УИХ-ын гишүүн Д.Ганхуягтай ярилцлаа.

-УИХ-ын хэсэг гишүүн “Эрдэнийн хувь”-ийн Баянмонгол корпоацийн тухай хуулийн төслийг өргөн барилаа. “Эрдэнийн хувь” “Эх орны хишиг” хоёрын ялгааны талаар саналаа хуваалцана уу?

-Өнөө өглөө / өчигдөр/ УИХ-ын даргад хуулийн төслөө өргөн барилаа. Тохиолдол сонин шүү. Балжинням, дашнямтай, Шинэ ерөнхийлөгч тангараг өргөх өдөр байлаа. Үүсвэр нь бол адилхан ашигт малтмал. Тухайлбал, стратегийн ордуудын нөөц. Монголын тал энэ стратегийн ордуудад эзэмших хувиа нээлтэй хувьцаат компанийн хэлбэрээр зохион байгуулья. Энэ компанийнхаа нэрийг “Баянмонгол” корпораци гэж нэрлэе. Энэ корпорацийнхаа хувьцаанаас 2.7 сая иргэндээ, иргэн бүрт нэг сая төгрөгийн хувьцааг эзэмшүүлье. Үүнийгээ үнэт цаасаар баталгаажуулья. Энэ зорилт нь 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн Ардчилсан намын мөрийн хөтөлбөрийн амлалт байсан. Энэ нь Үндсэн хуулийн “газар, түүний хэвлий, ой, ус, амьтан, ургамал болон байгалийн бусад баялаг гагцхүү ард түмний мэдэл, төрийн хамгаалалтад байна” гэсэн заалттай яв цав нийлж байгаа юм.

Нөгөө талаас “Эх орны хишиг”-ийн 1.5 сая төгрөгийг төрөөс нэг удаа олгоно гэж ойлгож байгаа. Тодруулбал, төр стратегийн ордуудын орлогоос авсан татвараасаа энэ мөнгийг иргэддээ хуваарилах байх. Эрдэнийн хувийн тухайд энэнээс арай өөр юм. Энэ хувьцаа бол лав стратегийн ордуудыг ашиглаж дуустал цаашилбал “Баянмонгол” корпорацийг оршиж байгаа тохиолдолд найдвартай байна гэсэн үг юм. Тиймээс эрдэнийн хувийн “Баянмонгол корпораци”-ийн нэг сая төгрөгийн хувьцааны үнэт цаасыг өнөөдөр ч гэсэн төр 2.7 сая иргэндээ гаргаад өгчих боломжтой. Тэгвэл иргэд маань энэ хувьцааныхаа ногдол ашгийг барьцаалаад эргэлтэд оруулж, амьжиргаагаа дээшлүүлэх боломж нээгдэх ёстой л доо. Харин энэ хувьцааг хуулийн төслөөр бусдад худалдахыг хааж өгсөн байгаа. Ер нь зах зээлийн нийгэмд хувьцаа, үнэт цаасны ойлголт маш чухал юм. Энэ бол хөрөнгө босгох санхүүгийн хэрэгсэл.

Өрсөлдөх чадвар өндөртэй, хөгжилтэй орны иргэд тусмаа банк гэхээсээ илүү үнэт цаас, хөрөнгө оруулалтын сангаар дамжуулж хөрөнгөө эргэлтэнд оруулж ашиг орлогоо нэмэгдүүлсээр байна. Эрдэнийн хувь энэ утгаараа манай иргэдийн өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх давуу талтай.Зүгээр нэг жишээ хэлэхэд манай хөрөнгө оруулагч Айванхоу гэхэд л Оюутолгойд эрэл, хайгуул хийхэд 400 орчим сая.ам.доллар зарцуулж ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл аваад энэ дээрээ тулгуурлаж хувьцаагаа гаргаж дөрөв орчим ч билүү тэрбум ам.доллар босгож чадсан гэдэг. Ямар ч гэсэн 10 дахин илүү хөрөнгийг босгож чадсан байна. Чадаж байгаа юманд арга байхгүй ээ. Тиймээс Монголын “Баянмонгол” корпораци энэ компаниас дутахааргүй ажиллах боломж бий. Дээр нь зөвхөн Оюутолгой, Таван толгойн татвар төлөхийн өмнөх ашгийг өнөөгийн ханшаар тооцоход ойролцоогоор 150-аас доошгүй тэрбум ам.доллар байгаа. Монголын талд доод тал нь 50 хувь буюу 75 орчим.тэрбум.ам.дол ноогдох нээ. “Эрдэнийн хувь” “Эх орны хишиг” нийлээд 6.75 тэрбум төгрөг буюу 4.83 тэрбум ам.доллар болж байгаа юм. Энэ нь 75 тэрбум ам.долларын дөнгөж долоон хувь болно байх . Үүнээс гадна цаана нь 15 стратегийн орд бий. Коксжих нүүрсээ кокс болгон боловсруулж гаргавал ашиг нь дахин нэмэгдэх жишээтэй.
“Эрдэнийн хувийн” өөр нэг давуу тал нь иргэдийн хяналтай ил, тод хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх боломжийг нээж байгаагаараа онцлогтой.

