Монголчууд бид болохгүйг болгож, бүтэхгүйг бүтээдэг сонин хүмүүс. Тиймдээ ч өнөөдөр анх 600 мянган хүнд зориулж барьсан хотод 1 сая 300 мянгуулаа амьдарч байна. 14 жилийн дотор шавааралдаад ч хамаагүй хотод амьдрахыг хүссэн хүмүүсийн тоо хоёр дахин нэмэгджээ. Болохгүйг болгодог учраас эдүгээ 441 мянган машин хөлөглөн хотынхоо гудамжинд түгжирч зогсоно.

Угийн нүүдэлчин болоод ч тэр үү, эсвэл дэндүү хэнэггүйдээ ч юмуу Монголчууд зах зээлд шилжсэнээсээ хойш нийслэлдээ хотод биш, хот айлд амьдарч байгаа юм шиг аашилж иржээ.

Өөрөөр хэлбэл бид гудамжгүй хотод амьдарч иржээ. Гаднаас ирсэн хот байгуулалтын мэргэжилтнүүд Улаанбаатарыг гудамж багатай, эсвэл бүр гудамжгүй хот гэж хэлдэг. Англи хэлэнд “Streetless” гэж нэрлэдэг.

Гудамж гэдэг нь хот байгуулалтын ойлголтод бидний мэддэгээс өргөн хүрээтэй. “Гудамж” гэдэгт авто зам, явган зам, тэдгээрийн гэрэлтүүлэг, гэрлэн дохио, гудамжны хаягжилт, дулаан, цэвэр бохир ус, цахилгаан, харилцаа холбооны газар дээрхи болон доорхи дэд бүтцийн шугамууд, дээр нь дугуйн зам, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст зориулсан дэд бүтэц, ногоон байгууламж гээд олон зүйл багтдаг. Улаанбаатарын гудмуудыг харахад эдгээр элементүүдийн зарим нь хагас дутуу, зарим нь бүр алга. Тухайлбал Улаанбаатар хот нь хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн бие даагаад ойролцоох дэлгүүр орох боломжгүй тийм л дэд бүтэцтэй.

Хэн ч байсан тухайн хотод ирээд газар доогуур биш, тэнгэрээр биш, гудамжаар л явж таарна. Тэгэхээр гудамж хотын нүүр царай. Мэргэжлийн хүмүүс гудамжийг  “зочны өрөө” ч гэж нэрлэдэг.

Хэрэв та жинхэнэ гудамжаар явъя гэвэл шороо тоосгүй, амсхийгээд суучих цэвэр агаар бүхий ногоон байгууламжтай,  харанхуй шөнө бүдрээд ойчихооргүй гэрэлтүүлэгтэй,  машинаар явбал нүх сүвгүй тэгшхэн замтай, явган хүний болон дугуйн замаар явахыг хүснэ.

1980 оны Улаанбаатар хот

1990-иэд оноос хойш Монголчууд гудамжиндаа дайн зарласан гэж болно. Эхлээд эмх замбараагүй гэр хороолол бий болсон. Дараа нь барилгууд хотын гудмыг эзэлж өдгөө бөгс эргэх зайгүй болтлоо баригдсан. 

Манай ард түмэн барилгыг дэлхийд өөр хаана ч байхгүй дарааллаар барьдаг. Уул шугамандаа эхлээд барилга барих газар луугаа цэвэр, бохир усны шугамаа татаад, хэдэн хүн амьдрах, юу юу барихыг тооцчихоод дараа нь барилгаа барьдаг жишиг бий. Гэтэл манайд болохоор ямар ч тооцоо хийхгүйгээр эхлээд шууд барилгаа барьдаг. Дараа нь юунд холбохыг чөтгөр бүү мэд.

Дэлхийн том хотууд гудамжиндаа зохицсон барилгууд барьдаг бол Улаанбаатар барилгадаа зориулсан дэд бүтэцтэй.

Алтан гахай жилээс хойш төрөлт ихэсч, Монголын үрс маш олон болсноор төрөх эмнэлэг барих хэрэг гарав. Тэгээд Нисэхийн дэнж дээр 300 ортой янзын сайхан төрөх эмнэлэг барих ажил эхлэв. Гэвч зөвшөөрөл өгсөн төрийн байгууллага, зураг төсөл хийсэн болон гүйцэтгэх үүрэг авсан компаний аль нь ч дэд бүтцийн тухай бодсонгүй. Эцэст нь төсөв мөнгө, төлөвлөсөн хугацаа нь талийж, бөөн хэрүүл болоод нэгийгээ шоронд хийгээд дууссан. Улсын мөнгөөр барьсан нэг үхмэл хөрөнгө л үлдэв. 

Дэлхийн том хотууд гудамжиндаа зохицсон барилгууд барьдаг бол Улаанбаатар барилгадаа зориулсан дэд бүтэцтэй. Гудамжгүй учраас хаягжилтаар ямар нэгэн газрыг олж очиход төвөгтэй. Бид бие биедээ аль нэгэн газрыг зааж өгөхдөө Их Дэлгүүрийн урд талд, Сансрын тойргийн ойролцоо гэх мэтээр зааж өгдөг. Хэрэв Энхтайвны өргөн чөлөөний тийм байшингийн тэдэн тоот гэвэл олж очих хүн ховор. 

