УУХҮ-ийн сайд Г.Ёндонтой ярилцлаа.

-Манай улсын хувьд Уул уурхайн салбар улс орны эдийн засагт чухал үүрэг гүйцэтгэж ирсэн. Таны хувьд салбарын сайдын ажлыг дэлхий дахинд үүсээд буй цар тахлын үед хүлээж авлаа. Нэн тэргүүнд ямар ажилд анхаарч ажиллахаар төлөвлөж байна вэ?

-Уул уурхайн салбар бусад салбаруудаас илүү эдийн засагт үзүүлдэг нөлөө нь асар их. Тиймээс ч энэ салбар амжилттай хөгжсөнөөр бусад салбар дагаж хөгждөг.

“COVID-19” цар тахлын халдвар тархалтаас хамгаалах зорилгоор улс, орнууд хил гаалийн нэвтрэх чадварыг хязгаарлаж, хорио цээрийн дэглэм тогтоосон нь уул уурхайн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл болон экспортын хэмжээг бууруулж, эдийн засаг хүндрэх төлөв ажиглагдаж байна. Нэн тэргүүний зорилт гэвэл уул уурхайн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, экспортыг нэмэгдүүлэх, “Covid-19”-өөс өмнөх хэмжээнд нь хүргэх, цаашид хэвийн үргэлжлүүлэх бодлого баримтлан ажиллах гэж харж байна.

Долдугаар сарын 20-22-ны өдрүүдэд УИХ-ын даргын ажлын хэсэгт орж ЗТХ-ийн сайд Л.Халтар, Хятад улсын элчин сайд Цай Вэньруйгийн хамт орон нутагт ажиллалаа. Дорноговь, Өмнөговь аймагт манай яамны шууд оролцоотой газрын тосны бүтээгдэхүүний боловсруулах үйлдвэр, Таван толгой-Зүүн баян чиглэлийн төмөр зам, Таван толгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажилтай танилцсан.

Мөн Гашуунсухайт боомтын нэвтрүүлэх чиглэлийг нэмэгдүүлэх талаар хилийн боомтын удирдлагуудтай уулзаж ярилцлаа. Энэ уулзалтаар хилийн гарцын тоог нэмэгдүүлэх, хилээр гарч байгаа монгол жолоочдыг урд хонуулах нөхцөл бололцоог хангах, боомтуудыг 24 цагаар ажиллуулах боломж байгаа эсэх гурван асуудлыг хөндлөө. Хятадад хуурай замд 24 цагаар ажилладаг боомтууд байдаггүй гэж ойлгосон.

Тиймээс эхний хоёр асуудлаар нэлээд голлож ярилцсан. Энэ хүрээнд Хятадын элчин сайд, Гадаад хэргийн яам, ЗТХ-ийн яам болон манай яам хамтран “Ногоон гарц”-ын журмыг хэрэгжүүлэхээр болж байна. Салбарын яамнаас цаашид богино хугацаанд хилийн боомтуудаар нэвтрэх уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын тээвэрлэлтийг нэмэгдүүлж, улс орны эдийн засагт үүссэн хүндрэл бэрхшээлийг даван туулах зорилт тавин ажиллаж байна. Энэхүү ажилд БНХАУ-тай байгуулсан Монгол, Хятадын хилийн боомтын “Ногоон гарц”-ыг хэрэгжүүлэх журам ихээхэн түлхэц өгнө гэдэгт итгэж байна.

Мөн Төв банкны валютын нөөцийг нэмэгдүүлж, төгрөгийн ханшийг тогтворжуулах зорилготой алт олборлогч аж ахуйн нэгжүүдэд хөнгөлөлттэй зээл олгох ажлыг үргэлжлүүлэх, улам эрчимжүүлэх ажлыг Монголбанк, арилжааны банкуудтай хамтран зохион байгуулж байна.

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамнаас геологи, уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулалтыг татах эрх зүйн таатай орчинг бүрдүүлж, харилцан үр ашигтай төсөл, хөтөлбөрийг хамтран хэрэгжүүлж, улмаар уул уурхайн шинэ үйлдвэрүүдийг ашиглалтад оруулах, нэмүү өртөг бүхий шинэ бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх, одоо ажиллаж байгаа уул уурхайн үйлдвэрүүдийн техник, технологийг шинэчлэн, боловсруулалтын түвшинг ахиулах, бүтээгдэхүүний нэр төрлийг олшруулан үр ашгийг нь дээшлүүлэх замаар хариуцлагатай, ил тод уул уурхайг хөгжүүлэх зорилт тавин ажиллаж байна.

