Сэтгүүлч, хөтлөгч Х.Доржпаламын үзэгч, сонсогч, уншигчдад бэлтгэн хүргэдэг “100 асуулт” нэвтрүүлгийн зочноор УИХ-ын гишүүн З.Нарантуяа оролцсоныг хүргэж байна

-Юуны өмнө бидний урилгыг хүлээн авч, нэвтрүүлэгт маань оролцож байгаа танд баярлалаа.

-Нэвтрүүлэгтээ урьсанд баярлалаа.

-Нэвтрүүлгийн дүрэм бол би танд 100 асуулт тавина. Та 100 хариултыг чин сэтгэлээсээ өгнө. Хамгийн түрүүнд та өөрийгөө болон гэр бүлээ танилцуулахгүй юу?

-Би Завхан аймгийн Алдархаан суманд төрсөн. Завханы нэгдүгээр 10 жилийг төгсөөд ОХУ-д Эрхүү хотын Улсын их сургуулийн хуулийн ангийг төгссөн. Төгсөж ирээд Төв банканд ажлын гараагаа эхэлсэн. Гэр бүлийн хүн маань Төв аймгийн Баянжаргалан сумын харьяат. МУИС-ийг төгссөн Д.Баяндүүрэн гэж хүн байдаг. Монгол Улсын Сонгуулийн ерөнхий хороог анх байгуулагдахаас нь эхлээд өнөөдрийг хүртэл ажиллаж байгаа. Бид хоёр оюутан цагтаа танилцаж, сургуулиа төгсөөд гэр бүл болсон. Хоёр сайхан охинтой. Том охин маань тусдаа гарч хоёр хүүхэдтэй болсон. Том зээ маань хүү, бага зээ маань охин. Бага охин маань Канадад их сургуулиа төгсөж ирээд олон улсын байгууллагад ажиллаж байгаа. Ийм цомхон гэр бүлтэй хүн дээ.

-Таны уриа болгодог ямар үг байна вэ?

-“Санаа зөв бол заяа зөв” гэж бодож явдаг. Ямар нэгэн зүйлд хүн зөв санаатай, чин сэтгэлээсээ хандах юм бол санасан сэдсэн бүхэн аяндаа бүтдэг гэдэг философид итгэдэг.

-Та багадаа ямар мэргэжилтэй болно гэж боддог байсан бэ?

-Багаасаа л хуульч болно гэж боддог байсан. Хүүхэд байхдаа ном их уншдаг байлаа. Шерлок Холмсын уран зөгнөлт, дидектив зохиолууд уншина. Дээр нь миний аав Завхан аймгийн цагдаагийн байгууллагыг үүсгэн байгуулахад хувь нэмрээ оруулж байсан хүн. Тиймээс хүүхэд байхаасаа хуульч, мөрдөн байцаагч болохыг хүсдэг байв. Ингээд сургуулиа төгсөх үед хуулийн нэг анги ирсэн. Яг мөрдөн байцаагчийнхаа ангид орж чадаагүй ч төрийн захиргааны ангид орж төгсөж байсан.

-“Ямар мэргэжил сонгочихов доо” гэж бодож байсан үе танд бий юу?

-Ерөөсөө тэгж бодож байгаагүй. Яагаад гэвэл өөрийнхөө сонирхож байсан, дурласан мэргэжлийг сонгосон болохоор харин ч мэргэжлээсээ аз жаргалыг мэдэрдэг байсан. Дундуур нь харин сэтгүүлч болохоо дөхсөн шүү. Сэтгүүлчийн мэргэжил зарим үед сайхан санагддаг. Хүүхэд байхаасаа би аливааг бодож, бичих дуртай. Ганц нэг шүлэг бичих гэж оролддог байсан юм.

-Таны бичдэгийг мэднэ. Сэтгүүлчдэд өгсөн ярилцлагаа их засдаг гэж сонсож байсан юм байна.

-Төрийн ажилд олон жил бичиг цаас нухаад сурчихсан болохоор юмыг логиктой, дэс дараатай, эмх цэгцтэй бичих гэж оролддог. Бичих чадвар сайн байна гэдэг ярих чадварын үндэс гэдэг шүү дээ.

-Олон нийтэд хүргэх гэж байгаа мэдээлэлдээ ач холбогдол өгөх хэрэгтэй байх л даа.

-Ач холбогдол өгөлгүй яахав. Нөгөө талаар хуульч хүний зан гэж болно. Би сургууль төгссөн цагаасаа Төв банканд хуулийн зөвлөх хийж, тухайн байгууллагын бүхий л бичиг баримтыг боловсруулах, тушаал зааврыг хянаж ажиллаж ирсэн. Нэг ч алдаагүй гарах ёстой шүү дээ. Хуульчийн ажлыг хамгийн хариуцлагатай ажил нь гэж үздэг. Эцсийн шийдвэр хууль зөрчсөн юм уу, агуулгын хувьд буруу гарчихвал олон түмэнд буруу ойлголт төрүүлнэ. Төв банканд намайг ирэхэд Төв банкны ерөнхийлөгчөөр Н.Жаргалсайхан ажиллаж байсан. Дараа нь Д.Моломжамц ерөнхийлөгч ирж ажилласан. Төрийн хар хүн гэж хэлэгдэх ийм мундаг хүний гарын шавь болж бичих, боловсруулах ажилд ихээхэн суралцсандаа баярлаж явдаг.

