Монголын хөдөө аж ахуйн хоршоологчдын үндэсний холбооны дэд ерөнхийлөгч Ц.Алтантуяатай ярилцлаа.

-Хөдөө аж ахуйн салбарт жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хэрхэн хөгжүүлэх ёстой вэ. Өнөөгийн байдал нь ямар байна?

Улс орон маань ЖДҮ хөгжүүлэх тодорхой алхамуудыг хийж байна. ЖДҮ-тэй холбоотойг сангуудаас тодорхой хэмжээний зээлийг хоршоогоороо авсан. Өмнөх засгийн үед жижиг дунд үйлдвэрийн газрын бичил бизнес болон хоршооны хэлтсээс бага хүүтэй, сайн нөхцөлтэй зээлийг авч байлаа. Сүүлийн нэг жилийн хугацаанд хоршоонд зээл өгөөгүй. Харин гишүүд маань өөрсдөө янз бүрийн шугамаар зээл авч байгаа байх.

Одоо Хөдөлмөрийн яамнаас орон нутгийг хөгжүүлэх сангаасаа зээлээ түлхүү ав гэсэн удирдамжийг өгсөн байна лээ.

-Сум хөгжүүлэх сангийн зээл нь тухайн орон нутаг дахь жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгч нарт зориулагдсан. Танай хоршоологч, малчид, тариаланчид энэ зээлд хэрхэн хамрагдаж, ямар үр дүн гаргав аа?

Сум бүрт харилцан адилгүй байна. Энэ нь тухайн сум орон нутгийн удирдлагаас шалтгаалж байх шиг. Зарим сум нь малчдын хоршоодод зээл огт өгөөгүй. Харин Говь-Алтай аймгийн хувьд 50-иас дээш

Говь-Алтай аймаг нь тэмээгээрээ Өмнөговь, Баянхонгор аймгийн дараа гуравдугаарт ордог байна.

малчидтай хоршоонд зээл олгосон. Энэ үр дүнгээ өгч, оны эцэст малчдын орлогыг нэмэгдүүлж чадсан хоршоодын чуулга уулзалтыг хийсэн. Тэд зээлийг үр бүтээлтэй ашиглаж, малчдын орлогыг дээшлүүлж, нэмүү өртөг шингээж чадсан хоршоонд цаашид зээлээ өгөхөөр болсон. Эсрэгээрээ чадаагүйг нь хураах, эргүүлэн төлөхийг шаардах хэлбэрээр ажиллаж байгаа. Ер нь тус аймаг бол хөдөө аж ахуйн хоршоологчдын хөдөлгөөнөөр улсдаа жишиг болно.

-Хөдөө аж ахуйн хоршоологчдоос хичнээн хувийг нь малчид эзэлж байгаа вэ?

80 хувийг эзэлдэг гэхэд хилсдэхгүй. Үлдсэн цөөн хувь нь газар тариалан эрхлэгч, ногоочид, зөгийчид байдаг.

Тиймээс малчдыг ЖДҮ эрхлэгч гэдгийг хуулиараа хүлээн зөвшөөрч, тэдэнд ЖДҮ-ийн зээлд хамрагдах боломжийг олгох хэрэгтэй. Хоршоо бол дэлхий дээрх аж ахуйн нэгжийн хэлбэрүүдээс хамгийн ардчилсан шинжтэй нь байдаг. Учир нь хоршоо гишүүдээ дэмжиж, тэдний орлогыг нэмэгдүүлэх зорилготой. Компани шиг ашиг хардаггүй. Мөн компани оруулсан хөрөнгө хэмжээгээр эрх мэдэлтэй байдаг бол хоршоонд бүгд тэгш эрхтэй, нэг саналын эрхтэй оролцдог.

