СЭЗДС-ийн Экономиксийн тэнхмийн багш Ц.Батсүхтэй Монгол Улсын улс төр,  эдийн засгийн хос шилжилтийн талаар ярилцлаа. Манай улс 1990 оноос улс төрийн дэглэмийн хувьд эрх чөлөөт гэгдэх ардчилсан, эдийн засгийн хувьд чөлөөт зах зээлийн тогтолцоог сонгон, нийгмийн нийлмэл шилжилтийг хийж байгаа билээ.  Өнөөдөр бидний замнал ямар байдалтай явж байгаа талаарх сонирхолтой ярилцлагыг эндээс үзнэ гэдэгт итгэж байна.

Сур: Манай улсын хувьд эдийн засгийн шилжилт дууссан, дуусаагүй гээд хүмүүс хоёр талд яриад байдаг. Шилжилт яг хэдийд яаж дуусдаг юм бэ. Дууссаныг юу гэж ойлгох вэ. Та өнгөрсөн жил улс төр, эдийн засгийн хос шилжилтийн талаар шинжилгээг хийж, илтгэл тавьсан.

Ц.Б: Нийгмийн байгуулалтын талаас нь эхлээд ярих хэрэгтэй байх. Хүний нийгэм асар олон хүрээний нэгдэл юм. Тухайлбал, улс төр, эдийн засаг, социал, соёл уламжлалын гээд хүрээнүүд байна. Эндээс улс төр, эдийн засаг гэсэн хоёр хүрээг тусгайлан салгаж, судалгаа хийсэн юм. Манай улс 1990 оноос өмнө улс төрийн хувьд тоталитар дэглэмтэй, эдийн засгийн хүрээнд  төвлөрсөн төлөвлөгөөт тогтолцоотой байсан. Үүнээс хойш улс төрийн хувьд ардчилсан чөлөөт, эдийн засгийн хувьд зах зээлийн зохицуулалтад шилжсэн нь өмнөх байсан тогтолцооныхоо яг эсрэг туйлын тогтолцоо руу явсан хэрэг. Ийнхүү нийгмийн хоёр хүрээний хувьд хос шилжилт хийсэн. Өнөөдөр манай улс хос шилжилтийг амжилттай хийж байгаа жишиг улс оронд тооцогддог болжээ.

Нийгмийн ухаан талаас авч үзвэл Формацын онолоор бид социализмаас капитализм руу шилжсэн. Өмнө нь бид хүний хүсэл бүхэн биелдэг нийгмийн хөгжлийн дээд шатанд очих гэж, тэр нийгмийнхээ материал техникийн баазыг байгуулж байна гэж ойлгож, хөгжиж, амьдарч байлаа. Гэтэл энэ утгаар авч үзвэл ухраад ч байгаа юм шиг дүр зураг өнөөдөр байгааг та надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа бизээ.

Харин Иргэншлийн онолоор нийгмийн хөгжлийн нэг шатанд яваа улсууд нэг янзын биш, олон төрлийн байдалтай байж болно. Энэ нь тухайн улсын үндэсний уламжлал, эдийн засгийн байдал, улс орнуудын хамаарал зэргээс шалтгаалдаг. Өөрөөр хэлбэл, хөгжлийг хэвтээ чиглэлд нь тайлбарладаг онол юм.

Энэ утгаар авч үзвэл, хөгжлийн нэг түвшинд нэг төлөв байдлаас, нөгөө рүү шилжиж байна гэж ч ойлгож болох талтай. К.Маркс, В.Лениний онолоос татгалзаад бид өөрийн явж байгаа зүгээ иргэншлийн онолоор тайлбарлах гэж үзсэн. Ер нь улс төрийн хувьд ардчилсан болоод, эдийн засгийн хувьд чөлөөт зах зээл рүү шилжих нь төрийн зохицуулалтын болон аж ахуй эрхлэлтийн аль ч тохиолдолд чөлөөт байдал руу шилжиж байгаа юм.