-Та хэр стресстдэг вэ?

-Хүний л амьдрал юм чинь хааяа стресстэнэ ээ. Ажлын ачаалал их байгаа үед ажил, амралтаа зохицуулж чадахгүй бол стресстэнэ.

-Сонгууль дөхсөн болоод ч тэр үү, янз бүрийн сөрөг мэдээлэл дуулдах юм. Тантай холбоотой мэдээлэл ч таарах юм. Ийм мэдээлэлд стресстдэг үү?

-Явж байгаа мэдээллийн агуулга нь өөрөө худлаа болохоор стресстээд байдаггүй. Гэхдээ нийгэмд хүмүүс ёс зүйгүй, бусдыгаа юу ч гэж хамаагүй гүтгэж, ямар ч үгээр хамаагүй доромжилж байгаа нь энгийн байдаг л зүйл шиг болж байгаад харамсдаг. Нийгэм өөрөө сэтгэл зүйн хувьд цэвэр тунгалаг, гэрэл гэгээтэй зүйлд тэмүүлж байж бүгд сайн сайхан, аз жаргалыг мэдрэх учиртай. Хүн болгон бие биеэ хардаад, гүтгээд, харлуулаад худал мэдээллээр бусдынхаа тархийг угаагаад байвал нийгмийн гэрэл гэгээ бүүдийх болно. Тиймээс ийм зүйлийг оройлж, цаг зав, мөнгөө гаргаж зорьж ажиллаж байгаа хүмүүсийг хараад тэр хүмүүсийн үйлс, сэтгэл доторх зүйл ямар их харанхуй бүрхэг байна даа гэж бухимдах юм даа.

-Та хуулийн хүн болохоор зохих байгууллагуудад нь өгөөд явчихдаг уу?

-Тэгнэ л дээ. Сонгууль гэдэг өрсөлдөөн. Өрсөлдөхдөө цэвэр, шударгаар өрсөлдөж сурвал дараа үедээ том соёлыг бий болгоно. Харамсалтай нь сонгуульд ялагдахдаа шатаад, бусдаас бурууг хайж эхэлдэг. “Би буруу тактик ашиглалаа”, “Би олон түмний итгэлийг авах хэмжээнд ажиллаж чадаагүй юм байна”, “Би биеэ бэлдээгүй байж” гэж хэн ч боддоггүй. “Энэ нөхөр л миний саналыг булаагаад авчихлаа”, “Энэ л мөнгө тараачихлаа” гэж хардаад явдаг. Мэдээж хүний эрх болохоор тэгж бодож байгаа хүмүүс гомдлоо хуулийн байгууллагад өгч болно. Манай Завхан аймгийн хувьд 2016 оны сонгуулийн дараа ялагдсан нэг өрсөлдөгч маань “Саналын хуудас луйвардсан” гээд шүүхэд өгч байсан. Гурван шатны шүүхээс авч хэлэлцээд хууль бус зүйл байхгүй гэдгийг тогтоож өгсөн. Саяхан бас олон сэдвээр гүтгэсэн видео бичлэг гарсан байна билээ. “Санхүүгийн зохицуулагч хорооны дарга байсан, зөвшөөрөл олгодог байсан л юм чинь хахууль авсан байж таараа” гэж гүтгэсэн. Гэхдээ нотлох баримтаа гаргаад өгчих. Би нэг ч гэсэн хүнд зөвшөөрөл олгохдоо мөнгө авсан баримт байгаа бол намайг шалгуулахад нээлттэй. Бас “Мөнгө хүүлэлтийн хатан хаан” гээд зураг тавиад явуулаад байгаа. Мөнгө хүүлэлтийн эсрэг тэмцэх гээд манай нам мөнгө хүүлэлтийн дээд хязгаарыг тавих хууль хүртэл өргөн барьчхаад явж байна. Тэр бичлэг хэдийгээр худлаа боловч нийгмийн сүлжээгээр тавиад бусдыг доромжлоод байж болохгүй. Хүн гүтгэх, нэр төрд халдах нь хуультай учраас Эрүүгийн хуульд заасан хариуцлагыг хүлээлгэх болно. Хуулийн байгууллагуудад өгчихсөн байгаа.

-Таны гэр бүлийн хүн СЕХ-нд ажилладаг болохоор СЕХ-нд нөлөөлж байна гэж харддаг шиг байгаа юм.

