Бид энэ сарын 12-нд Хүлэмжийн аж ахуйтай танилцах, “номын дуу" сонсохоор Монголоос Өвөр Монголын Хөх хотын зүг хөдөлсөн юм. Манай аяллыг Р.Мөнхбат тэргүүнтэй Монголын Хүнс, Хөдөө аж ахуйн Үндэсний ассоциаци санаачлан дөрөв дэх жилдээ зохион байгуулж байгаа билээ. Дөрөв дэх удаагийн аялалд 28 хүн оролцсоноос 30 настай Баянхонгор аймгийн Б.Отгонбилэг хамгийн залуу нь байсан бол 70 нас гарч яваа Төв аймгийн Жаргалант сумын ногоочин Д. Ичинхорлоо гуай хамгийн ахмад нь байв.

Хаа холын Увсын Хяргас сумаас хоёр малчин, ойроос ҮХААЯ-ны Өвлийн хүлэмж төслийн тэргүүн А.Чойжамц, өөрийн таван ажилтны хамт явсан зэргийг дурьдаад байвал нийт 14 газраас ирсэн хүмүүсээс аяллын баг маань бүрдэж байлаа. Өнгөрсөн хугацаанд Хөх хотын хүлэмжийн аялалд нийтдээ 200 хүн оролцож, Хөх хотын ногооны аж ахуйг сонирхон, тэдний туршлагыг нүдээрээ харж, биеэрээ мэдэрчээ.

Манай нэг га талбайгаас хураан авдаг ургацыг нэг м2-ээс /га талбайн арван тавны нэг буюу 667м2/ ил, хамгаалалтай хөрс гэж ялгалгүй адил ургац авдаг юм байна.

Биднийг дараа өдрийн үдэд Эрээн хотод автобус тосон авч, Хөх хотод хоногтоо багтаан хүргэсэн юм. Аяллын гурав дахь өдөр Өвөр Монголын Хөх хотын Хүнсний ногооны хүрээлэнд зочилж, Ван Ян профессорын лекцийг сонсов. Тус хүрээлэн 50 гаруй жилийн түүхтэй 140 гаруй ажилтантай. Профессорын ярианаас маш олон төрөл, зүйлийн хүнсний ногоо жилийн дөрвөн улиралд ургуулдагаас гадна, өвөл гүзээлзгэнэ тариалдагийг олж мэдлээ.

Шинэ сортын хүнсний ногоо гаргахад улсаас хоёр сая юаниар санхүүжүүлж, олон талын дэмжлэг үзүүлнэ. Мөн үрээ өөрсдөө үйлдвэрлэдэг байна. Бидний сайн мэдэх лууван гэхэд зориулалт нь ёоз, ёозоороо. Салатны, жүүсний, чанамлын, тэжээлийн гээд нэрлээд дуусахгүй. Мөн дөрвөн төрлийн байцаа тарина. Хөх хотын ногоочид 30 жилийн өмнө хамгийн ядуу хүмүүст тооцогддог, тэр дунд 100 юань гартаа барьж үзээгүй хүн олон байж. Гэтэл өнөөдөр 3-4 төрлийн хүлэмжинд хотын нийт хэрэгцээний хүнсний ногоог өвөл, зунгүй ургуулж, амьдрал нь мэдэгдэхүйц өөрчлөгджээ.

Манай нөхцөлд илүү тохиромжтой, авч хэрэглэж болох хүлэмжийн төрөл бол Нарлаг хүлэмж юм хэмээн би хувьдаа бодсон. Өдөртөө хамгийн их хугацаатай нар үзэж байхаар байрлалд хүлэмжээ босгон, ар талын хэсгийг зузаан шороогоор дагтаршуулан дулаалж нарны илчээр хүлэмж халж байхаар тооцон ногоогоо ургуулдаг юм байна. Нар жаргахаас урьтан зулхайгаар хийсэн хучлагаар механик хэрэгслийн тусламжтайгаар хүлэмжийн - хальсан гадаргуу дээр дэлгэн бүтээнэ.

Маргааш өглөө нар гарсны дараа хучлагаа эвхэнэ. Харин ургамал услах усаа бага зэрэг халаана. Ургамлынхаа доод дэвсгэр хэсэгт үр тарианы сүрэл эс бөгөөс эрдэнэшишийн навч, иш дэвсэн хөрсөөрөө өнгөлж, таримлаа ургуулсан байв.

