УИХ-ын гишүүн Л.Энх-Амгалантай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Өнгөрсөн оноос эхлэн валютын ханш өссөөр байна. Энэ өсөлт эдийн засаг, төсөвт ямар эрсдэл дагуулж байна вэ?

-Ам.долларын ханш 1792 болж урьд байгаагүйгээр нэмэгдлээ. 2014 оны улсын төсвийг нэг их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийнэ гэж баталсан. Өөрөөр хэлбэл, олон сургууль цэцэрлэг, эмнэлэг гэх мэт томоохон хөрөнгө оруулалт хийгдэх төсвийн эх үүсвэрийг баталсан.

Энэ төсвийг батлахад ам.долларын ханш 1384 төгрөг байна гэж эрх баригчид тайлбар хийж байсан. Гэтэл өнөөдөр ам.долларын ханш өсч, төсөвт маш их ачаалал үүсгээд байна. Яагаад гэхээр өнөөдөр УИХ-аар баталсан нэг их наядын өртөг нэмэгдэж байна гэсэн үг.

Өөрөөр хэлбэл, 1384 гэж тооцож байсан валют одоо 1792 болсон учраас үүний зөрүү улсын төсөвт маш их ачаалал нэмэх эрсдэлтэй байгаа юм. Хоёрдугаарт, Монгол Улсын өрийн зээлийн хүү 35 хувиар нэмэгдлээ. Энэ нь мөн л ам.долларын ханшийн өсөлттэй холбоотой.

Жил бүр Чингис, Самурай бондын зээлийн хүүнд 150-180 орчим тэрбум төгрөг төлж байгаа. Гэтэл энэ тоо маань зөвхөн ам.долларын ханшийн өсөлтөөс болж нэмэгдэж байна. Гуравдугаарт, аж ахуйн нэгжүүд манай улсын нийт банкны хэмжээгээр зургаан их наяд төгрөгийн зээлтэй.

Үүний 30 хувь нь ам.долларын зээлтэй. Аж ахуйн нэгж, баялаг бүтээгчид ам.доллараар зээл авдаг ч бизнесийн орлого нь төгрөгөөр байдаг. Тэгэхээр зөвхөн ам.долларын ханшийн эрсдэлээс үүсээд олон мянган аж ахуйн нэгжид эрсдэл үүсч байна.

-Валютын ханш өсөх болсон гол шалтгааныг та юу гэж харж байна вэ?

Эдийн засгийн нөхцөл байдал 2013 он

-Валютын ханшийг сүүлийн нэг жилд огцом өсгөсөн гол шалтгаан нь экспорт буурснаас үүдэлтэй. Үүнээс гадна гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт эрс багассан. Гуравдугаарт, Монголбанкинд тушаах алтны хэмжээ багассанаас болж валютын ханш өссөн.

Үүнээс болж дээрх эрсдэл эдийн засагт үүсч байгаа юм. Өнгөрсөн намрын чуулганы хугацаанд УИХ-ын даргын захирамжаар байгуулагдсан ажлын хэсэг бий. Ажлын хэсгийн ажлын гол зорилго нь өнөөдөр улс оронд үүсээд байгаа валютын ханшийн эрсдлээс яаж хамгаалах, бууруулах вэ гэдгийг тандах явдал. Эдийн засгаа идэвхжүүлэх талаар авч хэрэгжүүлэх маш тодорхой арга хэмжээг УИХ-аар тогтоол хэлбэрээр гаргах ёстой ч өнөөдрийг хүртэл гаргасангүй.

-Ашигт малтмалын тухай хууль баталснаар валютын нөөц нэмэгдэнэ гэсэн зүйлийг олонхи ярьж байсан. Гэтэл одоо нөхцөл байдал эсрэгээрээ болж байна. Тиймээс төв банк ч юм уу, Засгийн газраас ам.долларын ханшийг барихад ямар арга хэмжээ авах ёстой юм бол?

-Ам.долларыг бүрдүүлдэг эх үүсвэр их цөөхөн. Нэгдүгээрт, экспорт, дараа нь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт, гуравдугаарт зээл тусламж болон алтны ил тод худалдаанаас хамааран манай валютын нөөц бүрдэж байгаа. Гэтэл өнөөдөр экспортыг дэмжэе гэсэн бодлого тодорхой бус байна.

Өөрөөр хэлбэл, яг яаж дэмжих юм. Оюутолгой, Тавантолгойг хөдөлгөж чадсангүй. Чалкотой 70 ам.доллараар гэрээ хийсэн гэж МАН-ыг шүүмжлээд байсан ч өнөөдөр “Чалко”-д 40 ам.доллараар нүүрсээ нийлүүлээд сууж байна. Хоёрдугаарт, экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох уул уурхайн бараа дэлхийн зах зээл дээр өрсөлдөх чадваргүй болжээ.

-Яагаад өрсөлдөх чадваргүй гэж?

-Тээврийн зардал нь экспортолж байгаа нэг тонн нүүрсний өртгийн 30-40 хувь нь болж байна. Тийм учраас Монгол Улсын нүүрс өрсөлдөх чадваргүй болсон гэсэн үг. Тиймээс өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэхийн тулд тээвэр ложистикийн асуудлыг цаг алдалгүй шийдэх ёстой.

