Энэ сэдвийн хүрээнд УИХ-ын гишүүн Су.Батболдтой ярилцлаа.

-Ээлжит бус чуулганы хуралдаан өндөрлөлөө. Гэвч МАН-ын бүлгийн асуудал эцэслэгдсэнгүй. Үүнд та ямар тайлбар хийх вэ?

-Ээлжит бус чуулганы үйл ажиллагаа МАН-ын бүлэггүйгээр өндөрлөлөө. Энэ бүхэн хууль зөрчсөн асуудал гэж үзэж байгаа. Хоёрдугаарт, ээлжит бус чуулганы хугацаанд МАН-аас сонгогдсон гишүүд байнгын хороодын хуралдаанд оролцож чадсангүй. Энэ нь Дэг зөрчсөн үйл явдал.

УИХ-ын гишүүд сонгогдож, мандатаа аваад ирчихсэн байхад чуулганы үйл ажиллагаанд оролцуулахгүй байна гэдэг бол бүдүүлэг зүйл. Ээлжит бус чуулганы хуралдааныг бүхэлд нь дүгнэвэл Монголын парламентын ардчиллын түүхэнд хар толбо болж үлдсэн чуулган боллоо гэж хэлэхээр байна. Өнгөрсөн таван удаагийн парламентын сонгуулиар бий болсон УИХ олонх, цөөнх байнга нэгнээ хүндэтгэж харьцаж байсан. Цөөнхийг сонсдог ийм парламент л өнгөрсөн хугацаанд байсныг санах хэрэгтэй. Гэвч энэ удаад ийм зүйл байхгүй боллоо. Ийм л чуулганы хуралдаан болж өндөрлөсөн.

-Ямартай ч одоогийн байдлаар парламентад сөрөг хүчин гэж алга. Шууд ингэж хэлж байгаа нь Төсвийн тодотгол болон Орон нутгийн сонгуулийн хуулийг батлахад сөрөг хүчний дуу хоолой бараг шингээгүйтэй холбоотой. Хэдийгээр та бүхэн өөрсдийгөө бүлэгтэй гэж үзэж байгаа ч бодит байдалтай зөрчилдөж байгаа юм биш үү?

-Төсөв, сонгуультай холбоотой асуудлуудад улс төрийн намуудын зөвшилцөл чухал байдаг. Тэр дундаа олон суудал авсан сонгогчдын 40 гаруй хувийн саналыг авсан улс төрийн намын дуу хоолой маш чухал. АН-ынхны зүгээс гаргаж байгаа ааш араншин нь энэ бүх асуудлыг МАН-ын оролцоогүйгээр шийдвэрлэх төлөвлөгөө байсан шиг байгаа юм. Үүнийхээ дагуу явагдлаа гэж үзэж байна. Ялангуяа орон нутгийн сонгуулийн тухайд бид хэвлэлийн бага хурал хийж, байр сууриа илэрхийлсэн. Энэ сонгуулийн хуулийг зөвхөн нэг намын эрх ашигт нийцүүлж явуулж болохгүй гэсэн байр сууринаас хандсан. Харамсалтай нь, энэ бүхнийг үл тоомсорлож, сонгуулийн хуулийг баталлаа.

-Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг МАН-ын бүлгийн асуудлыг өдөр, шөнөгүй ярилцаж байгаа. Тийм байж та нар битгий төсвийн тодотголоор бойкотлоод бай гэж чуулганы хуралдааны үеэр хэлж байсан. Тэгэхээр намын бүлгийн асуудлыг хоёр намын түвшинд хэлэлцэж байсан гэсэн үг үү?

-Бидний зүгээс байнга санал тавьж байгаа. Бүлэг байгуулах ямар арга зам байх уу. Биднийг ингэж хууль бусаар битгий бүлэггүй байлгаач гэхчлэн. Үүнийг л хэлж байгаа байх. Бүлгийн асуудлыг намрын чуулганы эхэнд шийдвэрлэж өгнө гэж найдаж байна. Ер нь ч шийдэх ёстой зүйл гэж бид үзэж байгаа.

