Ардчилсан хувьсгал гэж бидний нэрлэж заншсан нийгмийн шинэ байгуулалтын төлөөх иргэний хөдөлгөөн эхэлсэн цагаас хойш 18 жил өнгөрч байна.

1989 оны нөхцөл байдал ямар байсныг цөмөөрөө Хонх хамтлагийн дуунуудаар эргэн саная.

“Би ажилгүй хүн”

... Албан тасалгааны үүдийг сахисан би ажилгүй хүн...
өврөөс минь чихэр горьдсон үртэй хүн билээ, би...

“Рашаантын 18”

...Намхан ширээнд тавьсан тавганд намайг тэжээсэн боорцог байна. Хатуу ч гэсэн сайхан ааруулыг хадгалж хадгалж чамдаа өглөө”...

Энэ дүр зураг огтхон ч өөрчлөгдсөнгүй 18 жилийн нүүрийг үзэж байна. Ажилгүйдэл газар авч 400 мянган хүн ажил, орлого эрэн гудамж метрлэсээр явна. Ядуурал туйлдаа хүрч хүн амын 40 хувь нь нэн ядуу, 80 хувь нь ядуу гэсэн ангилалд багтах болжээ. Хатуу ч гэсэн сайхан ааруултай айл харин бүр цөөхөн болжээ.

Гэтэл үүний эсрэг дүр зураг мөн л Хонх хамтлагийн дуунуудад дурдсан янзаар байна.
“...Албан тасалгааны цонхоор Амьдрал сайхан харагдана...”
Бидэнд юу саад болж байна?
Монголчууд бид юу бүтээв!
Холхиж яваа хүмүүс хоосонгүй санагдана ...
өнөөдөр олны хүчээр дээш өгссөнөө мартаад албан тасалгааныхаа цонхоор амьдралыг дүгнэж “шилжилт дууссан”, “бид хөл дээрээ тогтлоо” гэж тунхаглаж байна.

“Цаасан малгай”

...Малгайгүй явж болохгүй
Май үүнийг өмсөөд гараа... гэж хөөргөдөг хэвээрээ агаад цаасан малгайг өмсөж хөөрцөглөсөн хүүхдүүд нь ард түмний хөрөнгөд гараа дүрж, нэгнийгээ гэгээн өдөр хутгалан хороож, худал хулгайг дэлгэрүүлсээр, малгай өмсгөгчид нь хаацайлсаар байна.

Ард түмэн бид энэ бүхнийг хүлцэнгүйгээр харсаар, хүлээсээр суугаад ядуугаараа хоцорлоо.
Ардчилал байнгын анхаарал халамжийг шаарддаг гэдгийг бид умартжээ. Ардчилал бол түлхээд орхичхоор хар эрчээрээ барианд орчихдог боулингийн бөмбөг биш юм байна. Хүн шиг амьдрахын төлөө бид цаг үргэлж тэмцэж, шаардаж, эрх чөлөө, эрхээ хэрэгжүүлж тордож байх учиртай юм байна.

Ардчиллын дууч С.Цогтсайхан Түндүүгүй тайван байж чадаагүй”улмаас биднийг тэмцэлд хөтөлж, урт хар гарны эрхээр байхыг хүсээгүй учраас “Хонх”-оо дуугаргаж нойрноос сэрээсэн билээ. Бидэнд ч гүндүүгүй тайван суух арга алга болжээ. 17 жилийн өмнө бидний эрх, эрх чөлөөг боомилон байсан урт хар гар зүсээ хувирган, амь бөхтэйгөөр оршсоор, нийгмийн хөгжлийг сааруулсаар, жирийн иргэдийн амьдралыг балласаар байна. Урт хар гар ардчилсан баг зүүж зүсээ хувиргаснаар хуулиар гул барих, сонгуулиар эрх мэдлээ баталгаажуулах башир аргад мэргэшин, төрийн албыг ашиг хонжооны хэрэгсэл болгон хувиргасаар байна.
Үр дүнд нь ард олон бахь байдгаараа, ядуугаараа хоцорчээ.

МоАХ анхны цуглаанаараа ардчилсан нийгмийн байгууллын үндсийг тавих 13 зүйлт шаардлагаа сонордуулж байлаа. Олон намын тогтолцоо, хүний эрх, сонгуулийн шинэ систем, парламентат ёс, нээлттэй эдийн засаг, хэвлэлийн эрх чөлөө, хувийн өмч. Бүгд биеллээ олсон ч ард олонд үр шим нь очсонгүй.
1990 оноос хойш ардчиллын шимийг хэн нь илүү хүртсэнийг, хэн биднийг ийм байдалд оруулсныг эргэн харцгаая.