Бүх юм эрх чөлөө рүү шилжих сонголтыг бид хийсэн. 1980-иад оноос эхлээд дэлхий нийт ч мөн ялгаагүй, эдийн засгийн чөлөөт тогтолцоог илүүд үзэх болсон ба улс үндэстнүүд олноор тусгаар тогтнож, иргэдийн чөлөөт сонголт нэмэгдэх болсон. Улстөрийн дэмжлэг үзүүлсэн хоёр хүн нь Р.Рейган, М.Тетчер нар юм. Мөн хүйтэн дайны хүчин зүйлүүд ч нөлөөлсөн. Бас дээр нь социалист эдийн засгийн зохицуулалт, төлөвлөлтийн бэрхшээл ил болсон. Эдгээр нь шилжилт хийх урьдач нөхцөл гэсэн үг.

Сур:  Улс төр, эдийн засгийн хүрээнд хос чөлөөлөлт хийснээр өнөөдөр манай улсад оносон зүйл их байгаа байх. Алдсан зүйлийг та юу гэж бодож байна вэ?

Ц.Б: Нийгмийн системийг бүтнээр нь харахад  дотор нь тодорхойгүй байдал их болохын хэрээр хүмүүст ойлгомжгүй нөхцөл их үүсдэг. Өнөөдөр яг ийм байдал манайд бий болчихсон. Тэгэхээр эдийн засаг, улс төрийн гэсэн хоёр координатаар шилжилт хийнэ гэдэг нь их олон зүйлийг зэрэг чөлөөлчихсөн гэсэн үг. Нэг гарт төвлөрч бариатай байсан зүйлийг бүх сувгаар нь чөлөөлчихээр тодорхойгүй байдал ихээр үүссэн. Энэ нь асар их эрсдэлийг дагуулдаг.

1994 оны үед хийгдсэн А.Смирнов гэдэг эрдэмтний, нэг судалгааны ажлыг би харсан юм. Сүүрлийн онолын үүднээс систем аль нэгэн координатаа бариад,  нөгөө координатаараа, өөрөөр хэлбэл, улс төрийн эсвэл эдийн засгийн хүрээнд  шилжилт хийх нь нийгмийн эрсдэл, алдагдал багатай байдаг.

Хоёуланг нь зэрэг чөлөөлөх нь нийгмийн алдагдал ихтэй гэсэн дүгнэлтийг хийсэн байсан. Бүх улс орнуудын хийж байгаа шилжилтээс харахад Хятад улсын зөвхөн эдийн засгийн хүрээний шилжилт нь нийгмийн алдагдал багатай зам мөр байна гэсэн санааг гаргасан байв.

Хятад, Монгол хоёрыг харьцуулья. Монгол улс нь улс төр, эдийн засгаа хоёуланг нь чөлөөлж шилжсэн, Хятад улс төрөө барьж байгаад эдийн засгаа чөлөөлж шилжсэн. Одоо тэднийг улс төрийн чөлөөлөлт хийх байх гэсэн хүлээлтээр дэлхий нийт ажиглаж байгаа.

Тэгэхээр нэг талаа барьж байгаад нөгөөхөө чөлөөлөх нь тодорхойгүй байдлыг багасдаг. Тэр нь нийгмийн алдагдал багатай шилжилт болдог. Манайх шууд хоёуланг нь чөлөөлсөн учир тодорхойгүй байдал ихэсч, хүмүүс зарим зүйлийг ойлгохгүй төөрөгдөлд орж байгаа нь ийм учиртай.  Эндээс бид шилжилтийн хувьд нийгмийн ихээхэн алдагдал хүлээлж яваа.

Сур: Одоо дэлхийн улс орнууд зах зээлийн хэт чөлөөт байдал нь эргээд аюул үүсгэдгийг ухаарч, далд гарын онолд найдахаа больсон. Стратегийн гол салбар, чухал зүйлсээ төр нь авах боллоо. Эдгээр нь хэт чөлөөлөлтийг хазаарлах ёстойг сануулсан үйлдэл үү?

Ц.Б: Улс төр, эдийн засгийн харилцаанд оролцогчдын сонголтын болон шийдвэр гаргалтын эрх чөлөөг индексээр хэмждэг. Эдийн засгийн хувьд хүмүүс нь хэр чөлөөт сонголт хийдгийг тооцдог гэсэн үг. Миний хувьд судалгааны ажилдаа улс төрийн эрх чөлөөний “Фрейдом хаус”-ын, эдийн засгийн эрх чөлөөний “Фрейзер институт”-ийн индексүүдийг ашигласан.