Боломжийн хэрээр олон улсын төсөл хөтөлбөрүүдэд хамруулж, сургалтад суулгадаг. Мөн тэдэнд хэрэгцээтэй тоног төхөөрөмж, каталогийн судалгааг гаргаж өгнө. Мөн багахан хэмжээний зээлийг өгнө. Одоо Зээлийн батлан даалтын сангийн тухай хуулинд хоршоодыг батлан даалт гаргах эрх зүйн үндэс бүрдүүлэхийг хүлээж байна. Энд нэг зүйлийг хэлэх хэрэгтэй. Хөдөө аж ахуйн хоршоо бол хадгаламж зээлийн хоршоо биш.

-Уул уурхай хэт шүтсэн эдийн засгийн хувьд малчид хүртэл бэлчээрт явж байхдаа металл хайгчаар ашигт малтмал хайх болсон. Хөдөө аж ахуйг эрчимжүүлэн хөгжүүлэх асуудал юу болж байна вэ. Малчдын тоо цөөрсөн үү?

Мал нь өсч байгаа ч малчид нь цөөрсөн. Саяхан манай холбоо Азийн фермерүүдийн холбоотой хамтран залуу малчдын талаарх судалгааг хийсэн. Тэндээс үзэхэд залуучууд хөдөө аж ахуйн салбарт ажиллах хандлага маш муу нь илэрсэн. Хөдөө газар залуу хүн хөгжих боломж бага, мэдээлэлд хүрэх боломжгүй, амьдралын нөхцөл хүнд, төр засгийн зүгээс дэмжлэг бага гэсэн шалтгааныг хэлсэн юм. Ихэнхи нь хот суурин газар амьдрах сонирхолтой.

Залуус мал маллах хүсэлгүй байгаа нь тэр хэмжээгээр малчдын тоо буурч байгааг харуулна. Тиймээс цаашид малчдын халааг бэлдэх асуудлыг хурцаар ярихгүй бол болохгүй. Үүнээс мал аж ахуй маань уламжлалт аргаараа явах уу, үгүй юу дээрээ тулах вий. Нүүдлийн малчид бол соёлыг тээгч, нөгөө талаас газар нутаг хамгаалагч.

Өнөөдөр тэд л малаа бэлчээдэг газраа хаанаас хаа хүртэл байдгийг

Мал тооллогын 2013 оны эцсийн дүнгээр манай улсын нийт малын тоо 45 144 324 толгойд хүрлээ. Өмнөх оныхтой харьцуулахад 4.2 сая толгой буюу 10.3 хувиар өссөн байна. Малын тоог 5 төрлөөр авч үзвэл, адуу 2 619 377, үхэр 2 909 456, тэмээ 321 480 хонь 20 066 428, ямаа 19 227 583 толгой байна.

мэднэ. Бид очоод газар нутаг, хидээ мэдэхгүй. Дээрээс нь экологийн цэвэр өвс иддэг малын бүтээгдэхүүн монгол хүний эрүүл мэндэд онцгой чухал ач холбогдолтой. Гэтэл одоо хөдөө аж ахуйн ложистик хөгжөөгүйгээс болж тухайлбал, Архангай, Өвөрхангай аймгийн малчид үнээгээ саахаа больсон. Цагаан идээ хийгээд хүн авахгүй байгаа учраас тугаланд нь өгч байна. Тэгсэн тугал нь сүүндээ бялуурчихсан. Бараг сүүгээ асгаж байна. Гэтэл Улаанбаатар хотод цэвэр цагаан идээ хэрэглэх хүсэлтэй иргэд байгаад байдаг.

-Үйлдвэрлэгч худалдаачин хоёр уулзаж чадахгүй байна гэсэн үг үү. ЖДҮ-ийн асуудлаар хүмүүстэй ярилцаж байхад бүтээгдэхүүнээ борлуулах нь хамгийн хэцүү тухай ярьж байсан?

Олон улсад бэлтгэн нийлүүлэгч, үйлдвэрлэгч хоёрыг холбосон асар олон ложистик маркетингийн компаниуд ажилладаг. Манайд хөдөө аж ахуйн ложистик хөгжөөгүй. Муу нэртэй ч ченжүүд өнөөдрийг хүртэл борлуулалтын том сүлжээг авч явж байна. Гэхдээ тэнд чанар аюулгүйн стандарт хангагдахгүй байгаа нь хамгийн эмгэнэлтэй. Ченжүүд татвар төлдөггүй. 2012 онд “BSF” химийн үйлдвэр нийгмийн хариуцлагаа дээшлүүлэх үүднээс махын борлуулалтыг сайжруулах тал дээр судалгаа хийсэн.