-Манай гэр бүлийн хүн 1991 онд анх Монгол Улсын Сонгуулийн ерөнхий хороо гэдэг байгууллагыг байгуулахад дөнгөж сургууль төгссөн залуу ажиллаж эхэлсэн. Одоо захиргааны бичиг цаасыг хариуцаад явдаг. СЕХ бол хамтын шийдвэр гаргадаг байгууллага. 2016 оны тухайд манай хүн ажлын албаны дарга л хийж байсан. Хэрэв манай нөхөр сонгуульд нөлөөлдөг байсан бол би яалаа гэж 2008 оны сонгуульд унах билээ. 2012 онд бас л багаараа ялагдаж байсан. Луйвардаад болчихдог бол яах гэж намайг ийм олон удаа сонгуульд өрсөлдүүлээд цаг, хөрөнгө үрээд явах билээ. Тэгэхээр ийм амьдралгүй зүйл ярьж болохгүй. СЕХ-нд байгаа олон мэргэжилтнийг үгүйсгэж болохгүй. СЕХ-ны ажилчид, хяналт тавьж байгаа мэдээлэл технологийн ажилчид, тусгай хамгаалалтыг даваад луйвар хийнэ гэж байхгүй. Ялагдсан хүн юу ч ярьж болно. Гомдлыг нь зохих хуулийн байгууллага шалгаад тогтоосон учраас үүнийг дахин дахин яриад байх нь зөвхөн тэр хүмүүст л хэрэгтэй байх.

-Та шүүмжлэлийг хэр хүлээж авдаг вэ?

-Шүүмжлэлийг сайн хүлээж авна. Ер нь хэдхэн хүнээр тойруулчхаад яваад байхыг хүсдэггүй. Ард иргэдтэйгээ шууд харилцахыг хүсдэг. “Таны хийж байгаа ажил хөдөө орон нутгийн хүмүүсийн сэтгэхүйд таарахгүй, энгийн хэлбэрээр явуул” гэж манайхан зөвлөдөг. Нэг хүн надад “Улстөрч хүн сайн жүжигчин байх хэрэгтэй. Сайн жүжигчин байхын тулд эргэн тойрны дөрвөн талдаа тольтой өрөөнд ажиллаж, амьдарч байгаа гэж бодож өөрийгөө бусдын нүдээр харж дотоод сэтгэл, хийж байгаа үйлдэл, гадаад харагдах байдлаа үнэлж харж байх ёстой. Чи тайзан дээр байгаа хүн шүү” гэж хэлж байсан. Тэгэхээр тайзан дээр байгаа хүн биеэ яаж авч явах ёстой вэ гэвэл бусдын нүдээр өөрийгөө харж засаж залруулж байх ёстой гэж боддог. Тэр утгаараа намайг магтахаас илүү намайг шүүмжилж байгаа хүмүүсийн үгийг илүү сонсох дуртай.

-Та чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар асуудалд шүүмжлэлтэй хандаж харагддаг. Хэчнээн шүүмжлэлтэй буруу зүйл байлаа ч олонхын зарчмаар үр дүнд хүрэхгүй үед та яадаг вэ?

-Би шүүмжлэхийн тулд шүүмжилдэггүй. Төрд 20-иод жил ажиллалаа. Хууль тогтоомжийн боловсруулалтад оролцлоо. Дараа нь эдийн засгийн мэргэжил эзэмшлээ. Яваад байгаа бодлого, бидний шийдвэр алдаатай байгаа учраас мэргэжлийнхээ хүний үүднээс шүүмжлээд байгаа юм. Асуудлыг цогцоор нь харж чадсангүй, үр дүнг бүрэн тооцоогүй учраас сөрөг үр дүн авчрах магадлалтай боллоо гэж бодсон учраас өөрийнхөө судалсан, дүгнэсэн бүхэнд итгэлтэй, зоригтойгоор хэлчихдэг. Зарим хүмүүс сөрөг хүчнийхэн шүүмжлэх гэж шүүмжлээд байна гэж боддог байж болох юм. Надад зориудаар харлуулах гээд байх ямар ч бодол байхгүй. Зүгээр л буруу зүйлийг засах хүсэл байдаг. Ер нь УИХ дээр олон асуудалд тавьсан санал маань дэмжигдэж байсан. Гишүүд “Ажлын хэсэгт хамт ажиллая”, “Таны санааг нэмээд хуулиа сайн болгоё” гэж хэлж байсанд талархдаг. Гэхдээ бүлгийн шийдвэрээ дагаад зарим асуудал буруу тийшээ эргэх зүйл гарна. Тэр үед үнэхээр бухимдана. Ард түмэн УИХ-ын гишүүдийг хамтарч төр түших ёстой гэж ойлгодог. Гэвч үнэхээр хамтаръя гэсэн ч намуудын үзэл бодлын зөрүү, мөрийн хөтөлбөрийн ялгаатай байдлаас болоод хэдийгээр зөв ч гэсэн нэгнийхээ саналыг авахгүй байх нь бий. Ийм үед цаг хугацаа алдаж байгаадаа харамсдаг.

-Таны үнэт зүйл юу вэ?