-Гэхдээ МАН-ын бүлгийг зөвшөөрчихвөл ажил урагшлахгүй гэсэн болгоомжлол АН-ынханд байх шиг. Ийм зүйл гарахгүй гэх баталгаа мэдээж байхгүй байх тийм үү?

-Бүлэг байгуулалцсанаар зөвхөн завсарлага авч, ажил хаяад байхдаа гол нь биш. Бүлэг байгуулж, албан ёсоор үйл ажиллагаагаа явуулж, санхүү төсвөө авч, зохион байгуулалтад орох зайлшгүй шаардлага бий, нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт, бүлэг байгуулагдахаар албан ёсоор намуудын түвшинд яриа хэлэлцээрт ороод явах бололцоо бүрдэнэ. Тэгэхээр УИХ-д сонгогдсон гишүүдийг үл тоож, ганц хүчээр давамгайлах байдлаар асуудалд хандаж байгаа нь ёс зүйгүй юм.

-Орон нутгийн сонгуулийн хууль дээр парламентад суудалтай улс төрийн намуудын дунд зөвшилцөл явагдсан. Зөвшилцөл зөвхөн нэр төдий байсан гэх шүүмжлэл зарим хүний амнаас цухалздаг. Намынхаа ажлын хэсгийг ахалсан хүний хувьд тодорхой тайлбар хийхгүй юу?

-Бид энэ хуульд оролцох нь зүйтэй гэж үзээд миний бие ахалсан ажлын хэсэг орж ажилласан. Ажлын хэсэгт манай намаас дөрвөн гишүүн орсон. Ажлын хэсэг дээр би тодорхой саналуудаа хэлсэн. Хоёр зүйл дээр бидний саналыг хүлээж аваагүй. Нэгдүгээрт, сонгуулийн тогтолцоо. Аймаг, дүүрэг, сумын түвшинд можаритор тогтолцоо давамгайлах ёстой гэсэн саналыг манай намаас гаргасан. Сүүлдээ үүнээсээ буцаж, сумын түвшинд можаритороор нь явуулах санал тавьсан юм. Харамсалтай нь, үүнийг хүлээж аваагүй. УИХ-ын болон Орон нутгийн сонгууль хоёрыг хоёр өөр тогтолцоогоор явуулж болдог. Яагаад гэвэл нэг нь үндэсний хэмжээнд явагддаг, нөгөө нь орон нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагын төлөөллийг сонгодог учраас. Гэтэл үүнийг нэг тогтолцоогоор явуулна гэж хийсэн байгаа юм. Суман дахь энэ байдал нь хэтэрхий улстөржилтийг бий болгоно, намаар талцуулж, цаашлаад иргэдийн төлөөллийн байгууллагыг намын төлөөллийн болгож хувиргах процесс гэж үзэж буй. Судлаачид, орон нутгийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг хүмүүс, эрдэмтэд иргэдийн төлөөллийн байгууллагаас улс төрийн оролцоог багасгах ёстой гэж хэлдэг. Гэвч энэ чиглэлээс ухарсан алхам боллоо.

-Нөгөө нь автоматжуулсан систем үү?

-Автоматжуулсан системийн асуудал. УИХ-ын сонгуулиар автоматжуулсан систем дээр итгэл үнэмшил төрсөнгүй. Олон зүйл дээр алдаа гарлаа гэж бид үзэж байгаа. Гэтэл ийм тохиолдолд автоматжуулсан системийг дахин хэрэглэх боломжгүй юм. Үүнийг харж үзээч ээ, зөвшилцөж, шалгалт оруулсны дараагаар энэ асуудлыг эцэслэхийг хүссэн. Харамсалтай нь, АН хүссэнээрээ хуульчиллаа.

-Орон нутгийн сонгуулийн хугацаа хойшилсон нь сонгууль луйвардах гэсэн нэг оролдлого хэмээн тодотгож байсан байх аа?

-Сонгуулийг хугацааны хувьд бүр хойшлуулсан нь бидэнд хар төрүүлж байгаа юм. Тэр нь сонгуулийн автоматжуулсан системд ямар нэгэн байдлаар нөлөөлөх оролдлого хийх гэж байна уу гэсэн хардлага. Нөлөөлөхгүй байх баталгаа байхгүй учраас тэр.