Энэхүү зорилтын хүрээнд Эрдэс баялгийн салбарын багц хуулийн төсөл, Эрдэс баялгийн ил тод байдлын тухай хуулийн төсөл, Хүнд үйлдвэрийг дэмжих тухай хуулийн төсөл зэрэг салбарын суурь баримт бичгүүдийн төслийг боловсруулж, батлуулах ажлыг мөн төлөвлөөд байна.

-Та уул уурхайн салбарын хүн. Манай уул уурхайн салбарын хөгжил манайд ямар шатандаа явж байгаа гэж харж байна?

-Монголын уул уурхайн салбар бусад орнуудтай харьцуулахад залуу. 2022онд уул уурхайн салбарын 100 жилийн ой тохионо. Харьцангуй залуу салбар гэхэд манай зарим уулын үйлдвэрүүд хүчин чадал, ашиглаж буй техник, технологи, менежмэнт үйл ажиллагаагаараа дэлхийд эхний 10,20-т бичигддэг. Аливаа уул уурхай хөгжихөд үндсэн хоёр зүйл байдаг.

Энэ нь түүхий эдийн баталгаатай, найдвартай нөөц, мөн сайн боловсон хүчин. Энэ хоёр л байвал шинэ техникийг худалдаж авч, шилдэг технологийг нэвтрүүлж, эзэмшиж чадна. Хамгийн гол нь мэргэжлийн уул уурхайн боловсон хүчнийг үе шаттайгаар бэлтгэх асуудал юм.

-Цар тахлаас үүдсэн эдийн засгийн хямрал уул уурхайн салбарт үүсэхээр байна уу?

-Уул уурхайн үйлдвэрлэл нь зам, тээвэр, харилцаа холбоо, эрчим хүч, банк санхүүгийн систем, барилга, хот байгуулалт зэрэг салбарт шууд бус, дам нөлөө үзүүлж улс орны эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэж байгааг тэмдэглэх нь зүйтэй. Он гарсаар дэлхий нийтэд цар тахал хурдацтай тархсанаас үүдэлтэй гадны улс, орнууд хорио цээрийн дэглэм тогтоосноос үүдэлтэйгээр үйлдвэрлэлийн хэмжээ багасч эдийн засаг хүндрэх төлөв ажиглагдаж байна. Манай улсын хувьд уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс улсын эдийн засаг, төсөвт ордог мөнгөн урсгал төлөвлөсөн хэмжээнд хүрэхгүй, тасалдах нь тодорхой боллоо.

Эхний хагас жилийн байдлаар 20 гаруй хувийн биелэлттэй явж байна. Газрын тос 16 хувьтай явж байх жишээтэй. Тиймээс бид цар тахлын өмнөх түвшинд хүргэх зорилготой ажиллаж байна. Гүйцэх боломжийг хайж байна. Уул уурхайн салбар эдийн засгийн тулгуур, зүтгүүр салбар учраас энэхүү тасалдал, алдагдлыг аль болох бага байлгахын төлөө, болж өгвөл төлөвлөгөөндөө хүрэхийн төлөө ажиллах шаардлага бий болж байна.

-Нүүрс тээвэрлэлт ковидоос шалтгаалж хэсэгтээ гацсан. Урд хөрш рүү экспортлох нүүрс тээвэрлэлт хэвийн үргэлжилж байгаа юу. Энэ жилийн хувьд манай улс хэдий хэмжээний алдагдал хүлээгээд байна вэ?

-Манай улс вирусийн тархалтаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор 2020 оны хоёрдугаар сарын 01-ний өдрөөс эхлэн Монгол Улсын хилийн боомтуудыг түр хаах шийдвэрийг гаргасан.Энэ нь уул уурхайн салбарт ялангуяа уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортод сөргөөр нөлөөлсөн.

