Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Том төрөөс ухаалаг төр рүү” аяны хүрээнд “Eagle News” телевиз, “News агентлаг”, “Өглөөний сонин” хамтран “Иргэдийн оролцоо ба шилдэг агентлаг тодруулах аян” үргэлжилж байна. Энэ удаа News.mn сайтын сэтгүүлч Ш.Чимэг Нийгмийн халамж үйлчилгээний ерөнхий газрын дарга Д.Баярсайхантай ярилцсаныг хүргэж байна

-Нийгмийн халамж үйлчилгээний ерөнхий газар шинэ бүтэц, зохион байгуулалттайгаар ажилласан. Өнгөрсөн 1.6 жилийн хугацаанд ямар ажлууд амжуулав. Энэ онд юу хийхээр төлөвлөж байгаа вэ?

-Манай агентлагт бүтцийн өөрчлөлт орж, Нийгмийн халамж үйлчилгээний ерөнхий газрын статустай болсон. Өөрөөр хэлбэл халамжийн чиглэлээр дагнасан үйл ажиллагаа явуулдаг гэсэн үг. 2012 онд орон даяар Удирдах ажилтны зөвлөгөөн зохион байгуулж, нийгмийн халамжийн зорилтот бүлгийг тодорхой болгохыг зорьсон. Үнэн хэрэгтээ хавтгайрсан халамж, мөнгө өгснөөр төрөөс зайлшгүй нийгмийн халамж хүртэх ёстой зорилтот бүлэг нь бүдгэрчихсэн байсан. Тиймээс л хавтгайрсан халамж хэрээс хэтэрлээ гэсэн шүүмжлэл хүртэх болсон.
Харин өнгөрсөн онд нийгмийн халамжийн салбарын шинэчлэлийн тойм хөтөлбөр гаргасан. Өнөөгийн нөхцөл байдлыг бодитой харж, тодорхой гурван зорилт тодорхойлсон. Тодруулбал, өөрийн гэсэн байргүй найман салбарыг байртай болгох, ажиллах нөхцлийг сайжруулах, сум, хорооны нийгмийн ажилтныг чанаржуулах сургалтын хөтөлбөр гаргалаа.
Мөн өрхийн амьжиргааны түвшин тогтоох суурь судалгааг хийсэн. Бүх салбарын хүрээнд 1538 иргэнийг хамруулсан мэдлэгийг дээшлүүлэх сургалт зохион байгуулсан. Дээр дурьдсан газруудаа байртай болгосон. Мөн ажилчид албан хаагчдаа моргейжийн зээлд хамрууллаа.

-Өрхийн амьжиргааны судалгааг анх удаа хийснээр орхигдоод байсан зорилтот бүлгийг зөв тодорхойлж чадах уу?

-Анх удаа өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сард орон даяар өрхийн амьжиргааны судалгааг хийж, зорилтот бүлгээ тодорхойлох боломжтой болсон. Үндэсний статистикийн газар, яам, тамгын газар, орон нутгийн удирдлагын байгууллагуудаас тодорхой асуулт бүрдүүлж, судалгаагаа хийсэн. Судалгаа авагчиддаа зориулж гурван төрлийн сургалт зохион байгуулж, нийт 5.9 тэрбум төгрөг зарцуулахаар төсөвлөсөн. Улсын хэмжээнд 11 мянга 600 хүн ажилласан. Хаалганаас хаалганд гэсэн зарчмаар маш өндөр түвшний судалгаанд нийт 2.3 сая орчим хүн хамрагдсан. Цаана нь 500 гаруй мянган хүн хамрагдаж чадаагүй. Энэ нь гадаадад болон цэргийн албанд мордсон, шүүхийн шийтгэлээр ял эдэлж байгаа, тухайн иргэн судалгаанд хамрагдахыг хүсээгүй зэрэг олон шалтгаантай. Улсын хэмжээнд 768 мянган өрх байдгаас 713 мянга нь судалгаанд хамрагдсан.

-Судалгааны дүн хэзээ гарах вэ?

-Одоогийн байдлаар судалгаа дуусчихсан, програмчлалын шатандаа яваа. Судалгаанаас гарсан үр дүнг Үндэсний статистикийн хорооны суурь судалгаатай харьцуулахад баримжаатай, сайн судалгаа болж гэж дүгнэсэн. Мөн Дэлхийн банкны төлөөлөл ирж баталгаажуулах, нийцэл нь ямар байгаа, алдаатай эсэхийг шалгахад 0.1 хувийн алдаатай гарсан. Олон улсын түвшинд иймэрхүү судалгааг 0.5 хувийн алдаатай байхыг хүлээн зөвшөөрдөг бөгөөд 0.1 хувь байсан учраас богино хугацаанд хийсэн, маш сайн судалгаа гэж дүгнэлт гаргасан.