-Тэгэхээр АН аргацаах төдий байдлаар ажлын хэсэгт ажилласан гэж үү?

-Ойлголцсон зүйл нь үүрэгжүүлэх асуудлыг хойшлуулсан. Энэ нь та ардчилсан намын төлөө саналаа өгөхгүй бол төрийн албанд ажиллахгүй гэсэн тулгалт хийж байгаатай адил гэж үзсэн. Үүнийг болиулсан. Сонгуулийн хороодыг СЕХ байгуулах байсныг орон нутгийн ИТХ өөрсдөө байгуулж, зохион байгуулдаг байх ёстой гэж үзэж, үүнийг хуульчилсан. Төрийн албан хаагчид сонгуулийн хороодыг бүрдүүлж, ажиллуулах ёстой, улс төрийн намуудын оролцоо бага байх учиртай гэсэн байдал дээр зөвшилцөж чадсан. Энэ мэтчилэн тохиролцсон зүйл бий. Түүнчлэн сонгуулийн автоматжуулсан системээр сонгууль явуулж байгаатай холбоотой хэсгийн хорооны хоёр машин дээр хяналтын тооллогыг, гараар хийх шаардлагыг хэлж, хуульд оруулсан байгаа.

-Хэрэв ирц бүрдэхгүй тохиолдолд гараар тоолох санаачилга явж байсан. Үүнийгээ хэрхэн шийдвэрлэсэн бэ?

-Дахин сонгууль явагдвал машинаар тоолно. Дахин санал хураалт явагдвал гараар тоолно.

-Ээлжит бус чуулганы хуралдааны үдээс өмнөх хуралдаанд МАН-ын гишүүд орж ирээгүй, Н.Энхболд гишүүний өрөөнд хуралдсан. Энэ хооронд хэд хэдэн хууль, тогтоомж батлагдлаа. Гэтэл МАН энэ бүхний дараа чуулганы танхимд орж ирсэн. Гишүүд ямар шийдэлд хүрсэн талаар сонирхож болох уу?

-МАН-ын бүлэг шуурхай, цуглаж асуудлаа ярьж байгаа. Ямар байр суурь баримтлах уу гэхчлэн. Нэн тэргүүнд бүлэг байгуулах асуудлыг тавьж байгаа. Бусад олон асуудал дээр байр сууриа нэгтгэдэг л зүйл. Бидэнд бүхий л асуудал дээр оролцохгүй, бойкотлох санаа байхгүй. Дэмжих ёстой зүйлээ дэмжээд явна. Болохгүй зүйлийг сөрөг хүчний хувьд чанга хатуугаар хэлж, зогсоох арга хэмжээ авах ёстой.

-Гэхдээ энд нэг зүйлийг асуухад УИХ-ын даргын томилгоо өнөөдөр ч хууль ёсны болоогүй л байгаа. Ийм атал бүлгээ байгуулж өгөхийг хүсэх гэж үү?

-Бид энэ асуудлаар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан. Гэвч Цэц өнөөдрийг болтол ямар нэгэн хариу ирүүлээгүй, чимээгүй л байна. Цэцэд олон асуудал тавьсан. Ямар нэгэн байдлаар шийдвэр гаргаж өгнө байх гэж найдаж байгаа. Анхнаасаа УИХ-ын даргын томилгоог хууль бус гэж үзэж байгаагаа УИХ-ын Тамгын газарт 24 цагийн дотор бичгээр хүргүүлсэн. Хууль бус томилгоо явагдсан учраас бид бүлэг байгуулагдсан тухай албан бичгээ УИХ-ын даргад өгөх боломжгүй байна гэж. Хэрэв УИХ-ын даргыг хуулийн дагуу томилбол бүлэг байгуулсан тухайгаа мэдэгдэж, асуудалд оролцоод явах боломжтой талаар ч мэдэгдсэн.

Су.Батболд: Ардчиллын түүхэнд хар толбо үлдээсэн чуулган боллоо