гэдэг чинь асар их мөнгө. Оюутолгойн алт гадагшаа бус Монголбанкинд таван хувиар биш 2.5 хувиар бууруулж Монголдоо үлдээх гээд байна. Оюутолгойн цаад компаниа 2.5-ын татвартай Монголд тушаах уу, эсвэл гадагшаа гаргах уу гэдэг нь ашгийн асуудал. Хувьцаа эзэмшигчид нь мэдээж шахалт үзүүлж Монголбанкинд хадгалуулна. Энэ хуулийг дэмжихгүй байгаа хүмүүс байгааг дээр хэлсэн. Тэгвэл хуучнаараа л таван хувиар явцгаая. Оюутолгойн алт урагшаа даваад явна шүү дээ. Хэд дахин нугалах ашиг Монгол Улсад ирэх учраас би хувьдаа дэмжиж байгаа.

-Төсвийн асуудал маргаан дагуулсан хэвээр байна шүү дээ. Хариуцлагын асуудлыг ч ярих ёстой гэж үзээд байгаа бололтой?

-Төрийн өндөр алба хашч байгаа бол хариуцлага хамт байдаг. Зөөлөн буйдан гэж ойлгож байгаа бол үлгэр шүү. Хариуцлагын асуудал байгаа гэдгийг Засгийн газрын сайдууд ухамсарлаж ойлгох хэрэгтэй. Эдийн засаг хүндэрлээ. Үүндээ дүгнэлт хийсэн байлгүй дээ. Гишүүд шүүмжлэлтэй хандсан учраас Засгийн газар эрүүл, бодитой төсөв оруулж ирлээ. Ерөнхий сайдын хэлээд байгаа гурван тэрбумаар босохыг 30 тэрбумаар босгоод байгаа асуудалд анхаарал хандуулмаар байна. Энэ бүхэн давтагдсаар байгаа нь яамдын сайдууд хариуцлагагүй байгааг харуулж байна. Сургууль цэцэрлэгээ бариад бусад асуудлаараа мөнгөндөө тохируулж тансаглая гэж хэлмээр байна. М.Энхсайханы Засгийн газрын үед 10 яамтай байсан. Энэ бол маш зөв тогтолцоо.

-“Авлигажсан төсөв” гэдгийг та юу гэж ойлгож байгаа вэ. МАН-ынхан энэ асуудлыг шалгуулна гэж байгаа шүү дээ?

-Авлигажсан гэж ярих болсон шалтгаан Ардын намыг засаг барьж байх үед л бий болсон асуудал шүү дээ. Тэд өөрсдөө хамгийн сайн мэдэж байгаа. Он удаан дамжиж байгаа барилгад авлига орсон. Дарга, цэрэг нар нь нийлээд хувааж идээд дуусгачихсан шүү дээ. Дөрөв, таван жил баригдаагүй өчнөөн олон барилга байгаа учраас энэ асуудлыг ярих л ёстой. Энэ утгаар л Н.Алтанхуяг сайд хэлсэн хэрэг.