Өвлийн ургацаа Хөх хотын ногоочид нэг сарын дараа хурааж, цагаан сараас өмнө зах зээлд нийлүүлэх гэнэ. Манай нэг га талбайгаас хураан авдаг ургацыг нэг м2-ээс /га талбайн арван тавны нэг буюу 667м2/ ил, хамгаалалтай хөрс гэж ялгалгүй адил ургац авдаг юм байна. Тухайлбал, бидний сайн мэдэх ногоон сонгины ургац 3500-4000кг/667м2.

Үдээс хойш хүлэмжийн аж ахуйнуудаар явж, төрөл бүрийн ногоо, үрлүүр, гүзээлзгэнэ тарьсан Нарлаг, Өвлийн хүлэмжний үйл ажиллагаатай танилцаж, хулууны төрлийн ургамалд өргөст хэмх залгаж байгаа ногоочдын үйлдлийг харлаа. Сахлын хутгаар хулууны иш, өргөст хэмхний ишээ жишүү зүсэж хооронд нь залган хавчаараар хавчина. Тодорхой хугацааны дараа хулууны навч, иш бүхий хэсгийг таслан, хэмх дангаараа хулууны үндэс ашиглан ургах нөхцлийг бүрдүүлдэг аж. Бүх үйлийг Монголдоо хийж болохоор энгийн байснаас гадна, нарийн ур дүй шаардагдахаар хэцүү биш санагдсан.

Сүүлийн жилүүдэд хүнсний ногоогоо зооринд хадгалахаа больж, түүнд зарцуулдаг хөрөнгөө хүлэмж барихад зориулах болжээ.

Тэргүүний технологийг эзэмшин, тогтвортой өндөр ургац авдаг ногоочид хэдэн зуугаар тоологдох хүлэмжид ажиллаж 1.5 сая хүн амтай хотоо хүнсний ногоогоор жилийн турш хангадаг ажээ. Сүүлийн жилүүдэд хүнсний ногоогоо зооринд хадгалахаа больж, түүнд зарцуулдаг хөрөнгөө хүлэмж барихад зориулах болжээ. Хүмүүс шинэ ургацын ногоог эрхэмлэдэг болж, өндөр үнээр ч худалдан авдаг болохоор тэр.

Манай оронд хүмүүсийн мах, гурилын хэрэглээ жилээс жилд доошлон, хүнсний ногоо, жимс, жимсгэнийг түлхүү хэрэглэх болсныг статистик мэдээ гэрчилнэ.

Хөх хотод өнгөрүүлсэн хоёр дахь өдрөө мод, бут тарьж зардаг нэгэн аж ахуй дээр очлоо. Энэ аж ахуйд 20 гаруй төрлийн мод, мөн тооны олон наст цэцэг

тарьж, үрслүүлж, бусдад арилжаалдаг гэнэ. ХААИС-ийн хашаанд ургадаг мөнгөлөг гацуур л гэхэд тэнд хэдэн мянгаараа байна. Манайхны ургуулж чаддаггүй саваа модны ой ч энд бий болжээ. Хүн оюунлаг байх тутам байгалиа хайрладаг, тэр хэмжээгээр орчиндоо тоос шороогүй, чийглэг зөөлөн уур амьсгал бүрдүүлэх сэтгэлтэй болж, мод тарихыг эрхэмд үздэг. Мод чимээ, шуугианыг дарж, ус, хөрсний тогтоцыг хадгалдаг аж.

Энэ аж ахуйг байгуулахад засгийн газраас 40 сая юанийн дэмжлэг олгожээ. Хятадууд хүлэмжийн аж ахуй эрхлэх сонирхолтой Монголчуудад нэн хүндэтгэлтэй хандах аж. Жил бүр Хятадын саятны тоо нэмэгдэж, химийн бордоо хэрэглээгүй ургуулсан ногооны эрэлт их болж. Тэдний эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн ногоогоор хангах бааз-Монгол улс. Иймд Монголчуудыг чанартай, олон төрлийн ногоо тарих, боловсон хүчин бэлтгэхэд хамтран төсөл хэрэгжүүлэхээ амлан, санамж бичигт гарын үсэг зурах үйл ажиллагаа аяллын үед болсон.