Өнөөдрийн байдлаар эхний хагас жилийн байдлаарх тоо баримтуудыг харахад нөхцөл байдал хүнд байна. Хүлээгдэж буй гүйцэтгэлийг ч харахад олон чиглэлээр зориулагдах ёстой төлөвлөсөн мөнгөн урсгал саарах чигтэй. Гашуунсухайтын боомтоор өдөрт 500-гаад машин гарч байна. Өмнөх үеэсээ хоёр дахин бага тоо. Нэмэгдүүлэхийн төлөө ажиллаж байгаа.

-Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн олголтыг ил болгох уу?

-Өнөөгийн байдлаар Ашигт малтмалын тухай хуульд заасны дагуу ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг сонгон шалгаруулалтын журмаар олгож байгаа. Монгол Улсад бүртгэлтэй аж ахуйн нэгжүүд оролцох боломж нээлттэй.

Мөн тусгай зөвшөөрөл олгох талбайг төрийн захиргааны төв байгууллагууд болон тухайн сум орон нутгаас санал авч нэгтгэн Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцүүлэн батлуулж байна.Дээрх бүх мэдээлэл ашигт малтмал газрын тосны газрын Веб хуудаст нээлттэй.Цаашид Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг олголтыг ил тод болгох гэхээсээ илүү ил тод мэдээллийг хэрхэн авч болох талаар иргэдэд сурталчлан таниулахад анхаарал хандуулан ажиллах шаардлагатай.

-Алт,зэснийүнэ нэмэгдэж байгаа. Ингэснээр эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулахад жинтэй нөлөө үзүүлж чадах болов уу?

-Тодорхой хэмжээнд эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлнэ. Ковидоос шалтгаалж уул уурхайн экспортод онцгой нөхцөл байдлын түр журам хэрэгжиж байгаа. Гэсэн ч зэсийн экспортын тээвэрлэлтийг зогсоогоогүй. Зэсийн үнэ нэг үеэ бодвол сэргэж байна. Алтны үнэ өсөлттэй хэвээр байна.

Алтны салбарыг дэмжсэн бодлого явуулж байгаа. Дээр дурдсан, Төв банкны валютын нөөцийг нэмэгдүүлж, төгрөгийн ханшийг тогтворжуулах зорилгоор алт олборлогч аж ахуйн нэгжүүдэд хөнгөлөлттэй зээл олгож байгаа явдал юм. Алтны нийлүүлэлт өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад хэд дахин нэмэгдсэн шалтгааны нэг нь энэ болов уу. Мөн гадаад руу хууль бусаар гардаг алтны урсгал Ковид-19-тэй холбоотойгоор хаагдсан гэж таамаглаж болно.

-Уул уурхайн салбарыг дагасан бүтээн байгуулалт ирэх жилүүдэд өрнөх үү?

-Уул уурхайг хөгжүүлэх гол хүчин зүйлүүдийн нэг бол дэд бүтцийн хөгжил, бүтээн байгуулалт,төмөр зам, авто замын төслүүдийг эрчимжүүлж, тухайн ордын эдийн засгийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх асуудал байдаг.Энэ хүрээнд Засгийн газраас Таван толгой-Зүүнбаян, Таван толгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын төслүүдийг эрчимжүүлэх шийдвэр гарч, санхүүжилтэнд “Эрдэнэс Таван толгой” ХК голлон оролцсоноор төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажил ид өрнөж байна.Тус яамнаас Оюу толгой, Цагаансуварга гэх мэт томоохон ордуудын бүтээн байгуулалтын ажлыг дуусгах, үйлдвэрлэлээ эхлэх, эрчимжүүлэх, төслийн эдийн засаг, нийгэмд үзүүлэх нөлөөллийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр бодлогын хувьд дэмжин ажиллах зорилтыг тавьж байна.

Мөн Орхон аймагт “Эрдэнэт үйлдвэр”ТӨҮГ-ыг түшиглэн Үйлдвэрлэл, технологийн парк байгуулах, гүн боловсруулалт хийж, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд бүх талаар дэмжиж ажиллах ёстой гэж бодож байна. Энэхүү Үйлдвэрлэл, технологийн паркийн үйл ажиллагааг эхлүүлснээр зэсийн баяжмалыг боловсруулах, исэлдсэн хүдрийг нуруулдан уусгах технологиор баяжуулах үйлдвэр байгуулж нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ. Ингэснээр улс, орон нутгийн төсвийн орлого нэмэгдэх, ажлын байр шинээр бий болох нөхцөл бүрдэх юм.