Бидний хувьд энэ нь судалгаа авсан хүмүүс маш сайн бэлтгэгдсэнийх гэж бодож байгаа. Судалгааг цаашид статистик, нийгмийн даатгал, Улсын бүртгэл, орон нутгийн удирдлага, татвар гэх мэт төрийн олон байгууллага ашиглах боломжтой.

Түүнчлэн нийгмийн халамжийн категорчилсон 71 үйлчилгээг багцлах, хууль эрх зүйн орчинд өөрчлөлт оруулах, нэг хүнд очих тэтгэвэр, тэтгэмжийн хувь хэмжээг батлагдаж байгаа төсвийн хүрээнд нэмэгдүүлэх зэрэг арга хэмжээ авахаар ажиллаж байна.

-Та дээр зорилтот бүлгээ зөв тодорхойлох тухай хэлсэн. Судалгааны үр дүн үүнд нөлөөлнө биз?

-Судалгааны дүнгээс харахад өмнө нь халамж авч байсан иргэдийн 50 хувь нь хасагдаж байх жишээтэй. Хүн амын дунджаар 30 хувь нь төрөөс зайлшгүй тэтгэвэр, тэтгэмж авах шаардлагатай байгаа юм. Тиймээс энэ хүмүүст төр ямар бодлого баримталж, яаж ажиллах вэ гэдгийг шийдвэрлэхэд судалгаа чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Дүнгээ удахгүй Ерөнхий сайдад танилцуулахаар бэлтгэл ажлыг хийж байгаа.

-Зорилтот бүлэг буюу хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг нийгмээс тусгаарласан байдаг. Дэлхийн бусад орны хувьд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд тэгш эрхтэйгээр нийгмийн аливаа үйл ажиллагаанд оролцдог. Тэдний нийгмийн харилцааг хэрхэн тэгшитгэх вэ?

-Нийгмийн хөгжлийн үйлчилгээний хуультай хөгжилтэй орнууд бий. Түүн шиг Нийгмийн хөгжлийн үйлчилгээг сайжруулах, стандарттай болох хууль хэрэгтэй байгаа юм. Жишээлбэл, хараа, сонсголын бэрхшээлтэй, сааталтай гээд бүгд өөр стандарттай байдаг. Гэтэл энэ бүхэнд зориулсан сургагч багш, эмчилгээ, үйлчилгээ гэж алга. Тэдэнд зориулсан сургалт, хөгжил, эмчилгээний төвүүд байхгүй. Харин хөгжингүй орнуудад бол хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэддээ зориулсан сургалтын болон хөгжлийн, эмчилгээний төвүүд байдаг. Энэ туршлагаас бид судалж, стандарт боловсруулж, хууль санаачлах шаардлагатай байна. Үйлчилгээний хувьд төрийн байгууллага нь стандарт, шаардлагатай төсвийг баталдаг, төрийн бус байгууллага нь гүйцэтгэдэг жишиг дэлхийд үйлчилдэг.
Бид ч мөн энэ жишгээр явахгүй бол хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс жил бүр нэмэгдсээр байна. Ийм хүүхдүүдтэй эцэг, эх манай байгууллагад маш их ханддаг. Зориулагдсан багш, нийгмийн ажилтан алга, байр, төвүүд нь ч байхгүй. Миний хувьд байгаа үедээ энэ асуудал руу түлхүү ажиллахаар зорилго тавин ажиллаж байна. Гэхдээ бид хууль гаргахгүй. Тодорхой асуудлыг яаманд хүргүүлж, түүгээр дамжуулан Засгийн газар, УИХ-ын түвшинд хүргэнэ.

-Өрхийн амьжиргааны түвшин тогтоох судалгаа жинхэнэ зорилтот бүлгийг тодорхойлж байна. Энэ бүлэгт чиглэсэн нийгмийн хөгжлийн хуультай болж, эрх зүйн орчин хэзээ бүрдэх вэ?

-Би хугацаа хэлж чадахгүй. Энэ судалгаа суурийг нь тавьж өгч байна. Улстөрийн дэмжлэг маш чухал. Хэзээ батлах боломжтойг УИХ мэднэ. Бидний зүгээс ямар ч гэсэн яамнд асуудлаа тавина. Хэрэв энэ хууль гарч ирвэл маш нарийн стандарттай болох шаардлагатай. Үүнийг боловсруулахад хугацаа орно. Ямар ч гэсэн энэ Засгийн газрын бүрэн эрхийн хугацаанд хуультай, стандарттай болж чадвал маш том амжилт гэж бодож байна.

-Зорилтот бүлэг тодорхой болоод ирэхээр төрөөс халамжид зарцуулж байсан мөнгөний хэмжээ багасна гэсэн үг үү?