-Хүн өөрийн гэсэн үзэл бодолдоо тууштай, зарчим дээрээ байх нь миний үнэт зүйл. Хувь хүний үнэт зүйлийн хувьд хамгийн хүндэтгэж явдаг чанар бол бусдыг хүндэтгэх явдал. Өөрийнхөө эрхийг нэгдүгээрт тавиад байж болохгүй. Бусдынхаа эрх ашгийг түрүүнд тавьж, тэдний төлөө байж чадвал эргээд хэзээ нэгэн цагт нийгэм чамайг зөвөөр ойлгох болно. Хүн нэг л амьдарч байгаа юм чинь энэ яваа насандаа зөв амьдрал, зөв түүхтэй байхыг хүсдэг. Үр хүүхдүүд маань “Ээж, аав минь хүний ертөнцөд утга учиртай, чин сэтгэлээсээ зөв амьдарч ээ” гэсэн үнэлэмжтэй амьдралыг төгсгөх юм сан гэж боддог доо.

-Хүн хэрхэн, яаж амьдрах нь юунаас шалтгаалдаг юм бол?

-Хүн болгонд зурсан зураг, хувь заяаны зурлага байдаг гэдэгт итгэдэг. Гэхдээ яаж амьдрах нь өөрөөс нь хамаарна. Сэтгэл чинь зөв, зорилго чинь зөв, үйлдэл чинь зөв байвал амьдрал аяндаа зөв, сайхан, гэгээлэг болно. Хүнд муу санаад, бусдаас түрүүнд өөрийнхөө эрх ашгийг тавиад байвал амьдрал нь бүтэлтэйгээр төгсөхгүй гэж би боддог.  

-Таны хамгийн аз жаргалтай байсан мөч юу вэ?

-Олон сайхан аз жаргалтай мөчүүд бий. Хамгийн аз жаргалтай байсан мөч гэвэл анхны хүүхдээ төрүүлээд, охинтой болсон минь гэж боддог.

-Та хэр сайн ээж вэ?

-Сэтгэлээрээ бол маш сайн ээж. Харин сүүлийн үед ажлаас болоод хамгийн сайхан аз жаргалтай үед нь хүүхдүүдийнхээ хажууд байж чадахгүй байгаадаа харамсдаг. Хоёр охиноо 10 жилээ төгсөөд их, дээд сургуульд орох элсэлтийн үед дандаа сонгууль таараад хамт байж чадаагүй. Түүнд манай хоёр охин одоо ч гомдоллодог. Хүүхдүүдийнхээ хэрэгтэй цаг үед нь дэргэд нь байж чадахгүй байгаа болохоор санасанд нь хүрсэн сайн ээж биш байж болох юм. Энэ дашрамд, хоёр охиноосоо уучлалт гуйя. Ээж нь дандаа хамт байх болно.

-Та хүн танихдаа хэр вэ?

-Ер нь хүнийг танина. Таньсан хүнтэйгээ удаан нөхөрлөдөг. Найзуудаа харахад дандаа олон жилийн өмнөөс найзалсан хүмүүс байдаг. Хүнийг танихдаа чин сэтгэл байна уу гэдгийг нүднээс нь хараад сэтгэлийг нь уншиж байвал хүнийг таньж байна гэсэн үг.

-Хүн таних чадвар авьяас мөн үү?

-Магадгүй тийм байж болох юм. Зарим хүн хүнийг таньж чаддаггүй шүү дээ.

-Хүмүүс таны юунд татагддаг гэж бодож байна?

-Би хүнтэй харьцахдаа цэмцэгнээд байдаггүй. Нээлттэйгээр шууд тулаад түс тас харьцдаг. Ямар ч түвшний хүн байсан би ялгаж харьцдаггүй. Малчин, тариачин, сэхээтэн, баян, ядуу байх нь надад хамаагүй. Хүн гэдэг утгаар нь нээлттэй харьцдаг. Тэр утгаараа би олон нөхөдтэй хүн.

-Танд дургүй хүн хэр их байдаг бол?

-Хүн болсон хойно тийм хүн байдаг байх. Гэхдээ миний ажиллаж байсан хамт олон, ах дүү, найз нөхдөөс надад дургүйцээд байдаг хүн байхгүй. Улс төрд мэдээж дургүй хүн байгаа.

-Улс төр гэж ер нь юу юм бэ?

