Эх сурвалж: Өдрийн сонин, Сэтгүүлч Б.Номин-Эрдэнэ

Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын сайд асан Л.Гантөмөртэй ярилцлаа.

-Энэ цаг үед Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн талаар олон нийт анхаарлаа хандуулж байна. Хоёрдугаар хэлэлцүүлгээр ард нийтийн санал асуулга (АНСА) явуулахаар боллоо. Таны хувьд Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтөд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Засаглалын түвшинд засч залруулах асуудлууд байна. Эдгээр асуудлаа шийдье. Ялангуяа Ерөнхий сайд болоод гүйцэтгэх засаглалын бие даасан үйл ажиллагаа явуулах боломж их хомсхон. Их хурлаас бүрэн хараат байгаа талаар яриа гараад удаж байгаа. Хоёрдугаарт, бодлого төлөвлөлт хийхэд хүнд, тогтвортой ажиллах боломж бүрдэхгүй байна.

Мэргэжлийн хүмүүсээр Засгийн газрыг бүрдүүлж болохгүй байна гэдэг. Гуравдугаарт, хуулийн байгууллагын бие даасан байдал түвэгтэй байна. Тэр тусмаа Ерөнхийлөгчийн институциэс шууд хамааралтай хуулийн байгууллага хажуудаа АТГ гэх мөрдөх газартай болчихсон. Мөрдөх алба, прокурор, шүүх нэг хүний шууд удирдлагад байх нь их осолтой байна. Өрсөлдөгч улстөрийн хүчний өөр үзэл санааг нугачин дарах боломжийг олгож байна гэх гурван зүйл дээр фокусалсан.

Дөрөв дэх нь мэдээж хэрэг эдийн засаг өсөхгүй, хөрөнгө оруулалтын орчин болж өгөхгүй байна. Тиймээс хувийн өмчийг илүү эрхэмлэдэг хуулийн зүйл заалтыг яаж хийх вэ гэдэг. Энэ асуудлууд зөвхөн Үндсэн хуулиас ургаж гараагүйг хүн бүр мэдэж байгаа. Улстөрчдийн ёс зүйтэй их холбогдоно. Улстөрчдийн ёс зүй үе солигдож байж хэрхэн өөрчлөгдөхийг харах учиртай. Харамсалтай нь улс төрийн намууд клентийн тогтолцоо буюу нэг үгээр хэлбэл тодорхой хэсэг хүмүүсийн барьцаанд байна гэж ч ярьдаг шүү дээ. Улс төрийн намаар дамжин орж ирж байгаа залуу үед итгэх итгэл хүчтэй биш гэдэг шалтгаанаас улстөрчдийн ёс зүй ойрын үед өөрчлөгдөхгүй гэх дүгнэлтээс Үндсэн хуулийн өөрчлөлтүүд яригдсан. Өөрөөр хэлбэл, хуулиар улстөрчдийн ёс зүйг маш тодорхой болгож өгөх хэрэгтэй. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт дээр дурдсан дөрвөн асуудлыг шийдэх учиртай. Харамсалтай нь өнөөдрийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хэлэлцүүлгийн нөхцөл байдлыг харахад хэтэрхий хүрээгээ тэлсэн, олон зүйлийг нэг дор шийдэх гэж оролдсон, олон байр суурийг нэгтгэх гэж хичээснээс болж эдгээр асуудлыг шийдэж чадсангүй. Жишээ нь, байгалийн баялгийг төрийн нийтийн өмч гэсэн нэр томьёо оруулчихлаа. Аль аль байр суурийг оруулах гээд хүн ойлгохгүй зүйл заалт гаргаж байна.

-Парламентын гишүүдийн ёс зүйг хуулиар хөндөх байсан гэлээ. Гишүүд хэр ёс зүйтэй байна вэ?