Улс орнуудыг улс төр, эдийн засгийн төлөв байдлаар нь дөрвөн бүлэгт хуваадаг.  

1. Эдийн засаг, улс төрийн хүрээний өндөр зохицуулалттай. Хуучны социалист дэглэмтэй улсууд шиг
2. Хоёулаа эрх чөлөөтэй. Чөлөөт ардчилалтай, зах зээлийн эдийн засагтай, өндөр хөгжилтэй орнууд
3. 3.       Эдийн засаг нь эрх чөлөөтэй, улс төр нь зохицуулалттай
4. 4.       Улс төр нь чөлөөтэй, эдийн засаг нь зохицуулалтай

Би судалгааны явцад улс орнуудыг дээрх дөрвөн бүлэгт ангилан, эрх чөлөөний индексийг ашиглан, хавтгайн координатын системд байршуулж, хөгжил, хөдөлгөөний нь динамикийг ажигласан юм. Тэгэхээр 1970 онд улс төрийн тоталитар дэглэмтэй, эдийн засаг нь чөлөөтэй улс орнуудад одоогийн Сингапур, Өмнөд Солонгос зэрэг Азийн бар улсууд багтаж байв.

Жишээлбэл, Өмнөд Солонгос цэргийн дэглэмтэй мөртлөө эдийн засгаа чөлөөлчихсөн. Сингапур гэхэд нэг хүний удирдлагатай автократ дэглэмтэй байсан мөртлөө эдийн засаг нь чөлөөтэй байсан. Гэтэл тэр үед их сонирхолтой улс орнууд бас байв.  Тухайлбал, улс төр нь ардчилсан тогтолцоотой мөртлөө, эдийн засаг нь зохицуулалттай улсуудын жишээ нь Чили улс юм.

Ийм улс орнууд 20 жилийн дараа 1990 он гэхэд бараг ихэнхи нь захиргаадалтын дэглэмээс чөлөөт тогтолцоо руу нүүж эхэлсэн. 2010 онд хэмжилт хийхэд дэлхийн бараг бүх улс орон чөлөөт тогтолцоо  руу шилжиж, ардчилсан дэглэмтэй, эдийн засгийн эрх чөлөөтэй болсон байгаа юм.

Хуучин бууриа сахиж үлдсэн нь Куба, Ардчилсан Солонгос зэрэг улсууд байна. Хэдхэн улс нөгөө ангиллуудад байна. Гэхдээ шилжилтийг хоёр янзаар хийж байгаа нь харагдлаа. Нэг нь бид нартай ижил байршилд байгаад шилжилт хийсэн Зүүн европын орнууд, улс төрийн системээ маш хурдтай өөрчилж, эдийн засгаа түргэн либеральчилж, шок эмчилгээний аргаар шилжсэн.  Үүнд Унгар, Чех, мөн Скандиновын орнууд орох ба аль хэдийн системийн хувьд бараг Америк шиг болчихсон гэсэн үг.

Харин Төв Азийн Казахстан, Узбекстан, Тажикстан, Туркменистан, Киргизстан зэрэг улсууд их сонин байдалтай шилжилт хийж байна. Тэд улс төрийн нэг тоталитар дэглэмээ өөр тоталитар дэглэмээр сольсон байдаг. Зөвлөлтийн бүрэлдэхүүнд байсан Азийн улс орнуудыг одоо харахаар, бие даасан хэдий ч, төрийн тогтолцооны хувьд автократ системтэй болсон байна.

Тухайлбал, Казахстанд Назарбаев гээд дарангуйлагч гараад ирсэн байх жишээтэй. Тэд 1970 оны Азийн улс орнуудын явсан замаар явж байна. 1970 оны Солонгос шиг, Сингапур шиг замаар гэсэн үг. Эдийн засгаа чөлөөлөөд байгаа мөртлөө улс төр нь тийм ч эрх чөлөөтэй биш.  Ийм хоёр замаар шилжиж байна.

Манай урдаас сөрж, шилжилт хийсэн орон ч байна.  Венесуэл улс ардчилсан дэглэмтэй, эдийн засаг нь чөлөөт улс байснаа Уго Чавесын удирдлагаар 1990 оноос хойш шилжилт хийгээд манай хуучин байршилд ирчихсэн байна.