Тандалт хийхэд махны чиглэлийн ложистик тоотой хэд байгаа ч монгол орон даяар үйл ажиллагаа явуулж чадахгүй байгаа юм.  Мах маркет, Мах импекс гээд жижиг үйлдвэрүүд байгаа ч өөрсдийнхөө боловсруулах хэмжээнд л ложистикоо хийдэг.

Борлуулалтын сүлжээ бол малчны хотноос хэрэглэгчийн үүдний дэлгүүрт хүрэхийг хэлнэ. Тиймээс эдгээрийг сайжруулж зөв бүтцэд оруулах ёстой. Ингэвэл хөдөө аж ахуй эрчимжинэ.

-Хөдөө аж ахуйн бирж өнгөрсөн жилээс хойш үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлсэн. Тус биржийн үр шимийг хоршоологчид хэр хүртэж байгаа юм бол?

Өнгөрсөн жил ноолуур, сарлагын хөөврийг арилжсан байна лээ. Дөнгөж

Хөдөө аж ахуйн биржийн анхны арилжааны цанг Х.Баттулга сайд цохиж байсан. Анхны арилжааг өнгөрсөн оны дөрөвдүгээр сарын 5-нд эхэлсэн юм.

эхэлж байгаа учраас алдаа байлгүй яах вэ. Гэхдээ өнгөрсөн жилийн хувьд малчдад хүрч ажиллаж чадаагүй. Хоршоо биржийн арилжаанд нэг удаа оролцох эрхтэй байдгийн хувьд оролцсон байгаа.  Гэхдээ манай ихэнхи ноолуур урд зүг рүү гараад явчихсан. Үүнээс болж зарим ноос ноолуурын чиглэлийн үйлдвэрүүд хаалгаа барьж байна. Хятадуудаас өндөр үнэ хэлж чаддаггүй. Хэдийгээр бирж байгуулсан ч үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжих тал дээр холбож өгөөгүй болохоор нэг л уялдахгүй байх шиг.

Бид Хятадын түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэгчээр хэдэн жил явах вэ.

-Гэхдээ нэг талаар ЖДҮ эрхлэгчид зарим тал дээр бэлэн юм хүлээх сэтгэхүй байгааг мэргэжилтнүүд шүүмжилдэг?

Бэлэн юм хараад, шалтаг хайгаад, засаг даргаа шүүмжлээд юу ч хийдэггүй хүмүүс байдаг. ЖДҮ эрхлэгчдийг  бизнес төлөвлөгөө, төслөө бичээд ир гэхээр өөрсдөө бодитоор хийлгүй, хүнээр хийлгэчихдэг.

Хаана нь ямар тооцоо, эрсдэл гарах вэ гэдгээ гүйцэд судлалгүй хагас дутуу зүйл хийж зээл авах гэж улайрдаг. Зээлээ авсны дараа төслийнхөө дагуу хэрэгжүүлдэггүй зэрэг үр ашиггүй байдал гаргадаг.

Гэхдээ хамгийн гол нь мэдээлэлд ойрхон хүн олон боломжийг өөртөө нээж байгаа гэдгийг хүмүүст хэлмээр байна.

-Хөдөө аж ахуйн салбар тэр дундаа газар тариаланч, ногоочдын хувьд байдал ямар байгаа вэ?

Ямар нэгэн бэрхшээлтэй байгаа хүмүүс нийлж хоршоо болдог. Ногоочин хүн үр, суулгацаа  авахаас эхлээд мөнгөний асуудалтай нүүр тулгарна. Гэтэл манай орон бусад орон шиг жилдээ гурваас дөрвөн удаа ургац авдаггүй нэг л удаа авдаг. Ихэнхи тариаланд усалгааны систем алга.