-Ёс зүй гэдэг хууль тогтоох эрх мэдэл надад байна гэдгээ бүрэн гүйцэд ойлгох хэрэгтэй. Надад болоод надаар дамжиж парламентад байна. Хууль тогтоох эрх мэдэл өөрт нь байгаа үед гүйцэтгэх засаглал руу шунаж болохгүй. Яагаад гэхээр тогтоож байгаа хүн нь гүйцэтгэж байгаа хүн рүүгээ тэмүүлээд аль алиных нь дүрд тоглохоор бүх зүйлийг будлиантуулж харагдуулж байна. Хамгийн гол асуудал нь сайд болгоныг Их хурлаар хэлэлцдэгт л алдаа байдаг. Их хурал хууль тогтоох байгууллага атал бүрэн эрхт лоббичид буюу төлөөлөгчдийг гүйцэтгэх засаглал руу шахаж оруулдаг. Гадна талдаа фракц гэж нэрлэдэг шүү дээ. Ингэхээр танхимын нэгдсэн бодлого алдагдаж, Ерөнхий сайд хүчгүй болж байна гэсэн үг. Гүйцэтгэх засаглал хүчтэй байхын тулд Ерөнхий сайд кабенитын гишүүдээ өөрөө сонгодог, Их хурлаар ордоггүй байх ёстой. Их хурлын гишүүн байх, эсэх нь дараагийн асуудал. Хамгийн гол нь Ерөнхий сайд өөрөө Засгийн газраа удирдах хэрэгтэй.

-АНСА явуулахтай уялдуулаад засаглалын хэлбэрийг асуух санал Ерөнхийлөгчийн зүгээс гаргасан. Парламентын засаглалын тухайд та юу хэлэх вэ?

-Парламентын засаглал Монгол Улсад маш тохиромжтой. Яагаад гэхээр олуулаа ярьдаг. Би түрүүнд хэлсэн. Асуудал хаана байна гэхээр нэгжээд явбал улстөрчдийн ёс зүйнд байна. Хууль улстөрчдийг буруу бай гэж хэлэхгүй байгаа. Үндсэн хуульд парламент төрийн эрх барих дээд байгууллага гээд заагаад өгчихсөн. Харамсалтай нь парламентын гишүүдийн ёс зүйн асуудал парламентад эргэлзэх эргэлзээг бий болгож байгаа юм. Ёс зүйгээс улбаалаад эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл парламентыг муухай харагдуулж байна. Нэг үгээр хэлбэл сайд болох уралдаан өрнөдөг. Манайд шууд сонгууль явдаг, тойрог жижигхэн. Энэ нь төсөв санхүүд хүндрэл учруулдаг. Энэ асуудлуудаа шийдэх шийдлийг олох ёстой.

Парламентын томилгооны эрх мэдлийг хязгаарлаад гүйцэтгэх засаглалын бие даасан байдал, парламентын засаглалыг бэхжүүлэх нь үндсэн суурь. Гүйцэтгэх засаглал биеэ дагаад явж байхад парламент хуулиа ярьж байх л хэрэгтэй шүү дээ. Хууль Монгол Улсад засаглаж байдаг. Өөрөөр хэлбэл хууль батлах байгууллага Засгийн газрын хоорондын эрх мэдлийн төлөөх нэгдэл нь юу ч биш болгож байгаа юм. Юу ч биш гэдэг нь парламентын засаглалтай юм уу, Ерөнхийлөгчийн засаглалтай юм уу гэх эргэлзээг парламент өөрөө бий болгодог. Эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл нь Шүүх засаглалд очиж халддаг. Энэ халдварлаж байгаа процесс парламентын засаглалыг явуургүй юм шиг харагдуулдаг. Шийдэл нь их тодорхой. Ерөнхий сайд Засгийн газрын гишүүдээ томилно. Их хурлын гишүүн Засгийн газрын гишүүний албыг хашихгүй гэсэн ганцхан өгүүлбэр байхад болно. Засгийн газрын импичментийг Их хурал ярьж болно. Тэр нь дараагийн асуудал. Ерөнхий сайдыг огцруулахдаа тодорхой квотоор огцруулна гэснийг өөрчлөлтөд оруулсан байна лээ. Гэхдээ дээд талын хоёр нь байхгүй тохиолдолд гурав дахийг хийлээ гэхэд сэглэж байгаа л хэрэг байхгүй юу. Эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл парламентад дахиад үлдэнэ ээ л гэсэн үг. Улс төр цэвэршихгүй. Парламентын бие даасан байдлыг нэмэгдүүлэх өөрчлөлт явсангүй. Ингэхээр нөгөө талаас нь тэгвэл Ерөнхийлөгчийн засаглалыг санал болгооч гэж байна. Парламент өөрийгөө бэхжүүлэх алхмаа хийж чадахгүй гүйцэтгэх эрх мэдэл рүү шунахаар өмнөх алдаануудаа давтаад байна. Энэ алдаанууд нь Ерөнхийлөгчийг илүү товойлгож харагдуулаад байгаа юм. Угтаа парламент хуулиа тогтоогоод, гүйцэтгэх засаглал гүйцэтгэх эрх мэдлээ хэрэгжүүлж чадвал Ерөнхийлөгчид оролцох нүх сүв гарахгүй юм л даа. Одоогийн хуулиар Ерөнхийлөгч гадаад талдаа эх орноо төлөөлдөг, шүүх засаглалыг удирддаг, эв нэгдлийг эрхэмлэгч үндсэн байр суурь дээрээ л үлдэх юм. Парламент өөрөө эрх мэдэлд хүрэхийн тулд гүйцэтгэх засаглалд нөлөөлөхийн тулд, мөнгө хийхийн тулд Ерөнхийлөгчийн оролцоог хүчтэй болгож байгаа юм. Парламент өөрийгөө идэвхжүүлж чадах хүртлээ одоогийн хүчин төгөлдөр хэрэгжиж байгаа энэ хуулиараа явах нь зүйтэй.

