Хүрэл тогоот эрдэм шинжилгээний бага хуралд 500 гаруй залуу судлаач, эрдэм шинжилгээний ажилтан бүтээлээрээ оролцсоноос шилдэг 12 судлаачийг шалгаруулан, БШУ-ы сайдын нэрэмжит дөрвөн сая төгрөгийн тэтгэлэг олгосон.

Тэдний нэг ХААИС-ийн Агроэкологийн сургуулийн багш И.Мягтаржав Хустайн байгалийн цогцолбор газрын хөрсний усаар элэгдэх үйл явцыг судалжээ. Түүнтэй ярилцлаа.

-Хөрс усаар элэгдэх нь хэр элбэг байдаг вэ?

-Манайхан хөрс салхинд элэгдэх нь их, харин усаар бараг элэгддэггүй гэсэн ойлголттой байдаг. Үнэндээ ус салхинаас дутахааргүй хөрсийг элэгдэлд оруулдаг. Уулархаг бүс нутагт гуу, жалга үүссэн байдаг нь хөрс усаар элэгдэл, эвдрэлд орсны үр дүн.

-Судалгаагаа ямар аргачлалаар хийсэн бэ?

-“Хустайн байгалийн цогцолборт газрын төлөв байдаг” сэдэвт докторын судалгааны ажлын маань нэг хэсэг нь хөрс усаар элэгдэх үйл явцын судалгаа, түүний загварчлалт байсан юм. Дэлхий нийтэд түгээмэл тархсан USLE Universal soil Loss equation) арга зүйн дагуу судалгаагаа хийсэн. Усны элэгдэл, эвдрэлийг судалдаг загварчлалын энэ арга зүй манайд шинээр нэвтэрч байгаа.

Хөрсний элэгдэл, эвдрэлд газрын гадаргын налуу, налуугийн урт, газар ашиглалт, ургамалжилт, жилд орж байгаа хур тунадасны хэмжээ гэх мэт олон хүчин зүйл нөлөөлдөг. Харин миний судалгаа дээрх бүх хүчин зүйлийг нэгдсэн нэг үнэлгээний загварчлалд оруулснаараа онндог. Ингэснээр жилд хэчнээн тонн хөрс уснаас болж элэгдэл’ эвдрэлд орох вэ гэдгийг тодорхойлсон. Хустайд гэхэд хөрсний элэгдэлт нь газрын гадарга, налуу, жилд орох хур тунадас зэргээс хамаараад харилцан адилгүй байлаа. Хамгийн ихдээ жилд 20-иод тонн хөрс усны элэгдэлд орох юм байна гэдэг нь тогтоогдсон.

Хөрс нь тухайн газрын био чадавхийг тодорхойлогч хамгийн гол объект. Хөрс элэгдэлд орсноор ургамал тачир сийрэг болж, ургамлын ургац буурах, малын идэш, тэжээл хомсодно. Хөрсний үржил шимээр л төмс, хүнсний ногоо ургадаг. Эрдэмтдийн тооцоолсноор байгальд нэг см хөрс бүрэлдэж бий болохын тулд 100-200 жил шаардлагатай болдог.

-Хөрсний усаар элэгдэх явцыг багасгах боломжтой юу?

-Хөрсний элэгдэл, эвдрэлийг USLE загварчлалаар үнэлсний үр дүнд хөрсний эмзэг, ачаалал даах чадвар багатай хэсгийг газар ашиглалтын үйл ажиллагаатай уялдуулж, хөрсийг хамгаалснаар элэгддийг багасгах боломжтой юм. Жишээ нь, тариалалтад долоон градусаас дээш налуутай газар төдийлэн тохиромжгүй, усны элэгдэл, эвдрэлд их ордог. Иймээс хөрсийг элэгдлээс, хамгаалахын тулд хагалгааг газрын хэвгийн дагуу биш хөнддөн хийж, хөрсний үржил шимийг сайжруулах гэх мэт арга хэрэглэж болно.

-Судалгаагаа яагаад Хустайн байгалийн цогцолбор газарт хийсэн юм бэ?

-Би газар зохион байгуулагч мэргэжилтэй. 2005 онд “Хустайн байгалийн цогцолбор газрын төлөв байдал” сэдвээр магистрын зэрэг хамгаалж, дараа нь 2009 оноос үргэлжлүүлэн докторын судалгаагаа хийсэн. Судалгааны маань гол зорилго нь хөрсний тогтвортой байдлын үнэлгээнд тулгуурлан газрын төлөв байдлыг үнэлэх. Хустайн байгалийн цогцолбор газарт суурин судалгааны төв байдаг нь судалгаа хийхэд дөхөм байсан.

-Монгол Улсын хэмжээнд хөрсний элэгдэл хэр их байдаг вэ?

-Манай орны хувьд газрын төлөв байдлын судалгааг газар ашиглалтын зориулалтаар хийдэг. Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэрийг хамруулан хийсэн хөрсний элэгдэл, эвдрэлийн судалгаа төдийлэн байдаггүй.

И.Мягмаржав: Нэг см хөрс бүрэлдэхэд 100-200 жил шаардлагатай