Гэтэл бид энэ жилийн байдлаар хүнсэнд дутагдаж байгаа дотоодын үйлдвэрлэлийн 46 хувьтай тэнцэх ногоог БНХАУ-аас импортлоно. Бид импортийн ногоонд жил бүр 10 дээш тэрбум төгрөг зарцуулдаг тухай гаалийн мэдээ бий.

Манай хөрсөнд зохицон ургаж чаддаг, бид ч хэрэглэж дадсан байцаа, лууван, бөөрөнхий сонгино, сармис мэтийн хүнсний ногоог урд хөршөөс худалдан авдаг зуршилтай болсон. Хятадууд жилийн турш хүнсний

Манай хөрсөнд зохицон ургаж чаддаг, бид ч хэрэглэж дадсан байцаа, лууван, бөөрөнхий сонгино, сармис мэтийн хүнсний ногоог урд хөршөөс худалдан авдаг зуршилтай болсон. Хятадууд жилийн турш хүнсний ногоо тарих арга технологид нэвтэрч өвөл ч хүлэмжнээсээ хэрэгцээний шинэ ногоогоо авч чаддаг болсоноор зун тариалсан “хуучин” гэх ногоог нь Монголчууд биднээс өөр “далд оруулах" зах зээл үгүй болсон гэлтэй. Хятадад 2000 орчим аж ахуйн нэгж улсынхаа хяналтад жимс, жимсгэнэ, хүнсний ногоо экспортолдог. Хэрвээ тэдний үйл ажиллагааны буруугаас үүдэн худалдан авагч гомдол гаргавал Хятадын засгийн газар уг компанид хариуцлага тооцдог учир тэдний үйлчилгээ маш сайн байдаг. Гэтэл манай талын импортлогчид хямд үнийн саналыг гол үзүүлэлт болгоод, дээрх 2000 аж ахуйн алинаас нь ч ногоо импортоор авдаггүй гээд байгаа... Жилд бүр урд хөршөөс импортолж байгаа ногооны хэмжээг үзүүлэв.

Аяллын гол зорилго:

•  Гаднаас ногоо импортлохгүй, харин ч экспортийг энэ салбарт хөгжүүлэх
•  Хүлэмжийн зохистой төрөл, хэлбэрийг сонгон, хамгийн бага зардлаар бүтээгдэхүүнээ гаргах боломжийг хайх
•  Хүлэмжийн механикжуулалтын зөв шийдлийг олох
•  Хүлэмжээс хэрхэн тогтвортой ургац авах технологит суралцах
•  Үр, бордоо, техник хэрэгслийн судалгаа хийх
•  Бодит сургалтад оролцож, энэ чиглэлийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа гадна, дотны хүмүүстэй танилцан, харьцаа тогтооход оршино.

Хөх хотод өнгөрөөсөн сүүлчийн өдрөө цэцгийн дэлгүүр, техникийн захаар явж шаардлагатай үр, бороожуулагчийн хошуу, цахилгаан үүсгүүр зэргийг худалдан авлаа. Хүлэмжийн ресторанд үдийн цайны үеэр саатан, байгууламжийн загвар, хийцийн сайхныг бишрэн Улаанбаатарт ийм Тансаг газар хэзээ бий болохыг таалцан, Э.Бат-Үүл даргыг авч ирэн үзүүлэхээ амласан хүмүүс олноор тодорч, Эрээн хотын зүг галт тэргээр хөдөлж билээ. Аяллын турш хүмүүс дуутай, цогтой, хөгжилдөн явж, ийм нэг дууг аялж явсан юм.

Хүлэмжийн чанар төгөлдөр өө хөө Хүссэн ногоогоо тарина хөө Үлэмжийн чанар төгөлдөр өө хөө Үнэхээр цоглог ногоочдоо хөө Ургацын далай, ургацын далай Ургуулсан хүн далай Ургуулж чадаагүй нь балай Ургацын далай, ургацын далай

Инноваци, технологи дамжуулах төвийн мэргэжилтэн, ХААИС-ийн хүндэт доктор Г.Батдэлгэр Хөххот. 2013.12.18