-Манайд төрийн дархлаа гэгч байна уу?

-Монгол Улсын төрийн дархлаа гурван зүйлд бий. Нэгдүгээрт, Монголын их түүхэнд байгаа юм. Монгол их түүхтэй орон. Тэр хооронд жаргал ч, зовлон ч бий. Хоёрдугаарт, Монголын ардчилал. Ардчилал эрх чөлөө бол монгол төрийн дархлаа. Гуравдугаарт, Хувийн өмч. Монголчууд үем дамжсан хөрөнгө бүтээж байна. Капитал, ноухау оюуны өмчийг бүтээж байна. Эдгээр чинь л төр оршин тогтнох баталгаа.

-АНСА явуулах нь зөв гэж үзэж байна уу?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг ард нийтээс асууя гэж байгаа бол хийсэн төсөл нь өөрөө бүрэн шийдэл болох хэрэгтэй. Бүрэн шийдлээ олоогүй байж асууна гэдэг ёс зүйн дээд хэмжээний доголдолд орсны илэрхийлэл. Бид ингэж парламентын засаглалыг бэхжүүлэх үү, харин ингэж үү гэх асуулт тавих ёстой. Ерөнхий сайд Засгийн газраа өөрөө бүрдүүлэх үү, парлемант санал хурааж томилох уу гэвэл асуулт мөн. Одоогийн өөрчлөлтөө зөв үү, буруу юу гэж асуух нь юу хийж байгаагаа мэдэхгүй хүмүүсийн үйл хэрэг. Ард нийтийн санал асуулгыг миний хувьд тулгалт гэж харж байгаа. Ямар ч шийдвэргүй зүйлийг тулгаж байна.

-Шүүх эрх мэдлийн хүрээнд орсон заалтууд улстөрчдөөс хараат бус бие даасан байж чадахаар байна гэж та харж байна уу?

-Аливаа юм дарааллаараа явах ёстой. шүүх эрх мэдэл Яагаад шүүх эрх мэдэл одоо яригдаад байгаа шиг нэг хүний контрол руу тэмүүлээд байна гэхээр хууль тогтоох байгууллагынхан гүйцэтгэх засаглал руу хутгалдаад ирэхээр шүүх эрх мэдлийг Ерөнхийлөгчийн хүчтэй нөлөөнд аваачих суурь нь болоод байна. Бид үндэсгүй ургамал шиг харж болохгүй л дээ. Шийдэл хийх гээд өнгөцхөн харагдаж байгааг л өөрчлөх гэж байгаа бол урт хугацаандаа ямар ч явуургүй. Парламентын засаглал бэхжихгүйгээр шүүх засаглал хараат бус байх боломжгүй. Сүүлийн жилүүдэд шүүх тогтолцооны шинэчлүүд нэлээд хийгдэж амжилтад хүрсэн зүйл олон шүү. Наад зах нь шүүхийг тэр чигт нь контролдож чадахгүй учраас хонгил гэх яриа гарч байна шүү дээ.

-АН-ын дотоод байдал нэлээд зөрчилдөөнтэй байгаа нь нийгэмд тод харагдаж байна. АН-ын шинэчлэл хийв үү. Үзэл санаа нь юу байна вэ?