УИХ-ын сонгууль

1990-1992 МАХН-ын Засгийн газар. Ерөнхий сайд Д.Бямбасүрэн
1992-1996 МАХН-ын Засгийн газар. Ерөнхий сайд П.Жасрай
1996-2000 МҮАН-МСДН-ын “Ардчилсан холбоо” эвслийн Засгийн газар. Ерөнхий сайд М.Энхсайхан, Ц.Элбэгдорж, Ж.Наранцацралт, Р.Амаржаргал
2000-2004 МАХН-ын Засгийн газар. Ерөнхий сайд Н.Энхбаяр
2004-2006 МАХН ба “Эх орон-Ардчилал” -Их эвслийн Засгийн газар. Ерөнхий сайд Ц.Элбэгдорж
2006- МАХН-ын Засгийн газар Ерөнхий сайд М.Энхболд
Ерөнхийлөгчийн сонгууль
1993-1997 “Ардчилсан Холбоо” эвсэл П.Очирбат
1997-2005 МАХН Н.Багабанди
2005 МАХН Н.Энхбаяр

Сунайсан 18 жилийн дөрөвхөн жилд нь ардчилагчид засаг барьжээ. Гэтэл тэдэнд бодсоноо хэрэгжүүлэх, ардчиллын үр шимийг түгээх боломжийг МАХН ганц хором ч олгоогүй юм. Дөрвөн жилд дөрвөн Засгийн газар байгуулсан түүх үүнийг харуулна. 1996-2000 онуудад бодит байдал дээр МАХН засгийн эрх барьж байлаа.

1989 оны арванхоёрдугаар сарын 10-2007 оны дөрөвдүгээр сар хүртэлх хугацаанд улс орон ямар байдалд хүрснийг сүүлийн жилүүдэд бий болсон олон иргэний хөдөлгөөнүүдийн тавьж буй шаардлага, уриа тов тодорхой илэрхийлж байна.

“Монголдоо сайхан амьдаръя!” “Цалингаараа амьдаръя!”, “Эрс шинэчилье!”, “Эрүүл нийгмийн төлөө!”, “Газрын баялгийг ард түмэнд”, “Ахмадууд зүдрэх ёсгүй!”, “Төр иргэдээ дээрэмдэхээ зогсоо!” энэ бүх уриа, шаардлагууд монгол оронд жирийн иргэд хүн шиг амьдрах нөхцөл бүрдээгүйг, нийгмийн баялгийг тэгш хуваарилдаггүйг, засаглал нь эрүүл, тунгалаг бишийг, төр нь иргэдийнхээ төлөө хуруугаа ч хөдөлгөдөггүй болсныг харуулж байна.

Юунд учир нь байна вэ?

• Бид ядуугаараа үлдсэний шалтгаан нь бидэнд өөрсдөд маань байна.
• Бид өнгөрсөн 18 жилд улс орныг өөдтэйхэн аваад явчих улс төрийн хүчнийг сонгож чадсангүй.
• Бид сонгосон төрдөө шаардлага тавьж, шахалт үзүүлж чадсангүй.
• Бид сонгосон төрдөө иргэдийн хяналтыг тогтоож, хөрөнгө зарцуулалтыг зөв урсгалд оруулж чадсангүй.
• Бид дангаар ноёрхлыг хязгаарлаж, ардчилсан хэм хэмжээг сахиулж чадсангүй.
• Бид улаан цайм идэж, цөлмөхийг тэвчээртэйгээр, хүлцэнгүйгээр харж суусан буруутай.
• Бид өөрсдийнхөө амьдралын төлөө өөрсдөө тэмцэх ёстойг умартаж, төрийн албыг баяжих хэрэгсэл болгогсдод хамгийгаа даатгасан буруутай.
• Бид ардчилал, эрх чөлөөгөө нүд цавчихгүй сахин хамгаалж, тордож чадаагүй хөсөр хаясан буруутай.
  

Одоо энэ бүхнийг засаж залруулж, зөв гольдролд нь оруулах, ардчилсан хувьсгалын үр шимийг ард олонд хүртээх цаг болжээ. Опг хийхгүй суусаар мөхсөнд орвол оройтсон ч гэсэн босоцгооё, тэмцэцгээе, өөрчилцгөөе!
Бидний эрх ашиг, амьдралын нөхцөлийг биднээс өөр хэн ч сайжруулахгүй гэдгийг ойлгож өөрсдийнхөө төлөө тэмцэхээс өөр аргагүй цаг тулж иржээ.

18 жил гэдэг дарангуйллын дэглэмийг орвонгоор нь өөрчилж болох цаг хугацаа байсан шүү.

Иргэдээ хүн шиг амьдруулахын тулд бид юу хийх вэ?

Дэлхийн 177 орныг хамруулан 2006 онд хийсэн ядуурлын индекс тогтоох судалгааны дүнгээр Монгол улс ядуурлын үзүүлэлтээрээ126-р байранд оржээ. Бид дэлхийн хамгийн ядуу орнуудын дунд 18 дахь жилдээ явж байна.

Үндэсний Статистикийн газрын мэдээллээр Монгол улс 2, 373 493 хүн амтай байна. Гэтэл хүн амын 40 хувь нь нэн ядуу, 80 хувь ядуу гэсэн ангилалд багтаж байна. Эдний дунд эмэгтэйчүүд толгойлсон 61.8 мянган өрх байгаа нь нийт өрхийн 10.9 хувьтай тэнцэж байна.