-“Улс төрийг мэргэжил болгох нь” гээд 100 жилийн өмнө бичигдсэн ном бий. Энэ номонд улс төрийг яг мэргэжил гэж үзэж, нийгмийг шинэчлэх, өөрчлөх, сайн сайханд манлайлж явдаг хэсэг байдаг тухай бичсэн. Ийм хүмүүс улс төр дотроо багахан хэсгийг эзэлнэ. Нөгөө хэсэг нь манлайлагчдыг дагаж улс төрийн зорилгуудаа  биелүүлдэг. Улс төр гэж би нийгмээ өөрчлөх үзэл санааны манлайллыг хэрэгжүүлэх орчин гэж үзэж байна. Хэрэв чи олны итгэлийг даагаад улс төрд манлайллыг хэрэгжүүлэх гэж байгаа бол төрийн шийдвэр гаргах эрхийг авах гэж хичээх ёстой. Тийм учраас улс төр өөрөө нийгэм, эдийн засаг, улс орны хөгжлийг чиглүүлэгч гол орчин. Түүнийг чиглүүлэх манлайлагчдыг бэлтгэдэг талбар. Энэ орчин өөрөө цэвэр, ёс зүйтэй, чадварлаг, мэргэжлийн байж төрийг удирдах аппарат шинэ шатанд гарна. Түүнээс биш манайд туйлширч “Бизнесүүдийг улс төрөөс гаргая. Эсвэл улс төрд байгаа хулгайчдаас салъя, улс төрд олон жил явсан хүмүүсийг явуулъя. Ингэсэн цагт улс төр сайхан болно” гэсэн гэнэн сэтгэлгээгээр ханддаг. Тийм биш. Энэ бол маш олон жилийн туршид үе шаттайгаар улстөрчийн хүмүүжил, мэдлэг чадвар, хандлага, систем тогтолцооны цогц өөрчлөлт хийж байж сайжирдаг зүйл.

-Тэгвэл улстөрч гэдэг хүн ямар байх ёстой вэ?

-Улстөрч гэдэг хүнд гурван чанар байх ёстой. Нэгдүгээрт, туйлын зорилго нь тодорхой байх ёстой. Чи нийгмийг өөрчлөх гээд байгаа юм уу, эсвэл эргэн тойрныхоо орчинг шинэчлэх гэж байгаа юм уу. Хоёрдугаарт, зорилгодоо хүрэхийн тулд тууштай байх ёстой. Улс төр гэдэг удаан жилийн үйл явц. С.Баяр “Улс төрийн ноён оргил бол Ерөнхий сайд” гэж хэлсэн. Тэгэхээр улстөрчдийн хийх ёстой ажил нь Ерөнхий сайдын алба байх нь. Зорилгоо биелүүлэхийн тулд шийдвэр гаргах ажил хийх хэрэгтэй болно. Нийгмийг өөрчлөх цогц шийдвэр гаргаж, хэрэгжилтийг хангах төрийн механизмыг зөв ажиллуулах нь чухал. Үүнд хүрэхийн тулд уйгагүй ажиллах ёстой. Хоёр жил явж байснаа “Улс төр уйтгартай юм байна” гээд орхих юм бол туйлын зорилгодоо хүрч чадахгүй. Олон жилийн хөдөлмөрийн үр дүнд шийдвэр гаргах түвшинд хүрч өөрийнхөө бодсон санаснаа биелүүлэх боломжтой болно. Гуравдугаарт, улс төрд манлайлахын тулд багаар ажиллахыг шаарддаг. Нэг хүн ухаантай байгаад туйлын зөв шийдвэр гаргасан ч түүнийгээ хэрэгжүүлж чадахгүй. Багаараа зорилгоо биелүүлэхээр тууштай явж байж амжилтад хүрнэ. Бидний хувьд улс төрийн намуудын төлөвшил дутагдаад байна. Намууд дотроо үзэл бодлын нэгдэл алга. Хүн дагасан улс төрийн бүлэглэлүүд үүссэн. Хүн хооронд хэзээ ч зөрчил гардаг. Харин ямар нэгэн зорилго, үзэл бодлого дээр төвлөрсөн баг хэзээ ч сарниж бутардаггүй. Тэгэхээр өөрчлөлтийг бид үндэс сууриас нь эхэлж хийх хэрэгтэй байгаа юм.

-Манай парламентад янз бүрийн мэргэжилтэй хүн сонгогддог. Ер нь хууль тогтоох дээд байгууллагад ямар мэргэжилтэй хүн ажиллах ёстой вэ?