Яг үнэндээ энэ дөрвөн тогтолцооны аль нь хүн төрөлхтөний хувьд хамгийн сайн нь вэ гэдгийг өнөөдрийг хүртэл тогтоогоогүй. Бодмоор зүйл асар их байдаг. Оросын Холбооны Улс гэхэд эхлээд Ельцин либерал өөрчлөлтүүдийг хийж, Зүүн Европын улсуудын замналаар шилжсэн ч, 1996 оноос  В.Путин буцаагаад, чөлөөт сонголтыг хязгаарлаад эхэлсэн байна.  

Сур: Тэгвэл бид аль замаар нь шилжсэн юм бэ?

Ц.Б: Манайх Азийн улс мөртлөө төв болон зүүн Европын улс орнуудын замналаар явсан.  Улс төрөө маш хурдтай чөлөөлөөд, Үндсэн хууль болон улс төрийнхөө дэглэмийг солингуутаа, Олон Улсын Валютын сан болон Дэлхийн банкны эдийн засагч нараас зөвлөгөө аваад, өмч хувьчлал явуулж, шок эмчилгээ ашиглаад реформуудаа хийсэн. Бид Азийн улс хэрнээ бусдыгаа дагаагүй. Манай шилжилт их сонин. Манайх шиг ийм шилжилт хийсэн улс орон Азид байхгүй.

Бид хоёр хүрээнд зэрэг чөлөөлөлт хийснээс тодорхойгүй байдалтай учирч, өнөөдөр үр дүн багатай байна. Нөгөө талаас бид яг зүүн европын орнууд шиг шилжсэн мөртлөө тэд биднээс хамаагүй үр дүнтэй шилжсэн нь манай нийгмийн уламжлалтай холбоотой.

Төв Европын улс орнууд хэдийгээр социалист гэж хэлэгдэж байсан ч өмнө нь капиталист системийн элементүүдийг хөгжүүлчихсэн, аж үйлдвэржилттэй, нийгмийн тогтолцоо нь хамаагүй өндөр хөгжилтэй байсан.

Гэтэл манайх феодалын нийгмээс ялсан пролетарийн тусламжтайгаар социализм байгуулахдаа, үндэсний чанартай үйлдвэржилтийн асуудлыг шийдээгүй, бусдын тусламжаар зохиомол үйлдвэржсэн. Хэдийгээр улс төрийн тодорхой уламжлалтай ч гэсэн эдийн засгийн хөгжлийн уламжлал их муутай улс байв.

Гэтэл татаж чирж явсан ЗХУ болон социалист хамтын нөхөрлөл байхгүй болонгуут түшсэн Америк тэргүүтэй ах нартай болоод явахдаа ч бид одоо болтол аж ахуйн сэтгэлгээгүй, хэрэглээний өндөр шаардлагатай, үйлдвэржилтийн технологигүй улс хэвээр байгаад л хамгийн гол асуудал байна.

Өөрөөр хэлбэл харьцангуй нийгмийн хоцрогдолтой байдал нь одоог хүртэл хадгалагдсаар л байгаа юм. Яг үнэндээ өнөөдөр хөрөнгөжиж байгаа хүмүүсийн сэтгэлгээг харвал Европод аж үйлдвэржиж байсан үеийн хөрөнгөтний сэтгэлгээ байгаа юм. Бүр анхны хөрөнгөтний сэтгэлгээ л гэсэн үг.

Тэр нь сорон мөлжих капитализм гэж нэрлэгдэж байсан үеийн хөрөнгөтний сэтгэлгээ. Гэтэл дэлхийн өнөөдрийн хөрөнгөтний сэтгэлгээ бол хуваадаг, өгдөг, нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээдэг, халамжит шинжтэй болсон.

Эндээс нийгмийн хөгжлийг алгасч давхина гэж байдаггүй гэдгийг ухаарах хэрэгтэй.  Бид аж ахуй эрхлэлт, сэтгэлгээний хөгжлийн хувьд анх үсэрсэн тэр цэгээсээ эхэлж байна. Харин өнөөдрийн өндөр хөгжилтэй орнуудын түвшинд ирэх хүртлээ энэ замыг урт туулах уу, богино уу гэдэг л асуудал байна.

