Эдийн засгийн байдал хүнд байгаа гэх нэрийдлээр томоохон уул уурхайн компаниас эхлээд олон байгууллага цомхотгол хийж, ажилчдаа олноор нь халах болсон. Цаг үеийн энэ асуудлаар МҮЭ-ийн холбооны ерөнхийлөгч Х.Амгаланбаатартай ярилцлаа.

-“Оюу толгой” компани 300 ажилтнаа халлаа. Өөр олон байгууллага цомхотгол эрчимтэй хийж байх шиг байна. МҮЭХ энэ асуудалд ямар байрь суурьтай байна вэ?

-“Оюу толгой”-н нөхцөл байдал бол тодорхой.

300 орчим хүн ажлаас халсан нь цэвэр хууль бус гэж үзэж байгаа. Хөдөлмөрийн хуульд зааснаар хоёроос дээш хүн халсан тохиолдолд бөөнөөр халах үйл явц гэж үздэг.

Энэ тохиолдолд дор хаяж 45 хоногийн өмнө мэдэгдэх ёстой. Энэ хугацаанд ажилтны төлөөллийн байгууллага буюу үйлдвэрчний эвлэлийн холбоонд бүтцийн ямар өөрчлөлт хийх болсон, хэдэн хүн цомхотгох шаардлагатай, тэдний дараагийн ажлын байрыг хэрхэн бий болгох, тэтгэвэр тэтгэмжийг яаж олгох гэхчлэн хүний эрхтэй холбоотой олон асуудлаар хэлэлцээр хийж зохион байгуулах ёстой байсан.
Харамсалтай нь, бидний авсан мэдээллээр урд өдөр нь ажлаа хийж дуусаад маргааш ажилдаа гарна гэж байсан хүмүүст гэнэт мэдэгдэл үзүүлээд онгоцонд суулгаад явуулсан. МҮЭХ-оос Оюу толгой компанид яаралтай хэлэлцээр хийе гэсэн шаардлага хүргүүлж, холбогдох яамдад асуудлаа тавьсан.
Ойрын хугацаанд салбарын үйлдвэрчний холбоо, компанийн удирдлага, үйлдвэрчний эвлэлийн хороо хэлэлцээрийн ширээний ард сууж энэ асуудлыг ярих байх гэж найдаж байна. Ярих ч ёстой. Сая халагдсан 300 орчим хүнээс гадна цаашид ийм байдлаар ажилтан халах асуудал үргэлжлээд явах уу гэдэгт дүгнэлт хийх шаардлагатай.

-Өмнө нь ч бас олон хүн халж байсан удаатай. Тухайн үед МҮЭХ арга хэмжээ авч чадсан бил үү?

-Хэдхэн хоногийн өмнө гарч ирсэн асуудал биш л дээ. Өнгөрсөн 2013 оны наймдугаар сарын 14-нд 2000 гаруй хүнээ ажлаас халсан. Туслан гүйцэтгэх гэрээгээр ажиллаж байгаа гэдгээр халхавчлаад өнгөрсөн. 2000 гаруй хүний 63 нь “Оюу толгой” компанийн үндсэн ажилтан байсан, тэднийг сэлгэн ажлууллаа гэсэн. Харин туслан гүйцэтгэх гэрээгээр ажиллаж байсан хүмүүсийн асуудал одоог хүртэл шийдэгдээгүй, тодорхойгүй байна.

-Туслан гүйцэтгэх гэрээтэй байгууллагаас нь халагдвал Оюу толгой төсөлд хамаагүй гэсэн үг үү?

-Оюу толгой төслийн хүрээнд ажиллаж байгаа учраас Оюу толгой төсөлтэй шууд холбоотой гэж бид үзэж байна. Туслан гүйцэтгэгч, үндсэн ажилтан гэсэн ялгаварлал байж болохгүй. 300 хүн халахдаа “Рио тинто” компани олон улсад үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуддаа цомхотгол хийсэн гэж тайлбарласан. Энэ бол тодорхой шалтгаан биш. Шалтаг л байхгүй юу. “Рио Тинто” компани Африкийн бүгд найрамдах улс дахь компанийнхаа ажилтанг цомхотгох эсэх нь Монголын асуудал биш шүү дээ. Нэг хүнийг ч хууль бусаар халж болохгүй. Хэрэв үнэхээр халахаас өөр аргагүй нөхцөл байдал үүссэн бол хуулийн дагуу зохицуулах ёстой.

-Оюу толгойгоос халагдсан хүмүүс яагаад чимээгүй байна вэ гээд гайхах хүн олон байх шиг. Энэ тухайд?