Ядуурлын улмаас төвлөрөл эрчимтэй явагдаж нийт хүн амын тавин хувь орчим нь Улаанбаатар хотод шилжин суурьшлаа. Энэ нь нийгмийн олон сөрөг асуудлыг араасаа дагуулж байгаа билээ.

Хүн амын 6-8 хувийнхны гарт нийгмийн баялаг төвлөрч, баян ядуугийн ялгаа туйлдаа хүрлээ. Баялгийг эзэмшигч цөөнх бол төрийн албаар хөлжигсөд бөгөөд тэд таван төгрөгийн ашиг олох бизнес эрхлэж зүдрээгүй хирнээ хагартлаа баяжсан нь тэгш эрх, шударга ёсонд итгэх олны итгэлийг хөсөрдүүлсээр байна.

Ажлын байр - ядуурлын эсрэг эмчилгээ

Бүртгэгдсэн ажилгүйчүүдийн тоо 400 мянгад хүрч байгаа нь түгшихгүй байх аргагүй тоо.

Ажилгүйдлийг бууруулах нь уриа лоозон, кампанит ажил төдийгөөр бодитой үр дүнд хүрэхгүй нь тодорхой болоод байна. Төрийн хөрөнгө оруулалтаар хүчээр бий болгосон ажлын байр нь түр зуурын арга хэмжээ, сонгуулийн өмнөх үзүүлбэрээс хэтрэхгүй байна.

Ажлын байрыг тогтвортой бий болгох, хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх нь төрийн цэгцтэй бодлогоор л хэрэгждэг нь иргэншлийн түүхээр нотлогдсон. Ардчилсан нам бүх төрлийн татвар шимтгэлийг 10 хувь болгох зорилт дэвшүүлсэн нь энэ чиглэлд хийсэн бодитой алхам болсон билээ.

Харамсалтай нь МАХН-ын олонхийн бүлэг нийгмийн даатгалын шимтгэлийг 10 хувьд хүргэж бууруулахыг дэмжээгүй нь ажлын байрыг бодитойгоор, байнга тогтвортой нэмэгдүүлэх явцыг сааруулж байна.

Ажил олгогчид бий болгосон ажлын байрныхаа төлөө 18 хувийн шимтгэл төлж байгаа нь хүнд хүчир дарамт болсоор байгаа. УИХ дахь Ардчилсан намын зөвлөлийн санаачилгаар орлогын аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар, НӨАТ-ыг 10 хувь болгож бууруулсан нь харин ажлын байрыг нэмэгдүүлэх үйлст дорвитой түлхэц боллоо.

Ажлын байрыг байнга, тогтвортой нэмэгдүүлэх үндсэн арга аж үйлдвэрлэл гэж МоАХ үзэж байгаа бөгөөд үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжих чиглэлээр дорвитой ажлууд хийх болно. Үйлдвэрлэлийг дэмжихийн тулд зээлийн хүүг бууруулах, үйлдвэрлэлд оруулсан хөрөнгө оруулалтыг татвар, шимтгэлийн эерэг бодлогоор дэмжих нь төрийн үүрэг байх ёстой.

Барилгажилт, уул уурхай нь маш олон ажлын байр бий болгож байгаа ч үүний үр шимийг монголчууд бус гадаадын хөлсний ажилчид хүртэж байгааг зохисгүй үзэгдэл гэж бид үзэж байна. Монгол хүн чадахгүй, мэдэхгүй гэж хэцүүрхэхийг үндсэн шалтгаан гэж бид үзэхгүй байна. Энэ бол сургалт, дадлагжуулалт, мэргэшил, цалин хөлс, ажлын нөхцөл сайжруулах зэргээр даван туулж болох зүйл. Нийт ажлын байрны 80 хувьд нь заавал монголын иргэд ажиллах нөхцөлийг хуульчлахыг бид төр засгаас шаардах болно.

Иргэдийн эрүүл мэнд

1980 онтой харьцуулахад хүн амын жилийн дундаж өсөлт 1,2 хувь болтлоо унажээ. Өөрөөр хэлбэл өсөлт хоёр дахин буурсан байна. 2007 оны эхний улиралд гэхэд төрөлтийн хүндрэлийн улмаас 30 эх эндсэн нь эрүүл мэндийн системд бугласан хоцрогдлын илэрхийлэл боллоо.

“Аминд халгаатай хүнс” хэрэглэдэг гэсэн үзүүлэлтээр бид Азидаа Камбожийн урд, сүүлээсээ хоёрдугаар байранд байгаа нь эрүүл мэндийн хамгаалал тэг цэгт тулсныг харуулж байна.

Үүний улмаас 1000 хүний 134 нь хорт хавдартай, оношлогдсон хүмүүсийн 70 гаруй хувь нь III-IV үедээ илэрсэн учраас тухайн жилдээ нас бардаг.

Нийт нас барсан хүмүүсийн 43,1 хувь нь даралт ихэссэнээс, 30,7 хувь нь зүрхний цус хомсдох өвчнөөр өнгөрдөг гэжээ. Халдварт өвчнөөр өвчлөгсдийн 43,6 хувийг бэлгийн замаар дамжих халдвар, ДОХ-оор өвдөгсөд эзэлж байна.