Улаанбаатар маань гудамжгүй хот болчихоод байгаа учир бага ч гэсэн гудамжтай болгох үүднээс 2012 онд Шинэчлэлийн Засгийн газар “Гудамж” төслийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Уг төслөөр хөрөөний ир шиг зөрчихсөн байсан хотын замын уулзваруудыг өргөтгөв. Ингэснээр уулзвар дээр барилцаж авдаг жолооч нарын тоо багассан гэж болно.

Хэрвээ Засгийн газар олигтойхон хөрөнгө мөнгийг нь шийдээд өгчихвөл Туулын болон Сэлбийн хурдны зам барих, шинээр замууд барих, гэр хорооллыг гудамжжуулах гээд төслийнхөнд хийх ажил багагүй бий.

Туулын хурдны замын төсөл

Гэвч тэдэнд зовлон мундахгүй. Нэг сайхан шинэ гудамж бариадахъя гэтэл замд нь хөндөлдүүлээд томоос том барилга барьчихсан байх жишээтэй. Тойруулаад барья гэхээр гудамж биш болчих гээд. Зам, гудамж барих газарт битгий газар өгөөрэй гэж хэлээд байхад л зөвшөөрөл өгчихнө. Зарим нь зам барих газрыг нь мэдчихээд бушуухан өмчилж аваад  дараа нь их мөнгө нэхдэг бизнес хүртэл бий дэлгэрчээ. 

Улаанбаатарт орчин үеийн барилгууд олон зуугаараа баригдаж байгаа ч дэд бүтэц нь аль 50, 60-аад оных. Нийслэлийн дулааны сүлжээний 30 гаруй хувийг гучаас дээш жил  ашигласан. Өөрөөр хэлбэл бид 1959 онд ашиглалтад орж байсан, технологи нь аль хэдийнэ хоцрогдсон сүлжээг зүтгүүлээд байна гэсэн үг.

Бидэнд ТЭЦ-2, ТЭЦ-3, ТЭЦ-4 гэсэн гурван дулааны станц бий. Тэдний маань дээд хүчин чадал нь 1585 г/кал/ц байдаг. 2013-2014 онд төвлөрсөн дулаанд холбогдсон барилгын дулааны ачаалал 1585г/кал/ц болсон нь гурван станци дээд хүчин чадалдаа тулжээ.

Дээр нь барилгын ажил нь дуусаагүй, холбохоор төлөвлөсөн барилгууд бий. Ачаалал хэтрэх нь тодорхой болсон учраас 300 г/кал/ц-ын хүчин чадалтай “Амгалан” дулааны цахилгаан станцыг ашиглалтад оруулахаар болсон. Энэ оны 9 дүгээр сард 100 г/кал/ц-ын хүчин чадалтай 1-р блокийг ажиллуулах төлөвлөгөөтэй. Түүнчлэн ТЭЦ-3 ийг өргөтгөчихвөл дулааны ачаалал гайгүй болно.

Амгалан дулааны цахилгаан станцийн төслийн зураг

Гэхдээ энэ хэвээрээ тооцоогүй барилга бариад байвал шинээр бий болсон барилгуудыг дэд бүтцэд холбох боломжгүй болно гэдгийг хотын дарга хэлсэн.  Түүнээс гадна байршлын хувьд дулаанд холбох боломжгүй газар баригдсан барилгууд бий. Бичил хороолол, Маахуур толгой, Сансарын арын хэсэг, Зайсан хороолол зэрэг өндөрлөг газруудад шинэ байшин баривал сүлжээнд холбоход хэцүү. Холболоо ч цахилгаанаар ажилладаг насосоор шахаж өгөх хэрэг гарна. Цахилгаан тасарвал тэр барилгууд дулаангүй болно гэсэн үг.

Цэвэр усны шугам сүлжээ нь бас л 1959 оных учраас цэвэршүүлсэн ч гэсэн өөрөө бохирдуулах эрсдэлтэй болчихсон. Хэдэн хоолой нь хүүхдийн зулай шиг нимгэрчихсэн.

Хотын дэд бүтцийн өөр нэг шинэчлэх ёстой объект нь цэвэрлэх байгууламж.  Өнгөрсөн зууны дунд үед анх барихдаа зөвхөн аяга таваг, гар нүүр угаасан ус, нойлын ус зэрэг ахуйн хэрэглээний усыг цэвэршүүлэх зориулалттай барьсан. Гэтэл өнөөдөр арьс шир, ноос ноолуур, машин угаасан гээд л түмэн янзын химийн бодистой хаягдал усаа цорын ганц цэвэрлэх байгууламж руугаа юүлдэг. Тэнд хагас дутуу цэвэршүүлсэн усаа буцаагаад Туул гол руугаа цутгадаг. 

Улаанбаатар хотын цэвэрлэх байгууламж

Энэ мэтчилэн хотын дэд бүтцийн хүчин чадал хэрээсээ хэтэрчихээд байхад гудамжгүй барилга барьдаг нь хачирхалтай.