-Ардчилсан Намын үзэл санаа их тодорхой болсон. Баруун төвийн нам байна. Яг энэ цаг үед өөрийгөө баруун төвийн нам гэж өөрийгөө зарлах нам олдохгүй байх. АН хүмүүсийн язгуур эрх ашиг, эрх чөлөөг хамгаална, түүний төлөө тууштай явна гэдгээ хэлсэн. Үүнээс болоод тодорхой хүмүүс энэ намд байх сонирхолгүй болж эхэлнэ. Энэ бол тодорхой. Тэр хүмүүс нь ч гараад явж байна. Баруун төвийн үзэл санаа Монгол Улсад амьдрах уу гэвэл амьдрана. Монголчууд энэ үзлийг дэмжих үү гэвэл дэмжинэ. АН өөрийнхөө үзэл санааг 30 жилийн дараа дахин хурцлаад илүү ил тод болгож, төөрөгдөл багатай болохоор үүндээ уялдуулсан улс орны хөгжлийн платформыг гаргаж ирэх юм бол дэвшил болно. Энэ үзэл санаагаар зэвсэглэхгүй болохоор ялсан, ялагдсан үед ч улс төрийн нам эрх мэдэлд хүрэх гэсэн хүмүүсийн бөөгнөрөл бий болчихоод байгаа юм. Дутагдал нь энэ. Энэ алдаа дутагдлыг АН зассан. Үүнтэй санал нийлэхгүй хүмүүс тойроод давхиад байгааг харж байна л даа. Нэг ёсондоо АН маш тодорхой шинэчлэл хийсэн. Үзэл санаа нь их бүдэг байсан. Үнэт зүйлээ ярих биш. Дандаа ажил хийдэг Засгийн газрын нам болж хувирсан. Ингээд ирэхээр янз бүрийн үзэл санаатай хүмүүс цугладаг. Төрөл зүйлийн үзэл санаатай хүмүүс нэг дээвэр дор орохоор дандаа будлиан үүсдэг. Гаргаж байгаа шийдвэр нь ямар үзэл санаан дээр суурилж гарч байгаа нь тодорхойгүй болдог. Одоо их тодорхой болж байна л даа. Бид баруун төвийн үзэл дээрээ шийдвэрээ гаргана. Өөр үзэл философиор битгий хандаарай. Зүүний нам шиг аашлахгүй, тийм шийдвэр ердөө гаргахгүй гэдгээ тодорхой болгосон. АНд хийх ажил асар их байна.

-АН одоогийн парламентад сөрөг хүчин байж чадаж байна уу?

-Сөрөхийн тулд сөрөх шаардлагагүй. Цөөхөн суудалтай нам сөрөхийн тулд сөрөөд байх утгагүй. Ядаж 20 суудалтай байвал өөр хэрэг. Сөрөг хүчин гэдэг ялахын төлөөх үйл хэрэг биш. Ялахын төлөөх үйл хэрэг гэдэг Монголоо биш, намаа бодож шийдвэр гаргадаг л зүйл. АН намаа бодсон үйлдэл хийхээс илүү Монголоо бодсон үйлдэл хийж байна гэж харж байгаа.

-Ардчилал бидэнд юу өгсөн юм бэ?

-Дээр хэлсэнчлэн Ардчилал бидэнд төрийн дархлааг илүү баяжуулсан. Монголчуудад ирээдүйг өгсөн. Ирээдүй гэдэг нь монголчуудын хөгжил дэвшлийг хэлж байгаа юм. Монгол Улс хөгжих цорын ганц боломж бол ардчилал, эрх чөлөө.

-Бүх зүйлийн бурууг Ардчилал руу түлхдэг шүү дээ. Юуны учир тэр юм бол?

-Хэн гэдгээс хамаарна. Буруу гэдэг асуудал байна гэсэн үг. Асуудлынхаа мөн чанарыг таниагүй хүмүүс бурууг юу руу ч чихэж болно. Аливаа зүйлийн учир олдог, ном сонин уншдаг, ертөнцийг таньсан, оюун ухаантай хүмүүс ардчилал руу хэзээ ч буруу чихэхгүй. Хүмүүсийн эрх чөлөөг хэзээ ч буруу зүйл гэж хэлэхгүй. Мунхаг харанхуй явцуу эрх ашигтай улс төрийн хожоо хайсан хүмүүсийн л үг. Тэр хүмүүсийн үгийг монголчуудын үг юм шиг хүлээж авч болохгүй л дээ. Монголд ямар ч дарангуйлагч төрж чадахгүй. Амьдрах хугацаа нь маш богинохон. Ордон дотроо л дарангуйлагч байж магадгүй. Ордноос гараад хэн ч биш. Ардчилал ирээдүйг авчираад өгчихсөн. Айдас хүйдэс алга. Маш ойлгомжтой зүйлийг шүүж болохгүй ш дээ. Тийм биз дээ. Хүн амьдрахад ус хэрэгтэй. Түүн шиг Монгол Улс хөгжихөд ардчилал хэрэгтэй.