Аймаг сумдын эмнэлгийн 50 хувь нь наад захын тоног төхөөрөмжөөр хангагдаагүй.

Жилдээ 35 000 хүн хөрш улсуудад очиж оношилгоо, эмчилгээ хийлгэж байна. үүнд 56 тэрбум төгрөгийн зардал гарч байна.

Улсын баялаг нь хүн ард. Хүн ардын баялаг нь эрүүл мэнд. Эрүүл явахад хэдийг ч олж, юунд ч хүрч болно. Эрүүл явах үндсийн үндэс нь эрт оношлох, урьдчилан сэргийлэх явдал.

Гэтэл эрх баригчид “Эрүүл монгол хүн” төсөл хэмээх сонгогчдыг хуурах ажиллагаанд гурван тэрбум төгрөг хийсгэх гэж байна. үүний оронд орчин үеийн оношилгооны төв баривал олон хүндрэлтэй асуудлыг шийднэ гэж бид үзэж байна. Онош нь тодорхой нөхцөлд өнөөгийн анагаах ухаан өвчнийг эмчлэх арга зүй, эм тан, туршлагыг хангалттай хуримтлуулсан.

Онош нь тодроогүйгээс буруу эмчилсэн, оройтож мэдсэн зэрэг шалтгаанаар л олон монголчууд цаг бусаар одож байна.
Үүнээс гадна эрүүл мэндээ дээдлэх үзэл, дадал зуршлыг түгээх, хэвшүүлэх ажлыг зохион байгуулах нь төрийн эн тэргүүний үүрэг гэж бид үзэж байна.
Амьдралд нь хамгийн чухал зүйлсийг дэс дараалж бичнэ үү гэсэн асуултад монголчууд:

1. Албан тушаал, эрх мэдэл
2. Хөрөнгө мөнгө
3. Нэр хүнд, нөлөө
4. Танил тал
5. Гэр бүл
6. Нутаг ус
7. Зугаа цэнгэл
8. Эрүүл мэнд гэсэн дарааллаар тодорхойлсон байгаа нь нийгмийн өнөөгийн нөхцөл байдлаас урган гарч байгаа зүйл хэдий ч ийм сэтгэлгээг халж, боломж нөхцөлөөрөө эрүүл мэндээ анхаардаг болгох нь төр засгаас өөр хэний ч хүлээхгүй үүрэг билээ.

Тохилог орон сууц

Монгол улсын нийт өрхийн дөнгөж 16 хувь нь орон сууцанд амьдарч байна. үлдэж буй 84 хувь нь НҮБ-ын албан нэр томъёоллоор амьдрах шаардлага, нөхцөлийг хангахгүй орон байр буюу гэрт амьдарч байгаа нь XXI зуунд тэвчиж болшгүй зүйл мөн.

1945 онд нурам байсан Берлин хотыг 15 жил хүрэхгүй хугацаанд шинэ хот болгон босгож чадсан байхад дайны хөлд өртөөгүй нийслэл хотоо бид 86 жилд дорвитой өөрчилж чадсангүй, эсгий хот хэвээр XXI зуун гаргалаа.

Улаанбаатар хотод гэхэд л нийт өрхийн 58 хувь, хүн амын 70 орчим хувь гэр хороололд амьдарч байна. Ажилгүйчүүдийн 73 хувь нь гэр хороололд амьдрагсад. Гэр хороолол нь ядуурлын голомт, монголын нийгмийн хамгийн эмзэг асуудал болоод байгаа гэдгийн учир энэ.

Олигархууд орон сууцанд амьдрах иргэдийн хүслийг мөнгө хүүлэх хэрэгслээ болгохоор улайрч, аль олигтой газрыг сорчлон авилга, хээл хахуулиар гартаа оруулж, дамлан худалдаж байгааг таслан зогсоох, газрын хувьчлал, өмчлөлд иргэдийн хяналтыг бий болгохыг МоАХ шаардсаар байгаа, цаашид шаардах ч болно.

МоАХ Ардчилсан намаас санаачлан дэвшүүлж буй 40000 айлын орон сууц хөтөлбөрийг бүхий талаар дэмжиж байгаа бөгөөд энэ нь жирийн иргэдийг тохилог орон сууцанд амьдруулах их ажлын эхлэл болно гэдэгт итгэлтэй байдаг. Энэ үүднээс МоАХ нь Засгийн газартай 40 000 айлын орон сууцны хөтөлбөрийг дэмжиж ажиллах гэрээнд гарын үсэг зураад байгаа билээ.

Иргэншсэн улс орнуудад орон сууцжуулах асуудлыг шийдсэн үндсэн арга болох ипотек, моргэйжийн хуулийг боловсруулан яаралтай батлах, хэрэгжүүлэх нь бидний өмнө тулгарч буй эн тэргүүний асуудал мөн. Иргэдийг орон сууцжуулах ажлыг төрийн алба хашиж буй хүмүүсийн ивээл, сайхан сэтгэлийн илэрхийлэл мэт харагдуулах, тэдний ачаар л хүмүүс орон сууцтай болчих мэт сурталдаж байгааг хуулиар хязгаарлах ёстой.