-Ил, тод хариуцлагатай уул уурхай гэдэг чинь иргэд уг ордод хувь эзэмшсэнээр хэрэгждэг юм уу.

-Тийм. Ер нь энэ зуунд “transparency” буюу “төрийн үйл ажиллагааны ил,тод байдал” гэж их ярих болсон. Энэ нь шаардлагагүй зүйлд төр аль болох бага оролцох, хамгийн сүүлд оролцох. Нөгөө талаас төр хувийн хэвшлийн харилцан түншлэл. Тодруулбал, бизнесийн үйл ажиллагаанд зайлшгүй төр оролцох шаардлагатай бол иргэд, хувийн хэвшилтэйгээ хамтарч оролц, хамтарч ажилла тэгвэл хяналт сайжирч, үр ашиг нь нэмэгддэг гэдэг нь нотлогдсонтой холбоотой. Ашигт малтмал ихтэй мөртлөөсөө хөгжиж чадаагүй орнууд байсаар байгааг бид мэдэж байгаа. Энэ нь төрийн нэр барьсан хэдхэн албан тушаалтан гадныхантай нийлээд цөлмөөд дууссантай холбоотой болов уу. Ийм байдлыг засахын тулд “Ил тод, хариуцлагатай уул уурхайн санаачлага” гарсан. Тухайлбал, Эрдэнэт үйлдвэр маань бидэнд ашиг, буянаа өгсөөр ирсэн. Гэхдээ энд асуудал байгаа нь тодорхой. Тухайлбал, 10, 20 жилийн сэлбэг материал шахсан, бүтээгдэхүүн борлуулах гэрээний нөхцөл нь Монгол улсад тааламжгүй гэх зэргээр 10-аад жил ярьж байна. Гэхдээ төр хувь эзэмшиж байгаа учраас яаж ч чадахгүй байсаар байна. Энэ нийгэмд төрийн түшээдийг ардчилсан сонгуулиар сонгож тэр нь бүх шатны гүйцэтгэх засаглалаа томилдог, хянадаг. Ингэж албан тушаалтан өөрчлөгддөг. Иймээс иргэдийн оролцоо, хяналт гэдэг нь мөнхийн бөгөөд найдвартай байх нь ойлгомжтой бизээ. Яг өнөөгийн байдлаар Монголд ил, тод хариуцлагатай уул уурхай хөгжиж байна уу гэвэл өрөөсгөл. Стратегийн болон улсын төсвийн хөрөнгөөр эрэл,хайгууль хийсэн ордууддаа нийт иргэддээ хувь эзэмшүүлээд, бусад хувиа нээлттэй хязгаарлагдмал уралдаант шалгаруулалтын аргаар хувийн хэвшилд ашиглуулж, төр татвараа найдвартай тооцож авах, хүний эрүүл мэндийг хамгаалах, байгаль орчноо нөхөн сэргээлгэх зрэг үндсэн ажлаа сайн хийх нь зүйтэй юм. Иймд иргэд стратегийн ордуудад нийт иргэд, хувьцаа эзэмшсэнээр энэ салбарын ашиг орлогод, байгаль орчинд тавих хяналт улам сайжирна. Иймээс эрдэнийн хувь бол ил,тод хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх гол түлхүүр болох нь дамжиггүй гэж бодож байна. “Эрдэнийн хувь” ч бай, “Эх орны хишиг” ч бай эзэн нь иргэд маань. Ирээдүй талаасаа бол “Эрдэнийн хувь” нь илүү гэж болох байх аа.