2013 оны ургацын урьдчилсан балансаар 423.4 мянган тонн үр тариа, үүнээс 404.6 мянган тонн буудай, 211.8 мянган тонн төмс, 103.4 мянган тонн хүнсний ногоо, 65.2 мянган тонн тосны ургамал, 21.0 мянган тонн малын тэжээлийн ургамал тус тус хураан авахаар тогтоогдсон.

Өртөг өндөртэй учраас тэр бүр авч чаддаггүй. Тиймээс ногоочдод юуны өмнө тоног төхөөрөмжийн дэмжлэг хэрэгтэй. Нэг хэсэг Атрын гуравдугаар аяны буянаар тодорхой хэмжээний төхөөрөмжүүдтэй болж авсан. Хүнс ногоо тариаланчдад тулгардаг хоёрдугаар асуудал нь борлуулалт болон агуулах байдаг.

Зоорьгүй учир намар гэхэд ченжүүдэд шуудай төмсөө 5000 төгрөгөөр бөөнддөг. Дээр нь мэдлэг, мэдээлэл, судалгаа дутмаг. Гэтэл Хятад, Энэтхэг зэрэг улсад явуулын лабораториуд тогтмол хөрсийг судалж, ямар ногоо тарихыг зөвлөдөг.

Ногоочдоо дэмжихгүй бол монголчууд дан хятадын ногоог идэж мэднэ.

-ЖДҮ-ийн тоног төхөөрөмжийг гаалийн татвараас чөлөөлөх хуулийн хугацаа дууссан. Гэтэл оны өмнө захиалгаа өгөөд төхөөрөмжөө авч амжаагүй үйлдвэрлэгчид олон байна.  Хуулийн хугацааг сунгах ёстой гэж та бодож байна уу?

Тийм ээ. Сунгах хэрэгтэй.  Гэхдээ гаалиас ямар тоног төхөөрөмжийг чөлөөлөх вэ гэдэгт дахиж сайн судалгаа хийх ёстой. Жагсаалтаас харахад тухайлбал зайрмагны цехийн тоног төхөөрөмжийг чөлөөлөх нь тийм чухал хэрэгтэй юу гэдгийг бодох л хэрэгтэй. Бид нар зайрмагны цехийг хөгжүүлэх гэж байгаа юм уу.

Гэтэл яг газар тариаланд хэрэглэгддэг маш олон төхөөрөмж ороогүй байсан. Хүн болгон зайрмагны цех байгуулахгүй. Хөдөө орон нутагт газар тариаланд хамагч боогч, трактор, анжис, төмс хураагч хэрэгтэй байна.

-УИХ-аар өнгөрсөн жилээс хойш НӨАТ-ын босгыг нэмэх асуудлыг ярьж эхэлсэн. Хоршоологчдын хувьд энд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

Монголын инфляци өндөр байгаа нөхцөлд НӨАТ 10 сая гэдэг бол утгагүй.
Саяхан 300 гишүүнтэй хоршоо дампуурсан. Учир нь татварын дарамтад орчихсон. Гишүүн малчдынхаа борлуулалтад зуучлагч болсноос болж НӨАТ-ын татвар төлөх болоод байна.

Малчин гишүүдийнхээ орлогыг нэмэгдүүлэхийн тулд зуучлагч болсноороо тэр борлуулалт нь хоршооны орлого болдоггүй. Малчиндаа л очдог. Гэтэл тайланд бичсэнээс болж хэдэн саяын НӨАТ төлөх ёстой болдог. Татварын зөв бодлого явуулах хэрэгтэй.

Олон улсын жишгээс харахад хоршооноос татвар авдаггүй. Зарим орон нь гишүүдийнхээ зуучлагч болсон бол татвар авахгүй гээд нөхцлийг нь заагаад өгчихсөн. Хоршоо бол ашгийн бус байгууллага. Тиймээс хоршоодын зүгээс НӨАТ-ын босгыг 100 сая болгох ёстой гэж үздэг.

 Ярилцсанд баярлалаа.