Цаашид аймаг, хот, орон нутгийн засаг захиргааны үндсэн үүрэг нь иргэдийг орон сууцжуулах ажлыг дэмжих, нөхцөл боломжийг нь хангаж болохыг хуульчлан баталгаажуулах, үүнд саад тотгор учруулсан албан тушаалтан, хуулийн этгээдтэй тооцох хариуцлагын тогтолцоо, эрх зүйн үндсийг бий болгох ёстой.

Улс шиг улс болоход бидэнд юу саад болж байна вэ?

1. Цомхон, чадварлаг засаглал үгүйлэгдэж байна

Засаглалын хямралыг давах нэрийн дор нэг хүний дангаар ноёрхох засаглалд Монгол орныг аваачих улс төрийн санаархал өвөрлөсөн цөөнх бүлэглэл идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулах болсныг олон нийт анзаарч харж байгаа байх.

МоАХ нь 1992 онд ард түмний төлөөлөл 430 хүний (77 хоног хэлэлцэж) санал нэгтэйгээр баталсан үндсэн хуулийн гол үзэл санаа болох олонхийн засаглал, парламентат ёсыг бэхжүүлэх, төгөлдөржүүлэхийн төлөө тууштай зогсох болно.

Монголын ард түмний язгуур эрх ашиг, үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолын баталгааг ханган биелүүлэх үндсийн үндэс нь Парламентын засаглал гэж бид үзсээр ирсэн бөгөөд Монгол улсыг нэг хүний дарангуйлалд аваачих аливаа санаархлыг бид сөрөн зогсохоо хатуу илэрхийлж байна.

Бид Парламентын засаглалыг улам төгөлдөржүүлэхийн зэрэгцээ, засаглалын ил тод, тунгалаг байдал, иргэдийн оролцоо, хяналтыг бий болгохын төлөө илүү анхаарч, тодорхой арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлэх болно. 1992 оны үндсэн хуулийн үзэл санааг алдалгүй баримтлахын зэрэгцээ сайжруулан төгөлдөржүүлж, сонгомол Парламентын засаглалд шилжих цаг болсон гэж бид үзэж байна.

Засаглалыг сулруулж, иргэдийн төрд итгэх итгэлийг бууруулж байгаа гол хүчин зүйлийн нэг нь авилга болоод байна. НүБ-ын гаргасан судалгааны үзүүлэлтээр авилга онцгой дэлгэрсэн 50 улсын дотор Монгол 49-р байранд бичигдлээ.

Төрийн албыг үнэлж, худалдах систем тогтсоноос сайдын суудал 450 сая, дэд сайд 250 сая төгрөгийн ханштай байдаг гэж төрийн сайдын алба хашиж байсан эрхэм хэвлэлээр зарлах хүртлээ авилга гаарчээ. Шүүх, цагдаа, прокурорын удирдлагад орохын тулд 180 сая төгрөг төлдөг гэсэн мэдээлэл нь төрийн байгууллага бүхэлдээ ялзарсныг илтгэж байна.

Хүнд суртал хирээс хэтэрч төрийн бүтэц данхайлаа. Социализмын ид үед, өөрөөр хэлбэл хүнд суртал туйлдаа хүрч байсан 1970 -аад онд монголын төрийн захиргаанд зургаан мянган үйлчилгээ иргэдэд хүрч, үр ашигтай байж чадахгүй байгаа нь бүхэнд илхэн. Татвар төлөгчдийн мөнгөөр амьдардаг, баялаг бүтээдэггүй бүлгийнхэн байх ёстой хэмжээнээс хэтэрч байгаа нь ард олны нуруун дээр дааж давшгүй ачаа болон бууж байна. Ийм учраас төрийн захиргааны ажилтнуудын тоог ядаж дөрөв дахин бууруулах шаардлагатай болжээ. Ингэснээр авилгачид, тендерчид, есөн шидийн хянан, байцааж шимэгчид, сэм найрчид гэх семинарчдын тоог нилээд цөөлөх юм.

Авлигатай тэмцэхийн тулд жирийн иргэд авлигын үйлдлийг нотлох бус авлигад сэрдэгдсэн төрийн албан хаагчид авилга аваагүйгээ нотлодог, өөрөөр хэлбэл өөрийн хөрөнгийн эх үүсвэр, гарал үүслийг хууль ёсны гэдгийг баталдаг байх нь үр дүнтэй гэдгийг иргэншлийн түүх харуулж байна. Тэрнээс бус “намайг авилга авсан гэдгийг нотлоодох л доо” гэж төрийн өндөр алба хашиж буй хүмүүс иргэдийг тавладаг өнөөгийн систем авлигыг зогсоох бус дэвэргэж, хаацайлсаар байх болно. Иргэдэд бусдын хууль бус үйлдлийг мөрдөх, шалгах, нотлох эрх хуулиар олгогдоогүй. үүнийг шалгадаг, нотлодог, хянадаг эрх бүхий байгууллагууд нь өөрсдөө авлигачдын нөлөөнд автсан байгаа нь авилга үгүй болох нөхцөлийг бүрэн хааж байгаа. Төрийн албан хаагчидийн орлого, хөрөнгө нь иргэдэд эргэлзээ төрүүлсэн бол хардах, сэрдэх эрх нь хуулиар нээлттэй. Харин сэрдэгдсэн төрийн албан хаагч буруугүйгээ өөрөө нотлох ёстой.

