Монголын геологи, уул уурхайн мэргэжлийн институтын ерөнхийлөгч,ОҮИТБС-ын үндэсний зөвлөх хорооны гишүүн асан Д.Дамбатай ярилцлаа.

ОҮИТБС-ын гол зорилго, энэ чиглэлд боловсруулж буй хуулийн төслийн ач холбогдлыг та хэрхэн харж байна?

ОҮИТБС-ыг 2000 оны эхээр Английн Ерөнхий сайд Тони Блейр анх санаачлан гаргаснаас хойш олон орон нэгдэж байна. Энэ байгууллагын журмаар монголд салбар нь байгуулагдаж Монголын ОҮИТБС-ыг хэрэгжүүлдэг ТББ-г бий болгож, Засгийн газраас тодорхой хэмжээгээр дэмжиж ажилладаг. МОҮИТБС-ын Үндэсний Зөвлөл нь төр, иргэний, аж ахуйн нэгжийн 3 талын төлөөлөл оролцсон байгууллага байдаг. Одоогоор ОУ-ын хэмжээнд тус байгууллагын гишүүн 40 гаруй орон бий. Гэхдээ уул уурхай өндөр хөгжсөн орнуудын хувьд гишүүнээр элсээгүй.

Манай уул уурхайн компаниуд тодорхой мэдээллүүдийг ил тод болгох нь зүйтэй.

Тэгэхээр хөгжиж буй орнуудад л зориулагдсан юм болов уу гэж харагддаг. Тус санаачлагын зорилго нь уул уурхайн баялгийг хэр үр ашигтай олборлон, ард түмэнд юу хүртээж байна вэ гэдгийг ил тод болгох явдал юм. Зарим талаараа ил тод байдлын санаачилгад хэтэрхий нуршуу, бүх баримт мэдээллээ тусгахыг шаарддаг.

Бүх мэдээллийг ил тод болгох боломжгүй байж болох ч манай уул уурхайн компаниуд тодорхой мэдээллүүдийг ил тод болгох нь зүйтэй. Нэгэнт мэдээллээ ил болгоод эхэлбэл дэлхий нийтэд манай орны ашигт малтмалын нөөц нээлттэй болно гэсэн үг. Тэгэхээр ямар мэдээллээ ил болгох уу, юуг нь нууцлах уу гэдэгтээ анхаарлаа хандуулах нь хэрэгтэй болов уу.

Тэгвэл ямар мэдээллийг ил тод болгох нь зүйтэй гэж та бодож байна?

Олборлон борлуулсан бүтээгдэхүүний тоо хэмжээнээс гадна улс орон нутгийн төсөвт оруулж буй татвар, төлбөр, хандив, тусламжийн хэмжээ маш чухал.

Хувьцааг хэн эзэмшдэг вэ гэдэг бол тухайн компанийн нууц. Хувьцааг хэдэн зуун мянга, саяар нь борлуулж байхад тэр болгоныг мэдээлэх боломжгүй, мэдээлсэн ч хэнд ч ашиггүй.

Тухайн компанийн татвар, тайлангийн мэдээлэл л бидэнд хэрэгтэй

Хамгийн гол нь тэр компани улсад хэдэн төгрөгийн татвар төвлөрүүлж байна, тэр мөнгө нь эргээд ард иргэдэд ямар хэлбэрээр хүрч байгааг мэдээллэх нь чухал. Тухайн компанийн татвар, тайлангийн мэдээлэл л  бидэнд хэрэгтэй. Түүнээс биш Оюутолгойн хувьцааг хэн эзэмшдэг нь сонин биш.

Манай уул уурхайн компаниуд мэдээллээ ил тод болгох тал дээр ямар байр суурьтай байна?

Компаниуд ерөнхийдөө дэмждэг.Учир нь орон нутгийн зүгээс ил, далд элдвийн зүйл нэхэж дарамталдаг энэ нь тодорхойгүйгээс ард иргэд нь ойлгодоггүй эсэргүүцэл үүнээс үүддэг.  Миний бодлоор бүх зүйлээ ил тод болгох нь гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид аль аль талдаа амар байх болно.

Өнөөгийн нөхцөлд уул уурхайн салбарыг ямар менежментээр урагшлуулах вэ?

Олон хүмүүс уул уурхайн салбарт эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх ёстой гэж ярьдаг. Эцсийн бүтээгдэхүүн Үйлдвэрлэхэд өртөг өндөр, хийх ажил их бий. Манай улс шиг аж үйлдвэр хөгжөөгүй оронд уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг эцсийн бүтээгдэхүүн болгож гаргахад маш хэцүү. Тухайлбал зэсийн баяжмалыг хайлуулах явцад асар их хэмжээний хүхрийн хүчил ялгардаг.

Энэхүү ялгарсан хүхрийн хүчлийг хэрэглэдэг химийн үйлдвэрүүд манайд алга. Гадаад зах зээлд эрэлт нь ханачихсан. Мөн хүхрийн хүчлийг фосфориттой нийлүүлээд хөрсөнд шимтэй сайн чанарын фосфатын бордоог гарган авах боломжтой. Гэтэл фосфоритын нөөцтэй "Бүрэн хааны орд"-ыг ашиглуулахгүй байна. Нүүрс гэхэд л кокс химийн үйлдвэр байгуулж байж л нүүрсийг кокс болгоно. Аж үйлдвэр цогцоороо хөгжсөний дараа л энэ бүхэн боломжтой.

Уул уурхайн компаниудын өнөөгийн нөхцөл байдал ямар байгаа вэ?

Маш муу байна. Бүх түүхий эд, ашигт малтмалын үнэ ханш уначихсан. Алт л арай гайгүй байгаа боловч урьд жилүүдтэй харьцуулахад буусан үзүүлэлттэй. Нүүрс, төмрийн хувьд өртгөө нөхөж чадахгүй байна. Төмрийн хүдэр, нүүрс, зэсийн баяжмал гээд их хэмжээгээр гаргадаг ашигт малтмалыг тээвэрлэх асуудал нэн чухал байдаг. Тиймээс тээврийн зардал их гардаг. Хэрвээ Тавантолгойгоос төмөр замаа тавьчихсан байсан бол хүнд үед өртөг багасах боломжтой байсан.

Бүх зүйл нь тодорхой, хууль дүрэмтэй оронд л хөрөнгө оруулагчид дуртай байдаг.

Хөрөнгө оруулалтыг татахад ил тод байдал ямар үүрэгтэй вэ?

Бүх зүйл нь тодорхой, хууль дүрэмтэй оронд л хөрөнгө оруулагчид дуртай байдаг. Нэг зөвшөөрөөд л маргааш нь тэр хуулиа өөрчилдөг, гэнэт татвараа нэмдэг газарт дургүй. Ил тод, бүх зүйл нь тодорхой байх ёстой. Тогтвортой хууль эрх зүйтэй оронд хөрөнгө оруулалт орж ирэх сонирхолтой байдаг. Гэнэт хуулиа өөрчилснөөс болоод гацчихсан олон хөрөнгө оруулагчид Монголд бий. Арай гайгүй томоохон ордод хөрөнгө оруулах гэхээр Стратегийн гэдэг нэрээр төр булааж авах гээд болдоггүй. Үүнийгээ өөрчлөхгүй бол одоо дахиад манайд Оюутолгой шиг томоохон хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй л болов уу.