-Оюу толгой гэлтгүй гадаадын хөрөнгө оруулалттай компанид өндөр цалинтай ажил хийж байсан хүмүүсийн хандлага ийм байдаг. Тэдэнд эргээд ажилд авчих болов уу гэсэн хүлээлт бий. Хэрэв хэл ам хийгээд явбал ажилдаа эргэж ороход нь хаалт болно гэсэн айдас бас бий. Хий хүлээлт, айдас байгаа болохоор хэл ам болохгүй л болов уу. Гэхдээ гэртээ байгаа гэдгээр нь энэ хүмүүсийн асуудлыг орхигдуулах ёсгүй. Шийдэхийн төлөө явна. Наад зах нь өнөөдөр Уул уурхайн яам онцгой анхаарч, бидний тавьсан саналыг маш түргэн Оюу толгой компанид тавиад зуучлагч болж оролцох ёстой. Бодлогын хэмжээнд арга хэмжээ авах хэрэгтэй. МҮЭ-ийн холбооноос энэ 300 хүний асуудлыг зөв оновчтой шийдүүлэх, дахин хүнээ халах магадлал маш өндөр байгаа учраас түүнд нь хаалт тавихын төлөө хатуу шаардлага тавина. Монгол Улсын хуулиар гадаадын компаниуд тоглож болохгүй.

-Сүүлийн үед ганц Оюу толгой биш олон байгууллага цомхотгол хийх болж. Танайд гомдол санал хэр ирж байна вэ?

-Хөшөөтийн уурхайд гэхэд халах тушаал авсан 27 хүн хууль бусаар халагдсан гээд манай өмгөөлөгч нараас зөвлөгөө аваад явж байна. Нийтийн үйлчилгээний аж ахуйн нэгжүүд хүнд байдалтай байгаа. Хөдөлмөрийн яамнаас “Бидэнд албан ёсоор гомдол ирээгүй болохоор цомхотгол ихээр хийгээд байгаа гэж болохгүй” гэж мэдээлсэн. Харин МҮЭХ-оос ажлын байрны асуудал хөндөгдөөд эхэлсэн гэдгийг албан ёсоор мэдэгдэх байна. Бид энэ асуудлыг аль эртнээс ярьж, УИХ, Засгийн газарт тавдугаар сарын 1-нд шаардлага хүргүүлсэн. Эдийн засгийн энэ хүнд үед ажлын байрыг хадгалж хамгаалах, тогтвортой байлгах, бололцоотой бол нэмэгдүүлээч гэсэн. Мөн ажилчдын цалин, нийгмийн хамгааллын зардлыг бууруулахгүй байхаар төсвийн тодотгол хийхийг шаардсан.

Харамсалтай нь, урсгал зардлыг бууруулах замаар төсвийн тодотгол хийх нөхцөл бүрдлээ гэсэн хариу ирсэн.

Урсгал зардал дотор багтдаг олон зардлын алийг нь танах гээд байгаагаа тодорхой болгооч гэсэн саналыг бид дахин хүргүүлсэн. Танахгүй байх бодлого бариач гээд байгаа цалин, нийгмийн хамгааллын чиглэлийн зардал нь урсгал зардалд багтдаг. Тиймээс энэ хоёр зардлыг хөндөхгүйгээр бусад үр ашиггүй орон тоог оновчтой болгох ч юм уу, удирдлагын, албан томилолтын зардал гэхчлэн илт шүүмжлэл дагуулдаг зардлыг танах нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байгаа юм. Төсөв ерөнхийлөн захирагчид өөр өөр байдлаар урсгал зардлаа танаж байгаа нь мэдээж. Зарим нь цалин руу орж эхэлсэн. Тухайлбал, Засгийн газрын авто баазын хэдэн жолооч өнгөрсөн долоо хоногт ирж уулзсан. Илүү цагийн мөнгийг нь өгөхгүй болсон гэнэ.
Үүрээс шөнө дунд хүртэл дарга нартаа үйлчилдэг хүмүүс шүү дээ. Дэргэдэх хүнийхээ цалинг хүртэл бууруулаад эхэлсэн учраас Засгийн газар ойрын үед танаж болохгүй зардлын чигийг гаргах хэрэгтэй.

-Эдийн засгийн байдал үнэхээр хүнд байгаа гэдэгтэй та санал нийлж байна уу?

-Хүндэрсэн ч хүндрээгүй ч ажлын байр цөөлөх арга хэмжээ бол зөв зам биш. Төсвийн тодотголын нөхцөл байдлыг харж байхад, бизнес эрхлэгч нарын санаа бодлыг сонсч байхад улс эх орны эдийн засгийн байдал хүнд байна. Ийм үед ажлын байртай, хэдэн төгрөгийн цалин аваад амиа аргацаагаад явж байгаа хүмүүсээ ажилгүй болгочихвол өнөөгийн байдал бүр хүндэрнэ гэсэн үг. Би хэд хоногийн өмнө Олон улсын үйлдвэрчний эвлэлийн гуравдугаар их хуралд оролцоод ирсэн. Дэлхийн 176 орны үйлдвэрчний эвлэл цуглаж, тухайн орныхоо эдийн засгийн байдал тулгамдсан асуудлаа ярилцахад эдийн засаг нь хүндхэн байгаа улс олон байна. Харин ажлын байрыг цөөлөх, тогтворгүй болгох, нийгмийн чиглэлийн зардлыг бууруулах замаар хүндрэлээс гарах гэж оролдож байгаа улс алга.