-Олон ургалч үзлийн үндсэн дээр ард түмнийг төлөөлөх төлөөлөл парламентыг бүрдүүлдэг. Тэр утгаараа ямар ч мэргэжлийн хүмүүс ажиллаж болно. Нийгмийн бүхий л давхаргаас төлөөлөл орж байвал илүү сайн. Яагаад гэвэл тэр хүмүүсийн дуу хоолойг шийдвэрийн агуулгад тусгуулах гэж орж ирсэн. Тэр хүмүүсийн саналыг зөв болгох ажлыг УИХ-ын дэргэдэх хуулийн газар, эдийн засгийн судалгааны болон хэрэгжилтэд хяналт хийдэг албад ажилладаг. Энэ институтүүд нь мэргэжлийн түвшинд сайн ажиллах юм бол ямар ч салбарын хүмүүсийн гаргасан санааг хуулийн хэлбэрт нь зөв тусгаад гаргах боломжтой. Мэдээж эдийн засагч, хуульч байхын давуу тал гэж бий. УИХ дээр яригдаж байгаа бүх асуудал улс орны нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн асуудалтай холбогддог болохоор УИХ-д нэр дэвшиж байгаа хүмүүс дэвшихээсээ өмнө биеэ бэлтгэх хэрэгтэй. Ерөнхий нийгмийнхээ байдлыг зөв ойлгож байж асуудлаа дүгнэх боломжтой болно. Хэрэв УИХ-д сонгогдлоо гэхэд хаа хамаагүй юм яриад хайран цагаа үрэх болно. Хүүхэд багшдаа шалгалт өгөх гэж байгаа юм шиг гэрийн даалгавраа сайн хийх ёстой. Чуулганы танхимд үг хэлэх таван минутад асуудлаа сайн ойлгож байж хэлэх ёстой. Тэгэхгүй бол таван минутад таван өгүүлбэр хэлээд л дуусчихна шүү дээ. Парламентад орох гэж байгаа хүн ёс зүйн хувьд шударга, зарчимтай, төлөвшилтэй байхаас гадна ерөнхий мэдлэг мэдээллийг өөртөө эзэмшсэн байх хэрэгтэй. Түүнээс биш иргэдийн төлөөлөл гээд юу ч хамаагүй яриад байж болохгүй. Одоогийн манай парламентад байгаа гишүүн болгон миний хэлсэн шиг байж чаддаггүй. Яг бодлогын шийдэл дээрээ сайн, муу талыг ярьж мэтгэлцэхийн оронд “Хүмүүс тэгж ярьж байна” гэх байдлаар аман ярианы жаргал, зовлонг яриад байдаг нь хайран цаг үрсэн зүйл болдог. Тэр гомдлыг шийдэх гэж бид ажиллаж байгаа шүү дээ. “Хуульд ямар зохицуулалт хийвэл асуудал өөрчлөгдөх вэ” гэдэг дээр мэтгэлцэх ёстой гэж би боддог. Мэдээж анхны удаа гишүүн болсон бидний хувьд ч туршлагагүйтсэн зүйл бий. Бүх зүйл ном журмаараа явахгүй юм. Улс төрийн намуудын ойлголцол, гаднын олон хүчин зүйлээс шалтгаалаад УИХ дээр бүх асуудлаа шийдүүлэх боломжгүй байдаг гэдгийг дотор нь өнгөрөөсөн дөрвөн жилд ойлголоо. Бодсон, санасан зүйлээ бусдаараа дэмжүүлнэ гэдэг нэлээн авьяас, мэдрэмж шаарддаг юм байна.

-Дэлхий нийтээрээ “Ковид-19” цар тахалтай тэмцэж байна. Цаашид Монголын эдийн засгийн нөхцөл байдал хэрхэн өөрчлөгдөнө гэж та харж байна вэ?