Монголын төр нь нийгмийн амьдрал, эдийн засгийг зохи-цуулах менежерийн үүргээ гүйцэтгэхийн оронд төржсөн олигархуудын бүхэнд хуруугаа дүрэх, ашиг орлоготой бүхнийг хамах хүслийг гүйцэлдүүлэгч болж байна.

Ийм нөхцөлд яах вэ? “Хүчтэй төр байж гэмээ нь ард олон баян чинээлэг амьдарна гэсэн сэтгэлгээг өөрчлөх хэрэгтэй. “Иргэн баян бол улс баян” гэж аль 1990 онд тунхаглаж байснаа бодит үйлс болгох, үүнийг хэрэгжүүлэх менежментийн баг байж чадах тийм төр засгийг төвхнүүлэх хэрэгтэй.

МоАХ нийгмийн үндэс суурь нь бие хүн-иргэд гэж үздэг бөгөөд иргэдийн чинээлэг амьдрах боломжийг хангаснаар л төр засаг хүчтэй, тогтвортой байж чадна гэж үздэг.

Ардчилсан хувьсгал шинэ шатандаа гарч байна. Энэ удаа бид институцийн хувьсгал хийх болно.

Хүний үйл хөдлөл, ааш араншингаас төрийн ажил, бүтэц хамааралгүй байхаар эрх зүйн хязгаарлалтууд хийх, ил тод хяналтын, хариуцлагын систем тогтоохыг институтчлэл гэдэг. Тэгвэл монголын засаглалын системийг улам төгөлдөржүүлж сонгомол парламентын засаглалд шилжсэнээр хувь хүний араншингаас болон бүлэглэлүүдийн ашиг сонирхлоос болж бодлого еөрчлөгддөг, төрийн ажил гацаж, хямрал үүсдэг, ажил цалгарддаг явдлыг арилгаж чадна. Ингэхгүй бол хувийн маш их хүсэл эрмэлзэлтэй хүн төрийн дээд албан тушаалд гарч засаглалыг хямраах нөхцөлийг бид хязгаарлаж, хянаж чадахгүй байна.

2. Хүний эрх, эрх чөлөөг хангаж чадахгүй байна

МоАХ буй болсон мөчөөсөө НҮБ-ын Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалыг Монгол Улсад хэрэгжүүлэхийн төлөө тэмцэж ирсэн. Бид үзэл баримтлалдаа “Хүний эрх гэдэг бол тэнгэрийн өршөөл биш. Хүний эрх гэдэг нь төрөөс ард олонд түгээдэг буян хишиг биш, хэн нэг нигүүлсэнгүй эрх мэдэлтний хайр ивээл бүр ч бишээ. Хүний эрх бол амьсгалах агаартай адил заяагдмал эрх бөгөөд хүн бүрийн язгуур хэрэгцээ юм” гэж тунхагласан.

МоАХ төрийн үндсэн үүрэг нь иргэдэд эрх олгох бус үндсэн эрхийг нь хамгаалах гэж үздэг.

Гэтэл хүний эрх өдөр тутам зөрчигдсөөр байна. Эрх баригчид тодорхой нотолгоо, үндэслэлгүйгээр жирийн иргэдийг баривчлах, хорих, хилс хэрэг тулгах явдал гаргасаар байх атал үйлдсэн хэрэг, идэж уусан баримт нь илэрсээр байгаа төрийн албаар хөлжигсөд-олигархиудтай хуулийн хариуцлага тооцохоос цааргалсаар байна.

1776 онд АНУ тусгаар тогтнолоо тунхаглан үндсэн хуулиа батлахдаа “Амьдрал, иргэдийн эрх хоёр хоорондоо салшгүй холбоотой байж л хөгжил дэвшлийг авчирна” гэж хүн төрөлхтний түүхэнд анх удаа тунхаглажээ. Энэ нь ч зөв байсныг иргэншлийн түүх харуулж байна. С.Хантингтоны судалгаанаас үзэхэд ардчилал тогтвортой хөгжиж, хүний эрхийг хангасан 25 улсын 22 нь өндөр хөгжилтэй байна. Харин хүний эрхийг хөсөрдүүлдэг, нэг хүний дарангуйлал тогтсон 42 орноос 40 нь хамгийн хоцрогдсон орнуудын жагсаалтад багтжээ.

Монгол улс дэлхийн буурай орнуудын жагсаалтад багтаж байгаа нь өөрөө хүний эрх хангагдан биелэхгүй байгаагийн том дохио мөн.

Энэ нь бас 1990 оны Ардчилсан хувьсгал зорилтоо биелүү-лэх яагаа ч үгүй байгаагийн шинж ч гэж болно. Ардчилсан төр засгийн үндсэн үүрэг функцуудыг бий болгож, хэлбэршүүлж чадахгүй байгаагаас бид өнөө болтол “ерөнхийдөө чөлөөт бус” орон гэсэн ангилалд багтсаар байгаа билээ.

