Үндэсний хөгжлийн газарт “Хөгжлийн философи" сэдвээр 2019 оны тавдугаар сарын 5-ны өдөр зохиогдсон зөвлөлдөх уулзалтад Монгол Улсын 14 дэх Ерөнхий сайд Думаагийн Содномын хэлсэн үг.

Философийн ухааны эрдэмтэн Даш-Ёндон “Хөгжил гэдэг бол амьд организмын оршин тогтнох арга” гэдгийг хэлж өглөө. Биологийн ухааны эрдэмтэд амьтны амьдрах чадварыг үндсэндээ гурав хуваадаг, тухайлбал алив амьтны нэг хэсэг бие дааж амьдрах хүч чадвартай байдаг, нөгөө хэсэг бусадтайгаа хамтарч амьдарч чаддаг бол тодорхой хэсэг нь бусдынхаа дэмжлэгээр ч амьдрах чадваргүй байдаг гэх юм билээ.

Манай монголчууд малаа гурав ангилж малын аж ахуйгаа эрхэлдэг. Тухайлбал, мал аж ахуй эрхлэгчид амьдрах хүч чадалтай малаа эрхэмлэж, нөгөө ихэнх хэсгийг дэмжин бойжуулж, харин амьдрах чадваргүй цөөн хэсгийг заазалдаг. Амьтад дотроос хүн гэдэг амьтан сэтгэн боддог, өнгөрснийг санаж, ирээдүйг төсөөлж, орчин цагаа ухаарч амьдардаг чадвартай учраас байгаль дэлхийн өөрчлөлтөд ч нөлөөлж мэдэхээр болтол хөгжсөн. Гэвч, хүн төгөлдөр биш. Хүн бүхэн хөгжих арга замаа мэддэггүй, хүн бүхэн зөв хөдөлмөрлөж амьдрах чадвартай байдаггүй.

Томоор харвал улс орнууд хүн ардаа амьдрах чадварын дээрх гурван хэсэгт хуваадаг.Амьтан ба хүн төрөлхтний амьдрах чадвар ойролцоо байдгийг эрдэмтэд мэддэг боловч хүнийг мал амьтантай адилтгалаа гэж шүүмжлүүлэхээс айж шууд ил ярьдаггүй. Харин улстөрчид баримталдаг бодлого, хэрэгжүүлдэг арга хэмжээндээ ард түмнээ шууд л гурав хувааж ханддаг. Одоогийн хэлж заншиж байгаа тодорхойлолтоор бол хүч чадалтай хэсэг хүмүүсээ лидерүүд, бизнес амжилттай эрхлэгчид, хангалуун амьдарч чадагчид, нөгөө ихэнх хэсгийг дундчууд, жижиг дунд аж ахуй эрхлэгчид, амьдрах чадвар муу хэсгийг хөдөлмөрийн чадваргүйчүүд, тахир дутуучууд гэж хуваадаг. Тэгээд нэгтгэн жолоодох, дэг журамтай байлгах хэрэгтэй байдаг. Ийм шаардлагаар ТӨР гэдгийг бий болгож, хууль дүрэм гаргаж засагладаг.

Төгөлдөржиж чадаагүй хүн төрөлхтний шийдэж чадаагүй байгаа хоёр гол асуудал байдаг. Нэгдүгээрт. Бусдаасаа илүү байх өрсөлдөөнийг зөв болгож, дайн дэгдэж өөрсдийгөө устгах болзошгүй аюулаас ангижирч чадаагүй байна. Монголчууд бидний хувьд зэвсэглэлээр хөөцөлдөхийг зогсоох, олныг хөнөөх зэвгээс ангижрах бодлогыг эрхэмлэж, өрсөлдөөн талцлаас хол байх нь эрхэм юм. Хоёрдугаарт, дэлхийн ихэнх улс оронд дээр дурдсанаар гурван хэсэгт ангилсан ард иргэдээ тайван нөхцөлд, тэгш хангалуун амьдруулж байх төгөлдөр арга, нөхцөлийг бүрдүүлж чадаагүй байна.

Социализм гэгч байгуулал захиргаадлаар бүгдийг адил тэгш амьдруулах оролдлого хийж байсан. Капитализм гэгч байгуулал ардчиллаар асуудлыг шийдэх оролдлого хийж байгаа боловч баян ядуугийн хэтэрсэн ялгаа зөрчлийн асуудлыг шийдэж чадаагүй байна. Алтан дунджийг олж чадаж байгаа төр бүхий улс цөөхөн бололтой. Улс нийгмийн хөгжилд тухайн улсын төрийн зохицуулах үйл ажиллагаа шийдвэрлэх ач холбогдолтой байгаа. Төрийн удирдлагад улс нийгмийг хөгжүүлэх оновчтой бодлого боловсруулж, түүнийхээ хэрэпжилтийг зохион байгуулах ур чадвартай, ард иргэдэд итгэгдсэн ухаалаг хүмүүсийг иргэдийн дотроос шалгаруулан авч ажиллуулдаг байвал улс нийгэм цэгцтэй хөгжих учиртай. Энэ асуудлыг шийдэхийн тулд Монгол Улсын хувьд юуны өмнө төрийн тогтолцоо, сонгуулийн хуулийг боловсронгуй болгох, нийгэм, эдийн засгийг зохистой бодлогоор тогтвортой хөгжүүлж чаддаг болох гэсэн хоёр асуудалд анхаарал төвлөрүүлж шийдэх шаардлагатай.