-Дэлхий нийтэд том сорил тулгарч байна. Түүхэндээ хоёрдугаар дайнаас өмнө эдийн засгийн их хямрал болж, дэлхий нийтээрээ донсолж байсан. Одоо бол нөхцөл байдал үнэхээр хүнд байна. Дэлхий нийтээрээ цар тахлыг хэрхэн эмчлэх аргаа хайж, вирусийг устгах эм тариагаа хэзээ гарахаа тодорхойлж чадахгүй байна. Вирусийн улмаас хүмүүсийн эрүүл мэнд, амь насанд аюул учрахаас гадна эдийн засагт ихээхэн хохирол учрах болов. Манай улсын хувьд сүүлийн 20-иод жил эдийн засгийнхаа төрөлжилтийг нэмье, өрсөлдөх чадвараа сайжруулъя гэж ярьж байгаа. Бүхий л баримт бичигтээ энэ зорилтыг тусгадаг. Харамсалтай нь өнөөдрийг хүртэл хэрэгжүүлж чадахгүй л байна. Манай эдийн засгийн өсөлт хасах руугаа орлоо. Тэгэхээр цаашдаа их л ухаантай байх хэрэгтэй. Юмыг дандаа өөдрөгөөр харахдаа үндэслэл бүхий байхыг цаг үе шаардаж байна. Эдийн засгийн хүчин зүйлсийг жижиг гэлтгүй гадаад хүчин зүйлсийн нөлөөнөөс хамаарахгүйгээр орших нөхцөлийг бүрдүүлж, дэмжмээр байна. Жишээлэхэд, нүүрс, зэсийн үнэ уналаа гэхэд хөдөө аж ахуйн салбар орлуулдаг байх ёстой. Манай орон хамгийн цэвэр хөрстэй, хамгийн олон малтай. Дэлхийн хэмжээний бүтээгдэхүүн болгож үйлдвэрлэхэд чиглэсэн ухаантай бодлого хэрэгжүүлж, дэд бүтэц, татвар, хөрөнгө оруулалтын таатай орчин бүрдүүлэхэд анхаармаар байна. Манай хувийн секторын сэтгэлгээ бол задарчихсан, гадаад зах зээлд өрсөлдөх хэмжээний брэндүүдээ гаргахаар зүтгэж явна. Тэр хүмүүсийг дэмжмээр санагддаг. Харамсалтай нь бид багц дүнгээр ярьдаг. Бид татварын таатай орчин бүрдүүлнэ гэх боловч дорвитой дэмжлэг болдоггүй. Гадаад худалдааны хэлэлцээрийг нь түргэн шийддэггүй. Хил гааль руу гаргадаг дэд бүтэц нь хүртээмжгүй. Уг нь улсын хөгжлийн алсын хараа гэж бий. Яг ямар салбартаа тулгуурлаж хөгжөөд дараагийн салбараа хөгжүүлэх хөрөнгөө бий болгох учиртай. Түүнээс биш хэзээ, аль салбараа дэмжих нь ойлгомжгүй зузаан цааснуудыг алсын хараа гэж нэрлэдэггүй. Үнэндээ хэдхэн салбарыг дэмжчихэд одоогийн байгаа ядуурал, ажилгүйдлийг шийдэж болно. Түүхийгээр нь гаргаж байгаа баялгийнхаа заримыг нь хагас боловсруулж, чадах заримыг нь эцсийн бүтээгдэхүүн болгон гарахын төлөө төсөв мөнгөө зөв хуваарилах юм бол шийдэгдчихнэ. Гол нь тэгж чадахгүй өнөө, маргаашийнхаа хэрэглээнд бүх мөнгөө тавьчихаар хуримтлал үүсэхгүй байна. Дараагийн орлого болох үйлдвэрүүд нь хамгийн сүүлийн байранд тавигддаг болохоор тэдэнд дэмжлэг хүрэхгүй байна. ЖДҮ-үүд байна. Хөгжлийн банкны илүүдэл нөөц хөрөнгийг зөв зүйлд зарцуулах хэрэгтэй. Бид газрын тосны үйлдвэр, утаагүй түлшний үйлдвэр, төмөр зам барьж байна. Яг үүнтэй адил хамгийн хэрэгцээтэй зүйлсийг бариад нэг мөсөн гурван жилийн дараа үр дүн гарахаар цогц ажил зохион байгуулах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол нэг үйлдвэр яриад 10 жил болдог. Шийдвэр нь гарчхаад ажил нь эхлэхгүй байгаад байхаар өрсөлдөх чадвар үүсэхгүй болдог. Дэлхий нийтээрээ үйлдвэрлэлийн процесс унаж байгаа үед бид үйлдвэрлэлийн процессоо түргэтгэх хэрэгтэй. Мэдээж хүний нөөц, боловсон хүчний бодлогоо хамт аваад явна. Энэ асуудлыг төр өөрөө мэдэрч түрүүлж дэмжих хэрэгтэй. ЖДҮ-ийг хөгжүүлнэ гэж баахан мөнгө тавьчхаад ямар ч өрсөлдөөн, ямар ч бүтээгдэхүүний загварчлал, шинэчлэлд зорихгүй байгаа хэсэгт мөнгө шилжээд байгаа нь харамсалтай. Энэ байдлаараа манай эдийн засаг солонгорох байдалдаа орохгүй. Хүнээр бол хурдтай, мэдрэмжтэй менежмент энэ улсад хэрэгтэй байна. 

-Таны тэвчихэд хамгийн хэцүү зүйл юу вэ?

-Зөв зүйлийг санаачлаад хийх гэж байтал тэр талаар ямар ч ойлголтгүй хүн хажуугаас орж ирээд самрахыг тэвчдэггүй. Хөдөлмөр, цаг хугацаа, оюун санаагаа зарцуулсан ажлыг минь үрэхэд үнэхээр дургүй.

-Амьдралдаа ичиж байсан ямар тохиолдол байдаг вэ?

-Учиргүй ичиж байсан зүйл байхгүй. Гэхдээ амласан, зорьсон зүйлсээ хийж чадахгүй байгаадаа гэр бүлийнхээ хүрээнд үр хүүхдийнхээ өмнөөс ичдэг. Яг үнэндээ би өглөө болгон нөхрийнхөө цайг чанаад байнга хажууд нь байж чадахгүй байгаадаа хадмуудынхаа өмнө санаа зовдог. Манай охид олон төрлийн гоё хоол хийдэг. Хүүхдүүдийнхээ дэргэд сайн ээж, сайн гэрийн эзэгтэй байж чадахгүй байгаадаа ичдэг.

-Таны үг хэр хүчтэй вэ?

-Би Ж.Батзандан гишүүн шиг цовоо, чанга дугараад байж чаддаггүй. Гэхдээ намуухан, аяархан ярьдаг ч гэсэн миний үг логиктой, утгатай гэж боддог. Тийм учраас миний үг хүчтэй гарч ирдэг.

-Амжилт гэж юу вэ?

-Зорьсон зорилгоо биелүүлж чадаж байвал амжилттай явна гэж ойлгодог. Хийж хэрэгжүүлэх гэсэн зүйлс маань бүтэмжтэй байвал амжилттай байна гэсэн үг. Хүний зорилго заавал том байх албагүй. Өөрт тохирсон зорилго тавиад түүнийгээ биелүүлбэл амжилт болно.