Гадаад улс орнуудын хуулийг бүдүүлгээр зөрчин байж гэм зэмгүй иргэдээ хүчээр баривчлан авчирдаг атлаа, иргэдийн хадгаламжийг олон зуун саяар нь гувчуулсан, төрийн сангийн хөрөнгийг аваад зугтчихсан өөрсдийн гар хөл бологсдыг хаа байгааг нь мэдсээр хирнээ барьж авчрах, хариуцлага тооцох санаачилга гаргах¬гүй байна. Жишээ дурдахад: Хадгаламж, зээлийн хоршоодод итгэж мөнгөө байршуулсан 12 мянган иргэдийн 400 сая гаруй төгрөгийг зээлж зугтсан МАХН-ын УТТ-ны гишүүн асан Лантуугийн хүү Дамдинсүрэн, Төрийн сангийн 90 сая төгрөгийг авч гадаадад оргон зайлсан МАСЗХ-ны УЗ-ийн гишүүн Х.Сүрэнхор нарыг хаа байгааг мэдсээр хирнээ хуулийн хариуцлага тооцохгүй, хадгаламж эзэмшигч иргэд, татвар төлөгч¬дийн эрхийг хөсөрдүүлсээр байна. Гэтэл иргэн Батсүх, Энхбат нарыг хилс хэргээр, бусад орны хууль тогтоомжийг зөрчин байж сүр бадруулан баривчилж ирээд гам бурууг нь нотолж чадахгүй хохироосны эцэст суллажээ. Тэдэнд учруулсан сэтгэл санаа, эд материалын хохирлоо барагдуулах талаар төр, засаг дурсах ч үгүй байна

Монгол Улсын иргэний харъяаллаа хадгалсаар байгаа гадаадын иргэдтэй гэр бүл болсон эмэгтэйчүүдийн эрх ашгийг монголын төр хамгаалан, сэргээж чадахгүй байна. Эрээн дэх Монголын Консул дээр зугтаж ирсэн бүсгүйчүүдийн хувь тавилан төр засаг хүний эрхийг ханган биелүүлж чадахгүй байгаагийн тэмдэг болж байна.

Хүний эрх, эрх чөлөөг хангаж чадахгүй байгаагаас зөвхөн төр засагт найдах тухай үеэ өнгөрөөсөн сэтгэлгээ амь бөхтэй оршсоор, хөгжлийг тушсаар байна.

3. Газрын баялгаа ухаалгаар ашиглах бодлого үгүйлэгдэж байна

Ашигт малтмал, газрын баялаг нь Монгол Улсыг хөгжлийн замд гаргах нэг чухал хүчин зүйл мөн. Монгол Улс стратегийн төдөн орд газартай. Стратегийн орд газруудын жагсаалтыг батална гэх нь өөрөө стратегийн том алдаа болж байна.

Бага нөөцтэй олон уурхай нийлээд стратеги болох учиртай. Стратегийн бус юм гэж энэ улсад байж болохгүй.

Стратегийн бус гэдэг нэрээр Бороогийн алт, Төмөртийн цайр, Нарийн сухайтын нүүрсийг гадаадынхан дөрвөн жил ямар ч татвар төлөлгүй зөөж байна. Үүний цаана төрийн албаар хөлжигч -олигархууд байгаа нь одоо олон нийтэд нэгэнт тодорхой болжээ.

Асар их нөөцтэй нь тогтоогдсон орд газруудыг албан тушаал, мэдээлэл олж авах боломжоо далимдуулан мэдэлдээ авсан цөөн тооны олигархуудаас салгаж, төрийн мэдэлд шилжүүлэх, хувьчлах, болбол шударгаар нээлттэй дуудлага худалдаагаар хувийн өмчлөлд шилжүүлэх ёстой.

Таван толгойн нүүрсний орд газрыг албан тушаалаа ашиглан хувьдаа шилжүүлснээ цөөн тооны олигархууд ард түмний өмнө байгуулсан ач гавьяа болгон сурталчилж байгааг бид эсэргүүцэж байна. Төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийгдэж, нөөц нь тогтоогдсон ордууд ямар ч болзол нөхцөлгүйгээр ард түмний мэдэлд шилжих учиртай.

Уул уурхай, газрын баялгийг ашиглах нь Монгол Улсын хөгжих цор ганц зам гэж үзэж туйлширч болохгүй. Ганц ашигт малтмалд дулдуйдах нь засаж болшгүй хор хөнөөлд аваачдагийг дэлхийн олон орны туршлага, энэ салбарын нэр хүндтэй мэргэжилтнүүд анхааруулсаар байгааг төрийн бодлогод тусгах ёстой.

Монголын ардчилсан холбоо юуны төлөө оршдог вэ?

1989 оны арванхоёрдугаар сарын 10-ны ням гариг.
Олон улсын хүний эрхийн өдөр анхны цуглаанаа хийж байсан тэр цагаас хойш МоАХолбоо Монгол Улсад хүний бүхий л эрх, эрх чөлөөг хангах, ардчилал, парламентат ёсыг бэхжүүлэхийн төлөө тууштай зогсож, чадах бүхнээ хийж ирсэн.

