Дэлхийн хамгийн хүйтэн нийслэл гэхээр Монголын Улаанбаатар, Канадын Оттаваг зүй ёсоор нэрлэдэг.

Тэртээ 1973 он буюу дэлхий нийтэд хүйтэн дайны үе гэж нэрлэгдсэн он жилүүдэд Монгол Улс Канадтай дипломат харилцаа тогтоож сүүлийн жилүүдэд хоёр улсын улс төр, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа эрс эрчимжин, 2004 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Багабанди тус улсад албан ёсны айлчлал хийсэн байдаг. Канадын амбан захирагч өнгөрсөн аравдугаар сард Монгол Улсад албан ёсны айлчлал хийж, хоёр орны цаашдын харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлсэн билээ.

Тэгвэл зөвхөн төр засгийн өндөр дээд хэмжээнд төдийгүй нутгийн захиргааны байгууллагууд дүүрэг, хотуудын харилцаа ч хөгжиж буйн нэг илрэл болгон Хан-Уул дүүргийн ИТХ-ын ажлын албаныхан Оттава хотод айлчлаад иржээ. Энэ талаар Хан-Уул дүүргийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн нарийн бичгийн дарга бөгөөд Ажлын албаны дарга Б.Бас-Оргилтой ярилцлаа.

-Канадыг манай уул уурхайн салбарт эрчимтэй хамтран ажиллаж байгаагаар нь бид технологи өндөр хөгжсөн, хөгжилтэй орны нэг гэдгийг нь мэднэ. Тэгэхээр хоёр улсын нийслэл маань ер нь ямар харилцаатай байдаг юм бэ?

-Хан-Уул дүүргийн Иргэдийн хурлын төлөөлөгчид Канадын Оттава хотын засаг захиргааны урилгаар албан ёсны айлчлал хийгээд ирлээ. Бид анх удаа Улаанбаатар хотоо төлөөлж Канадын нийслэлийн удирдлагуудтай уулзсан нь энэ.

Хэдийгээр дипломат харилцаа тогтоогоод 40 жил болсон, дээд түвшиндөө найрсаг харилцаатай ч нутгийн захиргааны байгууллагууд маань төдийлэн харилцаж чаддаггүй байсан юм. Энэ удаад Хан-Уул дүүргийн төлөөлөгчид Канадын нийслэлийн хөгжлийн түүх, туршлага, хот тохижилт, төлөвлөлтийг өөрсдийн нүдээр үзээд бас хэрэгжүүлж болох олон зүйл байгааг мэдрээд ирсэн нь айлчлалын маань үр дүн юм. Мөн энэ үеэр Канад Монгол Улсын дипломат харилцаа тогтоосны 40 жилийн ойн арга хэмжээ болж оролцсон.

-Та бүхэн Оттавагаас ямар туршлага судлаад ирэв?

Бидний хамгийн түрүүнд олж харсан зүйл бол хотын засаг захиргааны барилгын хоёр талын хаалга нь нэвт онгорхой байх юм.

-Оттава хотын захирагч Жим Ватсонтой бид уулзсан. Мөн хотын захиргааны өдөр тутмын үйл ажиллагаа, иргэдтэйгээ яаж харилцдаг, асуудлаа хэрхэн шийддэг талаар туршлага судалж танилцлаа. Бидний хамгийн түрүүнд олж харсан зүйл бол хотын засаг захиргааны барилгын хоёр талын хаалга нь нэвт онгорхой байх юм. Их дэлгүүрийн хаалга шиг нээлттэй гэсэн үг. Тэнд та яах гэж байгаа юм бэ, хаашаа орох нь уу, хэнтэй уулзах вэ гэж шалгаах харуул хамгаалалт алга. Гэтэл манайх буутай харуул хамгаалалт зогсоох нь холгүй байдаг.

Нэг давхарт нь манайхны нэгэн адил нэг цэгийн үйлчилгээний төв байна. Биднийг ороход хотын удирдах зөвлөл яг хуралдаж байсан. Нэгдүгээр танхим нь нээлттэй байх. Хотын Засаг дарга нь удирдлагуудаа цуглуулаад хуралдаж байхад сурвалжлагч нар иргэд ч чөлөөтэй сууж байх юм. Мөн захиргааны том байранд оюутнууд суугаад зураг зурж байгаа харагдсан.