-Дотоодын уул уурхайн компаниудыг хэрхэн бодлогоор дэмжиж ажиллах вэ?

-Хөрөнгө оруулагчдыг гадаад, дотоод гэж ялгаварлахгүйгээр аль болох хариуцлагатай, ил тод байх шаардлагыг тавьж ажиллана.Эрдэс баялгийн салбарын багц хуулийн төслийн хүрээнд дотоодын боловсруулах үйлдвэрийг зах зээлийн ханшаар түүхий эдээр хангасны дараа экспортлох эрх нь нээгдэхээр эрх зүйн зохицуулалтыг оруулж өгч байна.

-Уул уурхайн түүхий эдийг боловсруулах үйлдвэрүүд манайд хэрэгцээ шаардлагатай байдаг. Үүнийг хэрхэн хөгжүүлэх боломжтой вэ?

-Монгол Улсын аж үйлдвэрийн салбарын бүтэц нь голдуу уул уурхайн түүхий эдэд тулгуурласан бөгөөд экспортын 90 гаруй хувь нь технологийн багтаамж багатай, хагас боловсруулалт хийсэн бүтээгдэхүүн эзэлж байна. Бид уул уурхайн түүхий эдийг боловсруулах үйлдвэрүүдийн томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлэхээр Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусган ажиллаж байна. Цаашдаа боловсруулах үйлдвэрийг Үйлдвэрлэл, технологийн парк байгуулах замаар кластераар хөгжүүлэх бодлого баримталж ажиллана.

Тухайлбал, “Эрдэнэт үйлдвэр” ТӨҮГ-ыг түшиглэн уул уурхай-металлурги-химийн үйлдвэрийн үйлдвэрлэл, технологийн парк байгуулах бэлтгэл ажил хийгдэж байна.Тус паркад катодын зэс, металл хийц, тоног төхөөрөмж, сэлбэг хэрэгслийн үйлдвэрүүд байгуулагдана. Аливаа томоохон боловсруулах үйлдвэрийн төсөл хэрэгжихэд түүнийг дагалдан ханган нийлүүлэлтийн сүлжээ үүсч, тогтмол ажлын байр бий болох, жижиг, дунд үйлдвэрлэл хөгжих нөхцөл бүрдэх зэрэг улсын нийгэм, эдийн засагт эерэг нөлөөлөл үзүүлэх боломж бүрддэг.

-Манай улсад боловсруулах үйлдвэр хоцронгуй байсаар ирсэн шалтгаан юу байсан гэж боддог вэ?

-Манай улсад боловс-руулах үйлдвэрийн хөгжил хоцронгуй байгаа шалтгаан нь ихэнх үйлдвэрийн түүхий эд, сэлбэг, хэрэгсэл импортоос хараат, мэргэшсэн боловсон хүчний нөөц дутагдалтай, борлуулалтыг дэмжих механизм бүрдээгүй, шинэ техник, технологи, тоног төхөөрөмж нэвтрүүлэх боломж хомс, эрчим хүч, дэд бүтэц, тээвэр логистикийн нэгдсэн сүлжээ бий болоогүй зэрэг олон шалтгаан дурдаж болох юм.

Мөн Хүнд аж үйлдвэрийн томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлэх, шинэ үйлд-вэрүүдийг барьж байгуулах нь өндөр зардалтай, хөрөнгө оруулалтаа нөхөх хугацаа урт байдаг тул эдгээр томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа суурьшлын бүсүүдэд хөрөнгө оруулалтыг татах, тэдгээрийн дэд бүтцийн барилга байгууламжуудыг барьж байгуулахад төрөөс татварын болон санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх шаардлагатай. Иймд бид дээрх асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн эрх зүйн орчин бүрдүүлэхзорилгоор Хүнд үйлдвэрийг дэмжих тухай хуулийн төслийг боловсруулан батлуулахаар ажиллаж байгаа.