-Та өөрийгөө хэр амжилттай яваа гэж боддог вэ?

-Би өөрийнхөө амьдрал, хувь заяандаа баярлаж явдаг. Яагаад гэвэл миний амьдрал дандаа амжилттай, дандаа санасан маань бүтэж байгаа болохоор би амжилттай яваа хүн.

-Таныг өөрийгөө нэг үгээр тодорхойл гэвэл?

-Би зүгээр л Монголын мянга мянган ээжүүдийн адил жирийн нэгэн эмэгтэй. Гэхдээ нийгмээ соргогоор харж, болохгүй байгаа зүйлийг өөрчлөх тэмүүлэлтэй. Товчхондоо мэргэжилдээ их шунаж, дурласан хүн. Би өөрийн хуульч мэргэжил, хууль журам боловсруулж бичих, нийгмийн харилцааг өөрчлөх ажилдаа сэтгэлээсээ ханддаг.

-Таны хамгийн сайн хийж чаддаг зүйл юу вэ?

-Бичих. Маш сайн бичиж чаддаг.

-Бурхан гэж байдаг юм болов уу?

-Бурханд учиргүй шүтээд, итгээд байдаггүй. Хуульчид шашингүй үзлийн онолоор цэнэглэгдсэн хүмүүс байдаг. Гэхдээ хувь хүний зөв явах итгэл үнэмшил, сэтгэлийн засалд хэрэгтэй учраас монгол хүний хувьд бурхан шашинд хүндэтгэлтэй хандаж, дотроо биширч явдаг.

-З.Нарантуяа гэдэг хүн айхтар уурлавал яадаг вэ?

-Ер нь бухимдах үе бий. Гэхдээ итгэж, хариуцлагатай ажил даалгасан хүн итгэл алдах үед ихээр бухимддаг. Тэр үедээ ширүүхэн, хатуухан шаардлага тавьчихдаг. Саяхан тийм зүйл болсон. Намын мөрийн хөтөлбөр боловсруулах гээд ажлын хэсгээрээ бүгдээрээ сууж байтал өндөр боловсролтой залуучууд сэтгэл гаргаж суухгүй болохоор нь “Та нар ажилд ингэж хандаж байвал больсон нь дээр” гэж хэлээд залуу хүүхдүүдийг гомдоочихсон зүйл байгаа.

-Таны хамгийн сайн мэддэг гадаад хэл юу вэ?

-Орост төгссөн болохоор орос хэл мэднэ. Сүүлд Америкт мастер хамгаалсан болохоор англи хэлийг төгс гэж хэлэхгүй ч хүмүүстэй ойлголцоод ажил хэргээ амжуулчихна аа.

-Сүүлд та юунд суралцахыг хамгийн их хүсэж байна вэ?

-Технологийн хөгжилд суралцахыг хүсэж байна. Монголд техникт суурилсан санхүүгийн ажил үйлчилгээг яаж хурдан шуурхай хүртээмжтэйгээр хүмүүст хүргэх, эрх зүйн орчныг нь аюулгүй болгох чиглэлээр судалж, хуулийн төсөл хийх бодолтой байгаа. Ер нь технологийн шинэчлэлийн утга учрыг ойлгох хэрэгтэй. Технологийн шинэчлэлийг дагаад мэдээллийн аюулгүй байдал чухал болсон. Тэгэхээр сошиал орчинд ажиллах нь нийгмийн харилцааны нэг хэсэг болсон учраас зохицуулалт шаардлагатай байгаа.

-Энэ удаагийн парламент өндөрлөж байна. Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд таны хийж, хэрэгжүүлсэн ажлаас таны хамгийн ач холбогдол өгсөн ямар ажил байна вэ?

-Парламентын гишүүдээс аль салбарын байнгын хороонд ажиллах вэ гэж хамгийн түрүүнд асуудаг. Би Төсөв, Эдийн засгийн байнгын хороонд ажиллах хүсэлт тавьсан. Яагаад гэвэл манай төсвийн удирдлага, менежментийг боловсронгуй болгох, төсвийн үрэлгэн, хариуцлагагүй байдлыг арилгах чиглэлээр нэлээн сайн ажиллалаа. Хэдийгээр сөрөг хүчин боловч тусгай сангуудыг цэгцлэх гээд олон ажил хийгдсэн.

-Та өөрийнхөө юугаар бахархдаг вэ?

-Би яг энэ цаг үед амьдарч байгаагаараа бахархдаг. Бид хоёр өөр нийгмийг харлаа. 30 жилийн өмнөх нийгмийг мэднэ. Харин өнөөдөр хүн хичээх юм бол амжилтад хүрдэг сайхан нийгмийг бүтээсэн. Энэ бол ардчиллын үр дүн. Ардчилал нь хэлбэрийн өөрчлөлт биш. Маш том агуулгын өөрчлөлт байсан. Хүний эрх, шударга тэгш байх зарчмыг бид биеэрээ мэдэрч байна.