-Мэдээж, хоёр хотын хувьд цаг агаарын адил нөхцөлтэй. Тэгэхээр манай хотод тулгардаг цас мөсний асуудлыг хэрхэн шийдэж байгааг сонирхсон байх?

-Бид нийслэлийн өмчит хог хаягдал зайлуулах, боловсруулах, цас арилгах том компаниудынх нь үйл ажиллагаатай тусгайлан танилцсан. Манайхаар бол ТҮК. Оттавад -5 градусын хүйтэн, цас ороод л, арилгаад л манайхантай адилхан ажилтай байлаа. Тэрхүү боловсруулах үйлдвэр нь дотроо хоёр гурван ч үйлдвэртэй. Цасаа арилгахын тулд цаг агаарын мэдээгээ харгалзан, хэдэн см цас орохоо тооцоолж ажилладаг юм байна.

Мэдээж өндөр хөгжилтэй улс болохоор цас арилгах технологи, техник нь харьцангуй сайн. Явган хүний замын цас арилгах машин ч ажиллаж байх юм. Манайд гэтэл явган хүнийхээ замыг ор тас орхих явдал бишгүй л байдаг. Далайн орон, далайтайгаа ойр болохоор давсны хувьд асуудалгүй учраас машинаар нь цасныхаа өмнө цацчихдаг. Манайхны хувьд давс маань өртөг өндөртэй болохоор машины тэвшин дээрээс хүрзээр цацдаг. Үнэндээ цас ороод хатуурсан хойно нь давс цацаад нэмэргүй аж.

-Хог боловсруулах технологийнх нь талаар сонирхуулаач. Дүүрэг бүрт бэрхшээл болдог хур хогноосоо салах арга байна уу?

-Сая хүнтэй Оттава хотын хогийг ангилж боловсруулаад тэрнээсээ хий гаргаад хийгээрээ жижигхэн под станц ажиллуулаад эрчим хүч үйлдвэрлэдэг үйлдвэртэй танилцлаа.

Тэнд хогоо пленкоор бүтээгээд үүссэн хий хэлбэрт оруулах боловсруулалт хийдэг технологитой үйлдвэр байх юм. Хүмүүс нь хогоо ангилж хаяад бүр сурчихсан. Хогны асуудлыг шийдэх боломж байна гэж харлаа. Бидний зүгээс хамгийн сайн технологийг судлаад Канадын Засгийн газартай ярилцаад худалдаж авч болох юм. Наад зах нь тэр уулын энгэр дүүргээд байгаа хогийг хучих, хий болгон боловсруулах технологийг оруулж ирэх боломж байна.

Юуны өмнө хог хаягдлын асуудлыг хамтраад шийдэж болмоор санагдсан. Манай 12 дугаар хороонд иргэддээ өмчлүүлж болох газраа хогийн цэг болгочихоод сууж байна. Тэр хог хаягдлыг зайлуулах, боловсруулах технологийг маш сайн судлаад хэрэгжүүлж болох юм. Бид ирэх оныхоо ажилд үүнийг тусгая гэж бодсон.

-Канадын хувьд бас нэг чухал зүйл бол бидний яриад байгаа хүний эрх, эрх чөлөө. Энэ талаар та бүхэн юуг нь онцгойлон харж чадсан бэ?

-Ардчилал бол хүний эрх чөлөө, шударга ёсыг дээдэлдэг нийгэм. Канадад хүний эрх чөлөөг хамгийн эхэнд тавьж байна. Ямар ч хүнийг хүн гэдэг үүднээс нь харилцах ёстой. Монгол бол эрх чөлөөг дээдэлсэн, хэвлэл мэдээлэл, эдийн засаг нь чөлөөтэй Азийн улс гэдгээр нь тэдний зүгээс бидэнтэй харилцаа үүсгэх боломжтой гэдгийг олон хүн ярьсан.
Хүний эрх чөлөөнөөс гадна аюулгүй байдлыг дээд зэргээр хангаж чаддаг юм байна. Элчин сайд, баячуудын хороолол гээд харуул хамгаалалттай зүйл алга.