Хөгжихийн тулд төрийн тогтолцоо ба хөгжлийн бодлогын асуудалд анхааръя гэж хэлэх гээд байна. Ард иргэд дэг журамтай,тодорхой зорилгоор эв нэгдэлтэй хөдөлмөрлөж амьдардаг байх нь улс орны оршин тогтнох, хөгжих үндсэн нөхцөл. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэгдүгээр бүлэгт “Монгол Улс тусгаар тогтносон, бүгд найрамдах улс мөн” гээд “Эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэхийг төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим” гэж заасан байдаг. Энгийнээр хэлбэл “Тусдаа улс байя, үүний тулд бүгдээрээ найртай, хоорондоо эвтэй, Тэгэхдээ дэг журамтай байх” асуудлыг төрийн ажлын үндсэн зарчим болгоё гэсэн байгаа юм. Мөн Засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна гэж заасан байдаг. Үндсэн хуулийн эдгээр суурь заалтууд л төрийн тогтолцоо, сонгуулийн хуулийг боловсронгуй болгохыг шаардаад байгаа юм. Монгол Улс хөгжиж байна. Гэвч хөгжлийн хурд удаан, хүрсэн түвшин хангалтгүй, ядуурлыг арилгах, бусад улсаас хоцрохгүй хөгжих нөөц бололцоо бүрэн ашиглагдахгүй байгаа явдал төрийн тогтолцоо, төрийн удирдлагаа зөв сонгож чадаагүй байгаатай холбоотой.

Хөгжихийн тулд дараах тодорхой асуудлыг яаралтай шийдэх санал байна:

Парламентыг хоёр танхимтай болгож, дээд танхим буюу төрийн эрх барих дээд байгууллага Ардын Их Хурлыг сум дүүрэг нэг бүрээс иргэд нэрийг нь дэвшүүлэн сонгосон гишүүдээс бүрдүүлэн байгуулах.
Хууль боловсруулах үндсэн үүрэгтэй парламентын доод танхим буюу Улсын Бага Хурлыг бий болгон гишүүдийг нь Ардын Их Хурал сонгон шалгаруулж бүрдүүлдэг болгох.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Улсын ерөнхий шүүгч, Улсын прокурорыг Ардын Их Хурлаас сонгодог байх.
Гүйцэтгэх засаглалын үүрэгт бүх ажил, Засгийн газрын бүтэц бүрэлдэхүүний асуудлыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хариуцдаг болох, Улс төрийн намуудыг төлөвшүүлэх, тухайлбал улсын эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэх хэтийг харсан бодлого төлөвлөгөөг зохих үндэслэл тооцоотой боловсруулсан, боловсон хүчний нөөц бүрдүүлсэн улс төрийн намд улс төрийн сонгуульд оролцох эрх олгодог болох.
Монгол Улсын нийгэм эдийн засгийн урт хугацааны тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал, дунд хугацааны хөгжлийн хөтөлбөрийг техник эдийн засгийн үндэслэл тооцоо бүхий тодорхой төсөл арга хэмжээний хамт боловсруулж хэрэгжүүлдэг болох. Энэ зорилгоор Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд Хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн асуудал хариуцсан яамыг байгуулах, хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн тухай хуулийг боловсронгуй болгож гаргах асуудлыг яаралтай шийдвэрлэх.

Эдгээр асуудлыг Үндсэн хууль, Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намын тухай хууль, Төрийн албаны тухай хууль, Төлөвлөлтийн тухай хуульд болон холбогдох бусад хууль журамд өөрчлөлт оруулж шийдэх боломжтой. Улс төрийн намын ашиг сонирхлыг биш, улс нийгмийн ашиг сонирхлоор энэ ажлыг хийх нь чухал. Зөвлөлдөх уулзалтад УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжанцан оролцож байгаад талархаж байна. Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийн төсөлдөө төрийн тогтолцоог боловсронгуй болгох талаар дэвшүүлж байгаа саналыг тусгахыг, мөн хөгжлийн бодлого хариуцсан төрийн захиргааны төв байгууллагатай болох саналыг тусгаж, энэ чухал асуудлыг тусгай органик хуулиар шийдэх ёстой гэж хойш тавихгүй байхыг хүсье. Ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөг туйлшруулбал эмх замбараагүй байдал бий болохыг, болоод ч байгааг, хариуцлагатай төр, сахилга дэг журам улс нийгмийн хөгжилд шийдвэрлэх ач холбогдолтойг ухаарах цаг болсон.

Хөгжлийн хурд удаан байгаа нь төрийн тогтолцоо, түүний бодлого зохицуулалттай холбоотой