-Хариуцлагатай уул уурхай гэж сүүлийн жилүүдэд ярих болсон. Энэ чиглэлд та хэрхэн анхаарч ажиллах вэ?

-Уурхайн нөхөн сэргээлт хийлгүй орхигдуулсан, хуучирч хоцрогдсон, байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй техник, технологийг нэвтрүүлэх, хуульд хүлээсэн үүргээ биелүүлэхгүй байх зэрэг хариуцлагагүй үйлдэл гаргаж байгаа зарим тохиолдлууд нь уул уурхайн салбарын нэр хүндийг унагаж байна.

Манай Улсад уул уурхайн үйлдвэрлэлийн хэмжээ, нийгмийн харилцаа нэмэгдэж байгаа энэ цаг үед хариуцлагатай уул уурхайн зарчмыг тодорхойлж, төр, хувийн хэвшил болон төрийн бус байгууллагатай уялдаа холбоотой ажиллаж, ил тод байдлын тогтолцоог олон талын оролцоотойгоор бүрдүүлэх, хариуцлагын тогтолцоог бүрдүүлж ажиллах шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна.

Хариуцлагатай уул уурхай гэж уул уурхайг нээхээс эхлэн уурхайг хааж эдэлбэр газрыг нутгийн захиргаанд хүлээлгэж өгөх хүртэлх хугацаанд ашигт малтмалыг олборлох, боловсруулах, нөөцийг иж бүрэн ашиглах зэрэг бүх үйл ажиллагаанд оролцогч талуудын эрх ашгийг хүндэтгэсэн, хуулиа дээдэлсэн, байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөлбагатай, байгалийн нөөцийг иж бүрэн, бүрэн гүйцэд ашиглах техник, технологийн түвшинг хангасан, олборлох үйлдвэрийн ил тод байдал, Монгол Улсын эдийн засгийн тогтвортой хөгжлийг хангах эрдэс баялгийн салбарын цогц үйл ажиллагаа гэж үздэг.

Байгалийн баялгийг олборлосныхоо дараа нөхөн сэргээдэг, хүн малын амьдрах орчинд сөрөг нөлөөгүй, нөхөн сэргээлтийг бий болгохын төлөө яамны гол бодлогууд чиглэгдэж байгаа. Эрдэнэт хотод “Ногоон хөгжлийн төв” байгуулах гэж байна. Хуулиараа компаниудыг шахсаар байгаад нөхөн сэргээлт хийлгэдэг.

Гэтэл дараа нь “нинжа” хэмээх хууль бус олборлогчид ороод нөгөө газрыг нь сүйтгэчихдэг. Ийм жишээ надад ч тохиолдож байсан. Шижир алтны үйлдвэрт ажилладаг байхад маш том талбайд гурав гаруй тэрбум төгрөгөөр нөхөн сэргээгээд орон нутагт нь буцаагаад өгтөл хойтон жил нь нөгөө газар дахиад авах юмгүй болсон байсан. Сум орон нутгийн байцаагчид хянах боломж нь хүрдэггүй юм шиг байгаа юм. Хамгийн зөв бодлого бол нөхөн сэргээлтийн зардлуудыг дундын дансанд байршуулж уулын ажил дууссаны дараа мэргэжлийн байгууллагуудаар нөхөн сэргээлт хийлгэх бодлого баримтлах юм.

-Сүүлийн үед сошиал сүлжээгээр яригдаад байгаа нэг зүйлийн талаар асууя. Та яг зөвлөх инженер мөн юм уу?

-Уг нь ч мөн л дөө. Зарим хүмүүс өөр бодолтой байх шиг байна. Би 2006 онд тэр үеийн Салбарын яам болон ШУТИС-ийн Геологи уул уурхайн сургуулийн хамтран зохион байгуулсан шалгуур нөхцөлийг биелүүлж байж, тэдний зохион байгуулсан гурван долоо хоногийн сургалт-семинарт хамрагдаад, дараа нь диплом хамгаалж байж Өнгөтийн салбарын анхны зөвлөх инженерүүдийн нэг болсон юм. Харин тэр миний нэр бүртгэлд нь байхгүй гээд байгаа МГУУМИ гэдэг байгууллага бол 2015 онд л байгуулагдсан юм билээ.