Сур: Гэхдээ 18-19 дүгээр зууны хүмүүсийг бодвол бид илүү мэдлэг мэдээлэлтэй орчинд байгаа шүү дээ, богино туулах боломж байгаа биз дээ?

Ц.Б: Нийгмийн хөгжлийг туулах хугацаа нь богино байх нь ойлгомжтой ч сэтгэлгээний байдал нь заавал дайрч өнгөрөх юм шиг байна. Одоо нэг ёсондоо хөдөөд мянгат малчин гэдэг феодалтай, суурин газар нь үндэсний шинэ тутам би болж буй хуучин сэтгэлгээтэй, нялх хөрөнгөтөнтэй болж хувирлаа.

Энд жаахан хөрөнгөтэй гэж харагдаад байгаа хүмүүс нь сорон мөлжих, улам хөлжих, түүнийгээ улс төрийн эрх мэдлийг ашиглан хэрэгжүүлэх бодолтой болсон байна.

Сур: Ялангуяа баялаг бүтээгч бус газар, барилга байшин түрээслэгч, газрын эзэн нь баялаг бүтээгчдийн мөнгийг хуу хамдаг талаар сүүлийн үед нэлээд шүүмжлэл гарч байгаа?

Ц.Б: Тийм. Ийм л дүр зураг харагдаад байна. Эндээс эцсийн дүгнэлтийг хийхэд манай улсын хувьд шилжилт дуусаагүй. Бид өнөөдрийн Америк хүн шиг сэтгэдэг болж байж сэтгэлгээний хувьд шилжилтийг дуусгах ёстой юм. Тэгэхгүй бол шилжилт дуусахгүй.

Шилжилтийн гурван үе байдаг. Энэ үеүд нь улс төр, эдийн засаг, хууль эрх зүй, гадаад харилцааны хүрээнд бүхлээрээ хэрэгжих ёстой.  Эхний үед нийгмийн байгууламжийн үндсэн архитектурыг солих үе юм. Өөрөөр хэлбэл улс төр, эдийн засгийн үндсэн байгууллуудаа солих, тэдний ажиллах орчинг бүрдүүлэх, үүндээ гадаадаас тусламж дэмжлэг авах хугацаа юм.

Энэ үе үндсэндээ 1994 он гэхэд дууссан. Шинэ үндсэн хуулийг баталж, улс төр, эдийн засаг, социал хүрээнд олон шинэчлэл эхлэх боломжийг бүрдүүлсний зэрэгцээ үнэ чөлөөлөх, өмч хувьчлах зэрэг ажлуудыг эхлүүлж, эдийн засгийн тогтолцоог хувиргасан юм.

Дараагийн буюу өрнөлтийн үед гаргасан хууль, дүрэм, бодлогоо хэрэгжүүлж, шинэ тогтолцооны механизмыг ажиллуулах ёстой. Манайд энэ үе ид явагдаж байна. Хүнээр бол биологийн хөгжил явагддаг ид шилжилтийн насандаа байна. Маш эмзэг үе гэхүү дээ. Хаашаа ч хальтирч мэдэх үе. Энэ үеийг зөв төлөвшүүлбэл бид ёстой “хөгжлийн замдаа” орлоо доо гэдэг болно доо.

Сүүлчийн үе нь төгөлдөржилтийн үе юм. Тухайлбал, энэ үед намууд нь бүрэн төлөвшсөн байх ёстой. Гэтэл өнөөдөр энэ тухай дөнгөж ярьж эхэлж байна. Иргэд нь эрх зүйн соёлтой, өөрийгөө хамгаалж чаддаг, шүүх нь хараат бус байх ёстой.

Гэтэл энэ Америк хүний хувьд аль хэдийн төлөвшчихсөн, амьдралынх нь хэв маяг болчихсон. Тэд 1770-аад оноос хойш өнөөдрийг хүртэл явж байж үүнд хүрсэн. Харин бид хорин жилийн дотор ийм болчихгүй.

Ер нь ахуйн шилжилт хурдтай явж болдог бололтой. Хамгийн гол нь хүмүүсийн толгойд байгаа сэтгэлгээний шилжилт их удаан явагддаг. Сэтгэлгээний өөрчлөлт нь үйлдэл болж, хэвшихэд бүр их цаг хугацаа шаардана. Мөчлөгөөр авч үзвэл хамгийн урт удаан хугацаанд шилждэг нь сэтгэлгээ, соёл байдаг.

