Электрон тамхины хэрэглээ хүүхэд залуусын дунд маш ихээр тархаж байгаад зөвхөн Монгол Улс төдийгүй дэлхий нийтээрээ санаа чилээж байна.

Монгол Улсын хувьд ЭМЯ, ХӨСҮТ-ээс 2019 онд хийсэн судалгаагаар 13-15 насны сурагчдын 10.8 хувь нь электрон тамхи хэрэглэж байсан бол 2023 онд 13-17 насны сурагчдын 19.9 хувь нь янжуур тамхи, 24.8 хувь нь электрон тамхи хэрэглэж байгаа үр дүн гарчээ.

Ялангуяа, охидын дундах электрон тамхины хэрэглээ 20% болж өссөн нь маш ноцтой үзүүлэлт юм.

Хэрэглэгчдийн олонх нь электрон тамхийг "аюулгүй" гэсэн ташаа ойлголтоор хүлээн авч, амт, үнэр, дизайн зэрэг нь хэрэглээг дэмжих хүчин зүйл болсоор байна. Асуудал зохицуулалтгүй үед газар авч, аюулт хэмжээндээ хүрдэг.

Хуулийн зохицуулалт

Манай улсад Тамхины хяналтын хууль анх 1993 онд батлагдсан бөгөөд 2005 оноос шинэчлэгдэж, нийт найман удаа нэмэлт, өөрчлөлт орсон. Гэвч Тамхины хяналтын тухай хуулийн хэрэгжилтийн үр дагаварт хийсэн үнэлгээгээр хуулийн хэрэгжилт хангалтгүй, хяналт сул, хууль бус худалдаа ихэссэн, хяналтын байгууллагуудын уялдаа холбоо муу байгаагаас өсвөр үе, залуучуудын дунд тамхины хэрэглээ өсөж, эрүүл мэнд, сэтгэл зүйд сөргөөр нөлөөлж байгаа билээ.

Монгол Улсад тамхинаас шалтгаалсан нас баралт нийт нас баралтын 17 хувийг эзэлж, жил бүр ойролцоогоор 4,300 хүн тамхины хэрэглээтэй холбоотойгоор нас барж байгаа ба тамхины хэрэглээнээс шалтгаалсан эдийн засгийн алдагдал жил бүр 801 тэрбум төгрөгт хүрч, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 2.1 хувийг эзэлж байна.

Тиймээс О.Номинчимэг нарын гишүүд Тамхины хяналтын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар УИХ-д өргөн бариад байгаа.

Монгол Улсад тамхины үнэ хямд, татварын хэмжээ Дэлхийн Эрүүл мэндийн Байгууллагын (ДЭМБ) зөвлөмжөөс доогуур байгаа нь тамхидалтыг нэмэгдүүлэх гол хүчин зүйл болж байгааг судлаачид онцолдог бөгөөд тамхины татвар нэмэгдэхэд хэрэглээ багасдаг болох нь олон улсын туршлагаар нотлогддог.

Тодруулбал, өнөөдрийн байдлаар 46 улс электрон тамхийг бүрэн хориглосон бол 20 улс амт үнэрийг хоригложээ. Нидерланд, Дани, Истони, Финланд, Унгар БНХАУ, Австрали, Герман, Шинэ Зеланд зэрэг улс багтаж байна.

Ийнхүү зохицуулалт хийж, зөвхөн амт, үнэр хорьсноор эхний жилдээ залуусын тамхидалт 10-25%, татварыг үе шаттай нэмснээр хэрэглээ 43% хүртэл буурсан үр дүнгүүд гарсан байна.

Тухайлбал,

Эстони 2020 онд амт, үнэрийг хорьсноор залуусын электрон тамхи хэрэглэх түвшин 25% орчим буурсан.
Австрали 2023 онд тамхины амт, үнэрийг хорьж, өсвөр үеийнхний электрон тамхи хэрэглэх түвшин 16%-аас 12% болж буурсан.
Шинэ Зеландад мөн өсвөр үеийнхний электрон тамхи хэрэглэх түвшин 12 орчим хувиар буурчээ.

Татварын эзлэх хувь жижиглэнгийн үнийн дөнгөж 42 хувь байсан бол дундаж орлоготой бүх улс орнуудад дунджаар 59 хувь байна. Харин ДЭМБ-ын дэлхийн шилдэг туршлагаас харахад тамхины үнийн 75-аас доошгүй хувийг татвар ногдуулах ёстойг анхаарах зөвлөмжийг өгдөг билээ.

Иймд,

Бүх төрлийн онцгой албан татварыг 2025–2030 оны хооронд үе шаттайгаар нэмэгдүүлэх,
Татварын орлогыг ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын үдийн хоолны шим тэжээлийг дээшлүүлэх арга хэмжээ, хүүхэд, залуучуудын чөлөөт цагийг эрүүл, аюулгүй, идэвхтэй өнгөрүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлэх,
Тамхинаас урьдчилан сэргийлэх болон гаргах тусламж, үйлчилгээ зэрэгт зориулах замаар хүн амын өвчлөл, нас баралтыг бууруулах, иргэдэд шаардлагатай тусламжийг хүртээмжтэй хүргэх, эмнэлгийн зардлыг хэмнэх, нийгмийн эрүүл мэндийн бодлогын үр нөлөөг нэмэгдүүлэх эрх зүйн үндсийг бүрдүүлэхээр уг хуулийн төслөө боловсруулж өнгөрөгч есдүгээр сарын 19-ний өдөр УИХ-д өргөн мэдүүлсэн билээ.

Хуулийн төслийн санаачлагч, УИХ-ын гишүүн О.Номинчимэг:

Янжуур ч тэр, шинэ төрлийн тамхин бүтээгдэхүүн ч тэр, аль аль нь эрүүл мэндэд ноцтой хор хөнөөл учруулдаг тул дэлхийн улс орнууд нийгмийн эрүүл мэндээ хамгаалж, тамхидалтын эсрэг бодлогоо чангатгасаар байна.

Энэхүү хуулиар утаат, электрон, зажилдаг, халаадаг зэрэг шинэ төрлийн тамхины бүтээгдэхүүнийг бүгдийг нь Тамхины хяналтын тухай хуулийн зохицуулалтад оруулж, зөвхөн тусгай зөвшөөрөлтэй байгууллагаар импортлон борлуулах зохицуулалт хийнэ. Мөн 21 нас хүрээгүй хүүхдэд борлуулахыг хориглох заалт тусгасан бөгөөд ингэснээр өсвөр үеийнхний эрүүл мэндийг хамгаалах боломж бүрдэх юм.

Монгол Улсад тамхины зах зээл жилээс жилд өргөжиж байна. 2024 оны байдлаар Монгол Улсад 3.5 тэрбум ширхэг янжуур тамхи, 8.2 сая ширхэг электрон тамхи импортлогдсон бөгөөд үнийн дүнгээр 90 сая ам.долларт хүрчээ. Энэ нь жилд эргэлдэж байгаа тамхины зах зээлийн хэмжээ 1 их наяд төгрөгт хүрэх томоохон зах зээл болохыг харуулж байна. Тамхины компаниудын хувьд энэ нь өндөр ашигтай бизнес болж байгаа юм.

О.Номинчимэг: Бүх төрлийн тамхийг зөвхөн тусгай зөвшөөрөлтэй байгууллагаар импортлох бөгөөд 21 нас хүрээгүй хүүхдэд борлуулахыг хориглохоор хуульчилна