Аюулгүй байдлыг ингэж хангаж чадсан нь улс орны хөгжлийн явцтай холбоотой гэж хэлэх ч Монгол Улсад ийм боломж харагдаж байна. Монголд тэнд байдаг камер нь байна, цагдаа цэрэг нь байна, хамгийн гол нь бодлого хэрэгтэй гэдэг нь харагдлаа. “Аль ч улс оронд ядуу, хулгай, дээрэм хийдэг хүн байдаг.

Ийм хүмүүс байна уу” гэсэн “байна аа” гэж хариулсан. Манайхаас ялгаатай нь хотын захиргаанаас тэдэнд дээд зэргээр анхаарал тавьдаг. Оттавад ч тэднийг зах зухаас нь харлаа. Улсаас хоол, хонох байрыг нь бэлтгээд өгчихдөг гэнэ. Гэхдээ гар дээр нь мөнгө тавьдаггүй. Манайх шиг өвгөнтийн хөндий бий болгочихоогүй, үндсэндээ хяналтадаа авчихсан байдаг юм байна.

Хамгийн гол нь тэр хүний амьд явах эрхийг хамгаалах ёстой л гэж үздэг. Хүн заавал баян, боловсролтой байх албагүй. Аль ч дүүрэг хотод ядуу хэцүү амьдралтай хүмүүс байна. Засгийн газар, нутгийн захиргааны байгууллагын зүгээс тэдний амьд явах эрхийг л хангах үүрэгтэй.

-Тэгэхээр тэдгээр хүнийг тэжээх мөнгө гэж хэрэгтэй. Харин манай нөхцөлд тийм боломж бий гэж үү?

-Мэдээж, төсөв мөнгө зарна. Тэр мөнгө хэнээс гарах вэ гэхээр татвар төлөгчид, сайн ажиллаж байгаа хүмүүсийн халааснаас л гарна. Бид хүн амын орлогын албан татвар улсдаа өгдөг. Тэгвэл тэр мөнгөөр маань юу хийсэн бэ гээд тайланг нь сонсох хэрэгтэй байгаа юм. Улаанбаатар хотын төсвийн 80 хувь нь хүн амын орлогын албан татвараас бүрддэг. Мэдээж, замаа засч байна. Төрийн албан хаагчдын цалин хөлс, эмнэлэг сургуулийн санхүүжилт гээд бий. Гэхдээ ядуучуудаа дэмжих санхүү нь хаягдчихдаг.

Цагдаагаас гэмт хэрэг яагаад нэмэгдэв гэхээр “Хүмүүс ажилгүй ядуу учраас гэдэс нь өлсөхийн эрхэнд хулгай хийсэн” гэж хариулсаар байна. Нэг талдаа энгийн тайлбар мэт санагдавч үндсэн тайлбар биш. Тухайн хүний сэтгэл зүй, ялангуяа үзэн ядах сэтгэл зүйтэй нь холбоотой байна. Энэ дарга түшмэл машинаас буугаад л дулаан байранд сууж байдаг яасан их жаргал вэ. Гэтэл би яагаад хаягдчихав. Намайг харж үзэх хүн яагаад байхгүй байна вэ гээд үзэн яддаг.

Иймээс татвар төлөгчдийн мөнгөний нэг хэсгээр эдгээр хүний халамжийн асуудлыг шийдэх гарцыг бий болгох хэрэгтэй. Бид тэдний бий болгосон системээс үүнийг манай хөрсөнд буулгах боломж байна гэдгийг л сайн харлаа. Бид зах зээлийн системд шилжиж ардчиллыг сонгож маш олон асуудал хөндсөн ч ганц л зүйлийг хаячихаад байдаг. Үндсэн хуульдаа амьд явах эрхтэй гэчихээд амьд явах эрхийг хангадаггүй.

-Туршлага судлахаар очсон гэлээ. Хөрөнгө оруулалт, хөнгөлөлттэй зээл тусламжийн талаар яригдаагүй юу?

-Бидний хувьд шууд хөрөнгө оруулалт гуйж очоогүй. Харилцан ашигтай хамтран ажиллах гэдгээ зорилго болгон Канадын хөрөнгө оруулагчдыг Монголд урих, манайд ийм боломж байна гэсэн мэдээлэл өгөх чиглэлтэй байлаа. Хотын захиргаа нь та бүхэн янз бүрийн тусламж, зээл хүссэн асуудал яриагүйд баяртай байна гэсэн.

-Иргэд хоорондын харилцааны талаар боломж харагдсан уу?