-Тэр хэмжээний мөнгийг багасгахын тулд 71 нэр төрлийн үйлчилгээг нэгтгэх, багцлана. Ер нь бол нийтээр нь тараадаг байсныг зогсоож зөвхөн зорилтот бүлэгт хүнсний талон тараах, хүүхдийн мөнгийг сар бүр олгох, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар цаатнуудад сар бүр тэтгэмж олгох гэсэн халамжийн тэтгэмж олгож байгаа.

-Таны хэлж буйгаар төрөөс зайлшгүй дэмжлэг авах ёстой зорилтот бүлэг гэж бий. Гэхдээ мөнгө тарааж, халамжлахаас өөр зохицуулалт хийж болох уу. Жишээлбэл ажлын байраар хангах гэдэг юм уу?

-Миний яриад байгаа Нийгмийн хөгжлийн үйлчилгээний хууль. Энд бол байрыг нь хувийн хэвшил хийгээд, стандартын дагуу хувийн хэвшилтэй хамтарч ажиллах юм. Дэлхийн бусад оронд бол өгдөг мөнгийг нь багцлаад нэг стандартын дагуу үйл ажиллагаа явуулах боломжтой төрийн бус байгууллагад өгнө. Тэгээд энэ байгууллагаар дамжуулан ажиллах, сурч боловсрох, ажлын байраар хангагдах юм. Жишээлбэл хараагүй иргэдийг массажистаар сургаж, ажилд зуучлах, тэргэнцэртэй хүнийг компьютерийн мэргэжил эзэмшүүлэн, программ зохиох гэх мэт ажлын байртай болгодог.

Мөн Монголд “Бест-1” гэх мэт хараагүйчүүдийн массажист төв байдаг. Энэ төвийн хүмүүсийг Япон улсад суралцуулаад энд ажилд оруулаад одоо хүрээгээ тэлж, олон салбартай болсон байсан. Яг энэ мэт байдлаар сургах, стандартыг тогтоох, хөгжлийн бэрхшээлтэй тухайн хүнд нь зориулсан хөгжлийн үйлчилгээ буюу өөрийнх нь авьяас чадварт тохируулсан үйлчилгээг үзүүлдэг нийгмийн ажилтнууд байдаг. Тэр нийгмийн ажилтнуудыг төрөөс цалинжуулдаг. Ийм л эрх зүйн орчин, стандартыг батлахын тулд улстөрийн дэмжлэг, санхүүжилтийг хийгээд явах шаардлагатай.

Сүүлийн үед уул уурхай, нүүрс, зэс зэрэгт анхаарлаа хандуулахаас нийгмийн асуудалд анхаарлаа хандуулах нь бага байна. Хэрэв энэ асуудалд төр анхаараад эхлэвэл ядуурал багасч, буурна. Нийгмийн хөгжлийн үйлчилгээний хуультай болвол хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд нийгэмших, өөртөө итгэлтэй болох гээд давуу талууд гарч ирнэ.
Үүнээс гадна тэтгэвэр тэтгэмжийн мөнгийг наад захын амьдралд нь хүрдэг болгомоор байна. Саяхан халамжийн мөнгийг нэмээд 110 мянган төгрөг болгосон. Энэ мөнгөөр одоогийн нийгэмд яаж амьдрах вэ. Гэтэл энэ хүмүүс хөдөлмөр эрхлээд орлого олох боломжгүй. Тэгэхээр наад зах нь халамжийн мөнгийг нь нэмэх шаардлагатай байгаа юм. Энэ мөнгө нь нэмэгдээд ирэхээр амьдрал нь эрс сайжраад ирэх юм.

-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн төв барина гэж тусгасан. Энэ ажил юу болж байна вэ?

-Уг нь Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт тусгагдсан боловч үүний цаад утгыг нь ойлгох хүн алга. Засаг дарга нар барина, яам барина гээд төсөв мөнгөтэй холбоотой асуудлыг нь мэдэхгүй байна. Гэтэл хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн төв нь усан бассейн, физик эмчилгээний тасагтай байх гээд шал өөр стандарттай.
Хамгийн энгийн нь хаалгаар ороход тэргэнцэртэй хүний шат нь хэдэн градусын налуу байх, хаалга, лифт гээд бүх зүйл өөр өөр стандарттай байдаг.

-Хуульд компаниуд 25-аас дээш ажилчинтай бол нэг хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн ажиллуулна гэсэн заалт байдаг. Энэ хэр хэрэгждэг бол?

-Хөдөлмөрийн хуульд тусгасан ч хэрэгжүүлдэг газар гэж байхгүй. Хэрэв ажиллуулахгүй бол торгуулийн мөнгө төлдөг. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн холбоо нэг үе энэ ажлыг хийдэг байсан. Одоо таг болсон. Гэхдээ энэ асуудал Хөдөлмөрийн яаманд харьяалагддаг юм.

Д.Баярсайхан: Тэтгэвэр, тэтгэмжийн мөнгийг амьдралд ойртуулмаар байна