Тэгэхээр манайхны сэтгэлгээ бүрэн өөрчлөгдөх болоогүй. Хүмүүсийн сэтгэлгээ нь очихыг зорьсон нийгмийн байгууллынхаа түвшинд хүрээгүй байгаа гэсэн үг. Энэ магадгүй 50-100 жил шаардагдах байх. Баабарын хэлдгээр бидний үеийнхэн үхэж байж, өөрчлөгдөнө гэдэг нь үнэн байх. Ингээд харахаар бид одоо сэтгэлгээний тал дээр илүү анхаарах хэрэгтэй.

Хүмүүсээ төлөвшүүлэх хэрэгтэй. Гэхдээ монгол хүнд зохицсон, монгол хүний бусдаас ялгарах, монгол хүний байрших орон зайг илтгэсэн сэтгэлгээ байх ёстой. Тэрийгээ бид олохгүй байгаа юм.

Сур: Олохгүй биш алдсан биз дээ?

Ц.Б: Алдсан нь үнэн байх. Алдсаныг яаж буцаан бий болгох вэ гэдэгт асуудал байна. Миний бодлоор хүмүүсийнхээ оюун санаа, сэтгэл, сэтгэлгээ рүү хандмаар байна.

Хүмүүсийн амьдралын түвшин ахуйн хэрэгцээгээ бүрэн хангаж чадахгүй байгаа учраас, хүмүүс оюун санаа талдаа анхаарахаас илүү ахуйлаг, махбодийн зүйлээс салж чадахгүй байна. Гэхдээ мэдээж өдөр ирэх тусам, жил ирэх тусам сайжирч байгаа. Гэгээлэг зүйл зөндөө. 1990 оны хүнийг өнөөдрийн хүнтэй харьцуулшгүй.

Сур: Яг өдийд Дэлхийн эдийн засгийн форум болж, улс орнуудын төлөөлөгчид ойрын үед хүн төрөлхтөнд тохиох зовлонг нэрлэсний хамгийн түрүүнд төр засаг, улс төрийн уналт, улс орнуудын мөргөлдөөн байх юм. Дахин шилжинэ гэсэн үг үү?

Ц.Б: Нийгмийн хөгжлийн тухайн үед баримталж байгаа хүмүүсийн үзэл бодол, сэтгэлгээний парадигм бас эдийн засгийн өсөлт, уналттай адилхан мөчлөгтэй байдаг бололтой. Миний ажиглаж буйгаар, эрх чөлөө хаагдах үед хүмүүс тогтолцоондоо дургүйцэн, эрх чөлөөг хүсдэг. Эрх чөлөө туйлшрал болохын цагт дараагийн үедээ дарангуйллыг хүсдэг. Дарлуулах юм сан гэсэн хүсэл төрдөг бололтой. Тэгэхээр хүн төрөлхтөний хүсэл мөчлөгтэй.

2009 оны дэлхийн эдийн засгийн хямрал хүмүүст дараах дохиоллыг өгсөн. Хямралын цаад шалтгааныг судалсаар эдийн засагч нар нэг дүгнэлтэд хүрсэн нь 1980 оноос хүчээ авсан эрх чөлөө, либератари эдийн засгийн үзэл баримтлал хямралыг бий болгосон гэж үзсэн явдал юм.

Тэгвэл либератари нь буруудсан юм бол төрийн зохицуулалттай нь зөв болж байна таарна гэсэн сэтгэлгээгээр, бүдгэрч байсан Кейнсч үзэл буцаад сэргэж байх шиг. Ингээд хамаг юмыг төр мэдэлдээ байлгах ёстой юм шиг бодож эхлэсэн.

Манайд ч энэ байдал мэдэгдсэн. Төрийн өмчит компаниуд байгуулах, төрийн эзэмшлийг ихэсгэх явдал газар авлаа. Юм л бол төр орох ёстой гэдэг болж. Гэтэл дөнгөж бойжиж ядаж байгаа хувийн хэвшлийг шахан гаргах аюул нүүрлэж байна шүү дээ.  Энэ нь бас л буруу тийшээ яваад байх шигээ.

-Ярилцсанд баярлалаа.