-Гадаад улсуудтай харилцана гэдэг ганцхан Ерөнхийлөгч очсоноор дүгнэдэг юм биш. УИХ-ын нэг гишүүн, нэг сайд очоод мундаг болчихдоггүй. Тиймээс хамгийн чухал харилцаа болсон иргэд хоорондын харилцааны гүүрийг тавиад ирлээ. Бид олон албан байгууллагын хаягтай ирсэн. Иргэний чиглэлийн байгууллага, иргэдээ явуулж туршлага судлуулах боломжийг хайж үзлээ.

Канад өөрөө визийн хатуу зарчимтай улс. Гэхдээ АНУ-д бид багш, сэтгүүлчийг сургаж байгаа шиг группийн зохион байгуулалтаар сургаж болох юм. Тэгэхээр айлчлалын маань чухал ач холбогдол иргэн хоорондын харилцааны эхлэлийг тавьсанд оршино.

-Оттавагийн засаг захиргааны зохион байгуулалт нь ?

-Нутаг дэвсгэрийн хувьд Улаанбаатар шиг боловч манайх шиг ийм олон дүүрэг болж хуваагддаггүй. Манай хот тийм том биш. Гэсэн ч бага зайндаа бөөгнөрөөд байна шүү дээ. Улаанбаатартаа төвлөрч байгаа шалтгаан олон л байна. Жишээ нь, Сонгинохайрхан Сүхбаатар дүүрэг гэхэд 200 гаруй мянган хүнтэй боллоо. Ахиад нэг дүүрэг болж хуваагдъя гээд байдаг. Оттавагийн захиргааны зохион байгуулалтаас харвал тэгж хуваагдах хэрэг алга. Жишээ нь, тэдний туршлагаар Улаанбаатарыг дөрвөн дүүрэг найман хороотой байхаар төвлөрүүлээд зангидчихаж болох нь.

Гэтэл манайд нэг дүүрэг 35 төлөөлөгч, захиргааныхан гээд зөвхөн тамгын газрын төсөв нь гурван тэрбумд хүрчихдэг. Дээрээс нь ахиад гурван тэрбумын төсөвтэй хоёр, гурван дүүрэг байгуулах хэрэг үү. Энэ мөнгөө түрүүний ярьдаг хүмүүстэй зориулбал ямар билээ.

- Хамгийн түрүүнд хэрэгжүүлж болох зүйлс нь юу гэж санагдсан бэ?

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс дэвшүүлээд байгаа бодлогын чиглэл бол иргэний оролцоо шууд ардчилал. Энэ бол Оттавад жинхэнэ утгаараа хэрэгжиж байгаа зүйлийн нэг байна. Хотын захиргаа нь урд талбайдаа мөсөн гулгуурын талбай байгуулчихаж. Тэнд нь хүмүүс бужигнаад л. Хотын захиргааны зүгээс бид иргэдтэйгээ ойр байхын тулд гэж тайлбарлана.

Энд дарга нар л суудаг гэхээс илүү хүндээ тусалдаг, энгийн харилцдаг үйлчилгээнийхэн л байна гэж ойлгуулахыг хүсч байна гэсэн. Дээрээс нь манай дарга нар шиг бүгд машин хөлөглөх шаардлагагүй гэж үздэг юм байна. Сургуулийн автобус шиг жижиг ногоон автобусанд захиргааныхан нь суугаад явчих юм. Тэр ногоон автобус нь хорин минут тутам л хүмүүсээ зөөж байгаа харагдсан. Тэгэхээр түгжрэл гэж алга.

Өөр нэг зүйл нь санхүүгийн хариуцлага гэдэг зүйл маш өндөр юм байна. Санхүүгийн хариуцлага гэдэг зөвхөн зээлээ цаг тухайд нь төлөх биш юм. Наад зах нь ус цахилгааны төлбөрөө цаг тухайд нь төлөхийг хэлж байгаа юм. Бид утсаа хаалгахгүйн тулд заавал цаг хугацаанд төлбөрийг нь төлдөг шигээ л ус, цахилгаан, дулааны төлбөртөө ч бас ингэж хандах ёстой гэдгээ л дор бүртээ ухамсарлаж сурмаар санагдлаа.

Б.Бас-Оргил: Хан-уулынхан Канад Монголын иргэд хоорондын харилцааны гүүрийг тавилаа