Гэтэл өнөөдөр үүнийг шийдэхгүй, цаг алдаж байгаа. Хувийн хэвшлийн барьж байсан төмөр замыг төр хурааж авсан атлаа одоо болтол ажил нь явж байгаа үгүй нь тодорхой бус байна. Нөгөө талаар гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг дэмжсэн Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг баталсан.

Гэтэл энэ хуулийг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой журмыг өнгөрсөн долоо хоногт арай гэж гаргалаа. Хууль нь батлагдаад долоон сарын нүүр үзчихээд байхад одоо л журам нь батлагдаж байх жишээтэй. Үүнээс харахад Засгийн газар маш удаан ажиллаж байгаа юм.

Нэг үгээр хэлбэл, валютын гол нөөц, эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх үүднээс гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах, хуулийн хэрэгжилттэй холбоотой асуудал дээр ингэж удаан ажиллаж байна. Үүнээс гадна алтанд тодорхой хөнгөлөлт үзүүлсэн. Ашигт малтмал ашигласны төлбөр таван хувь байсныг 2.5 хувь болгосон.

Ингээд хуульд өөрчлөлт оруулчихвал Монгол Улсын алт тушаалт нэмэгдэж валютын нөөц нэмэгдэх зүйл ярьсан. Гэтэл үнэндээ бодитой арга хэмжээ авсангүй. Засгийн газар бодитойгоор яг юун дээр анхаарал хандуулах вэ гэсэн фокус нь алдагдаад байна.

Ач холбогдлоор нь эрэмбэлбэл өнөөдөр эдийн засгийн өсөлтийг хадгалж үлдэх, валютын ханшийг тогтвортой байлгах нөхцөл байдал бий болоод байхад аар саархан зүйл дээр анхаарч эдийн засгийн гол өсөлтүүдийг бууруулаад байна.

-УИХ-ын даргын захирамжаар төв банкинд хяналт тавих ажлын хэсэг байгуулагдаж ажиллаж байсан. Үүний дүгнэлт хэрхэн гарсан юм бол?

-2014 оны мөнгөний бодлогыг батлахад УИХ-аас тодорхой тогтоол гарсан. Монголбанк Засгийн газраас хэрэгжүүлж байгаа “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр” дээр хяналт тавъя. Хоёр дахь жилдээ маш өндөр өртөгтэй хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн.

Шатахуун, гурил гэх мэт гол нэрийн барааны үнийг тогтворжуулах хөтөлбөр хэрхэн эргэн төлөгдсөн байна вэ гэдэг нь тодорхой бус. Өөрөөр хэлбэл, дараагийн үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр санхүүжүүлэх хэмжээний мөнгө эргэн орж ирсэн үү. Аль нь үр дүнгээ өгсөн бэ гэдэгт үнэлэлт дүгнэлт өгөх хугацаатай үүрэг өгсөн ч Засгийн газар үүнийг УИХ-д тайлагнахгүй явсаар байна.

-Ярилцлагын төгсгөлд нэг зүйл асууя. Намрын чуулган завсарлаад багагүй хугацаа өнгөрлөө. Энэ хугацаанд та тойрогтоо ажилласан байна. Иргэд ямар асуудлыг голлон хөндөж байна вэ?

-Чуулганы завсарлагааны хугацаанд тойрогтоо ажиллаж, 10 мянга орчим иргэнтэй уулзлаа. Иргэдийн хувьд хэд, хэдэн чухал асуудлыг энэ үеэр хөндөж байна. Тухайлбал, цалин тэтгэврийн асуудал. УИХ-аас 2014 оны улсын төсөвт 235 тэрбум төгрөгийг зөвхөн цалин, тэтгэврийг нэмэх зориулалтаар баталж өгсөн.

Гэтэл тэтгэврийг саяхан 20-27 мянган төгрөгөөр нэмсэн нь бодитой нэмэгдэл болж чадсангүй гэдгийг иргэд хэлж байна. Яагаад нэмэлт болж чадсангүй вэ гэхээр Засгийн газраас хэрэгжүүлсэн “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр” орон нутагт хэрэгжсэнгүй. Мах, шатахуун, гурилын үнэ орон нутагт нэмэгдсэн.

Гуравдугаарт, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих ёстой Сум хөгжүүлэх сангийн хөрөнгө ороогүй. Мөн малчдын арьс, шир, ноос ноолуурын нэмэгдэл одоо болтол очоогүй гэх мэт олон зүйл иргэдийг маш ихээр бухимдуулж байна. Яагаад гэхээр, төсвийн орлого маш ихээр буурсан, Сангийн яамнаас өгөх ёстой санхүүжилтээ цаг тухайд нь өгөхгүй байснаас үүдэн санхүүжилт очоогүй. Нөгөө талаар орон нутгийн арилжааны банкууд зээлээ хумьсан нь иргэдэд хүндрэлтэй байна.

-Хөвсгөл аймгийн хувьд энэ жил ямар ямар бүтээн байгуулалт өрнөх бол. Царцаасан объект хэд байгаа вэ?

-Нийт 240 орчим төсөл арга хэмжээ энэ жил хэрэгжинэ. Харин үүний 10 орчим хөрөнгө оруулалт царцаагдсан байгаа. Тиймээс үүнд Аудитын ерөнхий газар дүгнэлт хийсэн. Уг асуудлыг өнгөрсөн намрын чуулган завсарлахаас өмнө шийднэ гэсэн ч хугацаа алдсаар байна.

Л.Энх-Амгалан: Ам.долларын ханш урьд байгаагүйгээр нэмэгдлээ