18 жилийн өмнөөс тэмцэн олсон эрх чөлөө, ардчилал маань монголчуудын үнэмлэхүй олонхийн амьдрал ахуйд ач тусаа өгч чадаагүй байгаа өнөөгийн нөхцөлд бид арга буюу идэвхтэй тэмцэлд ахин босож байна.

Энэ удаа бид ардчилсан хувьсгалын ялалтыг гүйцээж, үр шимийг нь адгийн луйварчид бус ард олон хүртэх, чин шударга, чинээлэг иргэний нийгмийн төлөөх тэмцэлд олноо оройлон орж байна. Энэ тэмцэл амаргүй байх болно. Нөхцөл байдал биднээс тууштай, тэвчээртэй, ухаалаг, шаргуу байхыг шаардаж байна.

Биднийг Үндсэн хуулийн бус аргаар төрийн эрх авах гэж байна гэсэн цуурхал гүтгэлэг тарааж буй улс төрийн хүчин, хүмүүст хандаж хэлэхэд:

МоАХ үүсэн бий болсон цагаасаа аливаа хүчирхийлэл, цус урсгах, бусдын эрхэнд хууль бусаар халдахын эсрэг байсан, энэ байр суурин дээрээ ч хатуу зогсох болно.

МоАХ юуны төлөө оршдог, тэмцдэгийг манай үзэл баримтлалд тод томруун зааж өгсөн билээ. Үүнийг би ахин сануулъя.

-Бид хүний эрх, эрх чөлөө баталгаажсан, улс төрийн нээлттэй байдал, үзэл санааны чөлөөт өрсөлдөөн ноёрхсон, бие хүн өөрийгөө илэрхийлэх, хөгжин дэвших боломж бүрдсэн, тусгаар тогтносон, ардчилсан оронд амьдрахыг хүсдэг.

-Бид аливаа дарангуйлал, дангаар ноёрхох эрмэлзлэлийг буруушаадаг. Бид зохион байгуулалттай хууран мэхлэлт, хуйвалдаан, эрх мэдлийн төлөө улайран зүтгэхийг эсэргүүцдэг

-Бид төр хүчтэй байхын үндэс нь иргэн, төр улсын эрх мэдэл нь зөвхөн олон түмний хүсэл зоригийн илэрхийлэл байх ёстой гэж үздэг.

Тэгвэл энэ бүхэн өнөөдөр жинхэнэ утгаараа алга байна. Ардчилал ялсан, шилжилт дууссан гэж тунхаглах нь хоосон байна.

МоАХ эх орондоо ардчиллын “дархан харуул” байж, гэрэлт бамбар болж асах ёстой юм бол цаг нь иржээ.

МоАХ нээлттэй нийгэм бүрдүүлэх, иргэний нийгэм, парламентын засаглалыг бэхжүүлэх, нийгмийн удирдлагын тогтолцоог ардчилах, боловсронгуй болгох үндсэн зорилгыг тунхагласан бөгөөд энэ зорилгоо биелүүлэхийн тулд иргэний үүсгэл санаачлагийг байгууллагуудтай хамтран, үндсэн хуулийн хүрээнд тууштай тэмцэх болно.

Хөгжил дэвшил бидний хажуугаар давхиад өнгөрч байна. Хоцорвол харамсаад барахгүй юм болно. Бидний хүүхдүүдийн төлөө, бас тэдний үр хүүхдийн сайн сайхан ирээдүйн төлөө өнөөдөр эс тэмцвээс түүх биднийг өршөөхгүй. Бидэнд энэ цагийг авчрахын төлөө амь бие бүхнээ зориулсан дээдэс, өвгөдийн сүнс ч тайтгарахгүй ээ. Хар дарсан зүүд шиг гашуун амьдралдаа цэг тавихын төлөө нэгдэцгээе

Монголчууд аа!

Монголчуудаа, сайн сайханд тэмүүлэгч нийт иргэд ээ ! Ардчилал, тэгш эрх, шударга ёсыг тогтоохын төлөө эцсийн удаа мориндоо мордох цаг болжээ. Ардчилсан хувьсгалаа гүйцээе !
Хонхны дуу биднийг сэрээ !

ХОНХНЫ ДУУ

Урьд шөнө би хар дарж зүүдэллээ
Урт гар намайг зовоолоо Хэлэх үгийг минь боогдуулж Харах нүдийг халхаллаа
Аз болж хонх дуугарлаа
Арай ядан нойрноос сэрлээ
Хонхны дуу биднийг сэрээ, сэрээ!
Хонхны дуу биднийг сэрээ
Өглөө намайг сэрээсэн өнгөлөг хонхны дуу Өртөөлөхөн цуурайтсаар өргөн талыг туулаарай!
Аяа билэгдлийн минь хонх
Бидний хүслийг түгээгээрэй!
Хонхны дуу хүслийг түгээ, түгээ!
Хонхны дуу зоригийг бадраа!