-Гомдол саналд дарагдаад байна уу?

-Гомдол их ирж байгаа. “Алтайн хүдэр” компани хоёр сарын өмнө 800-аад хүнээ халсан. Нийслэлээс очиж ажилладаг ажилчдаа зөөх асуудал хүнд байдалд орсон болохоор аргагүй эрхэнд түр халж байна гээд явуулсан. Тэдний ирээдүй бүрхэг хэвээр л байна. Түрүүн хэлсэн Хөшөөтийн уурхай, Засгийн газрын автобаазын ажилчид гээд манай хуульч өмгөөлөгч нараас ирж зөвлөгөө авч байгаа хүн олон бий.

-Ажилтай орлоготой монгол хүн хөтөлбөр эсрэгээрээ хэрэгжээд байгаа юм биш үү?

-Шинэчлэлийн Засгийн газар гарч ирэхэд хамгийн их нөлөөлсөн зүйл нь “Ажилтай, орлоготой монгол хүн” хөтөлбөр. Ажилтай монгол хүн бий болгохын төлөө өнгөрсөн хугацаанд Хөдөлмөрийн яамаараа дамжуулан Засгийн газар их ажил хийсэн гэж дүгнэдэг. Шинээр бий болсон ажлын байр өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад өндөр байгаа. Наад зах нь энэ хөтөлбөрийнхөө хүрээнд мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэх асуудалд зарчмын том өөрчлөлт хийлээ. Ажлын байранд зуучлах Хөдөлмөрийн бирж олон улсын түвшинд очлоо. Өнгөц харахад энэ мэтээр Засгийн газар юм хийж байна. Гэхдээ тэр бий болгосон ажлын байр нь хэр чанартай вэ гэвэл бүрхэг. Үүн дээр дүгнэлт хийгээч гэж хүсч байна. Бий болгосон ажлын байран дээр нь яагаад хүн очихгүй байна, ажилгүйчүүдийн тоо яагаад буурахгүй байна вэ гээд бодоод үзэхээр нөгөө ажлын байр нь чанаргүй болсонтой л холбоотой. Одоо ажлын байр бий болгосон бол хэд нь чанартай, хэд нь чанаргүй вэ гэдэг ангиллыг хийгээд орлоготой монгол хүн бий болгох ажил руугаа ормоор байгаа юм. Цалин нөхцөл нь боломжийн чанартай ажлын байр бий болговол ажилтай ч, орлоготой ч монгол хүн бий болно.

-Эдийн засгийн хүнд үед ажилтнаа халахгүй байгаач гэсэн асуудлаар танай байгууллага болон Ажил олгогч эздийн холбоотой ярилцсан уу?

-МАОЭНХ, МҮЭХ хамтран ажлын байрыг хадгалж хамгаалах, хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын зардлыг танахгүй байх асуудлаар санал гаргасан. Эзэдтэй харилцаж байгаа гэсэн үг. Дотоодын жижиг аж ахуйн нэгжүүд аль болохоор хүнээ хадгалаад байгаа шүү дээ. Харин гадаадын хөрөнгө оруулалттай, томоохон компаниуд л хүнээ бөөнөөр нь халаад байгаа юм. Энэ нь нийгмийн уур амьсгалыг хөндөөд жижиг ажил олгогч нарын сэтгэхүйд нөлөөлж мэднэ. Хөдөлмөрийн сайдын зүгээс мөн уриалга гаргасан. Уриалга, санал гаргалаа гээд шууд ажил хэрэг болчихгүй л дээ. Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоног үр дүн авчрах ёстой. Тоон дээр ажиллаад улс төрийн тоглоом хийгээд байгаа юм биш үү гэх хардлага ч төрөх боллоо. 101 дэх хоногт нь эргээд харахад бүх зүйл сайхан болчих юм шиг ярих юм. 100 гэхгүй 20 хоногт ч аль нэг салбарынхаа үйл ажиллагааг сэргээж болно. Гэтэл сөрөг хүчин шахалт үзүүлсэн, нөгөөдүүл нь юм хийх гээд байгаа дүр үзүүлээд яваад байх шиг. Нэгэнт УИХ-аар баталсан болохоор эрх баригч байна уу, сөрөг байна уу хамаагүй бүх улс төрийн хүчин анхаарч ажиллах хэрэгтэй шүү дээ. Энэ бол улс төрийн хүчний тоглолтын талбар биш.

Х.Амгаланбаатар: Эдийн засгийн хүндрэлээс гарахын тулд ажлын байраа цөөлдөг улс дэлхийд алга