-Эрүүгийн хуульд 2002 оноос хойш нийт 10 удаа энэ хуульд өөрчлөлт орсон байдаг. Гэхдээ одоогийнх шиг зарчмын шинжтэй өөрчлөлт хийж байгаагүй. 2002 оны хууль нь тухайн үеийн социалист нийгмийн хэв шинжийг тодорхой хэмжээнд агуулж байсан. Үүнийг одоогийн хууль өөрчилж чадсанаас гадна олон улсын Эрүүгийн шүүхийн Ромын дүрэмд нийцүүлж, гэмт хэргийн загвар хуульд заасан нэр томъёо, хууль зүйн техникийг ашигласан хууль болсон. Өөрөөр хэлбэл, шоронжсон гэж яригдаад байгаа 2002 оны хуулийг халж, өнөө үеийн дэлхий нийтийн чиг хандлага, стандартад нийцсэн Эрүүгийн хуулийг баталж чадлаа.
-Шоронжсон гэж яриад байгаа шалтгааныг нь юу гэж харж байна вэ гэхээр, ял эдэлж байгаа хүний тоог нийт хүн амтай нь харьцуулахад харьцангуй өндөр гарч байгаа учраас тэр. Мөн Монголын төр энэ оныхтой ниилээд зургаан удаа Өршөөлийн тухай хууль гаргаад байна. Ардчилсан тогтолцоонд шилжээд 20 орчим жил болж байна. 3-4 жилд нэг удаа өршөөдөг гэсэн үг. Энэ бол өндөр тоо. Ер нь Өршөөлийн хууль гаргана гэдэг чинь тийм ч сайн зүйл биш шүү дээ.
-Одоо бид маш сайн Эрүүгийн хууль баталчихлаа. Түрүүн хэлсэн шүү дээ шоронжсон гэдгийг нь халж чадсан. Тэгэхээр дахиж Өршөөлийн хууль тийм ч амархан гаргаад байхгүй байх.
-Өмнөх хуулиар юун түрүүнд хорих тухай авч үздэг байсан. Харин энэ хуулиар гэмт хэрэг үйлдсэн хүнд таван төрлийн ял оноохоор болоод байгаа. Үүнд, торгох, нийтэд тустай ажил, хөдөлмөр хийлгэх, зорчих эрхийг хязгаарлах, гэрийн хорио болон эрх хасах гэсэн зүйлүүд багтана.
-Тийм. Гэрийн хориотой холбогдуулаад хэлэхэд таван жил хүртэл хугацаагаар зорчих эрхийг нь хязгаарлана гэсэн үг. Тодруулбал, аль чиглэлийн унаагаар, хаагуур явж, хэнтэй уулзах эрхгүй зэргийг нь зааж өгнө. Техник, технологийн хөгжилд суурилан, тухайн хүнийг GPS ашиглан хянах, цахим гав зүүх зэрэг боломж бий. Ингэснээр тухайн ял эдэлж байгаа хүн ажил хөдөлмөр хийж хохирлоо барагдуулах боломжтойгоос гадна, хамгийн гол нь үр хүүхэд, гэр бүлтэйгээ хамт байх юм. Хэрвээ ялтан зааж өгснөөс өөр чиглэлд явах, хориглосон хүнтэй уулзах зэргээр зөрчил гаргавал гэрийн хорио нь хорих ял болон хувирна. Ийм төрлийн ял эдлүүлэх арга дэлхийн ихэнх улсад байдаг. Одоо Монголд бий боллоо.
-Эрүүгийн хуулийг дагаад хэрэгжүүлэх процессын хуулиуд батлах шаардлагатай. УИХ тэр хуулиудыг хэлэлцэх нь зүйтэй гэж үзсэн. Тиймээс хэлэлцүүлгийн шатанд тодорхой заагаад, тусгагдаад явна.
-Яг одоо мөрдөгдөж байгаа хуулиар ял оноох дөрвөн ангилалтай байгаа. Хөнгөн, хүнд, хүндэвтэр, онц хүнд гэж. Үүнийг нь Засгийн газраас өргөн барьсан төсөлд ердийн болон хүнд гэж өөрчилж оруулж ирсэн ч ажлын хэсэг, УИХ- ын чуулган болон Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанаар ярьж байгаад ямар ч ангилал байх шаардлагагүй гэж үзсэн. Үүнээс гадна цаазаар авах ялыг хасч баталлаа. Ингэснээр Монгол Улс цаазын ялгүй 103 дахь орон болж бүртгэгдсэн. Өмнө нь цаазаар авахаас татгалзах гэрээ, конвенцод нэгдсэн ч албан ёсоор Эрүүгийн хуулиасаа хасч чадаагүй байсан юм.
Гэхдээ бүх насаар нь хорих ял мэдээж байгаа. Ингэж хорихдоо мөн хамгийн наад хугацаа нь 25 жилийн дараа ялыг нь дахин авч үзэх боломжтой болгож өгсөн. Нэмж хэлэхэд хорих ялын хугацаа нь гэмт хэргийн төрлөөсөө хамаараад долоо хоногоос 20 жил хүртэл байх юм.
-Давтан гэмт хэрэг үйлдвэл ялыг нь хүндүүлж авч үздэг байсан тогтолцоо өөрчлөгдөж байгаа. Тухайн хийсэн гэмт хэрэгтээ л ял эдлэх ёстой. Түүнээс өмнө нь ийм гэмт хэрэг үйлдэж байсан гээд нэмж ял авах нь буруу шүү дээ. Харин гэмт хэрэг үйлдсэн ч, хохирлоо барагдуулсан бол тухайн ялын хэмжээг нь хоёрны нэгээс, дөрөвний нэг хүртэл хувиар хасах тухай заасан байгаа. Мөн таван жилээс дээш хугацаагаар хоригдох ял авсан бол тэнсэнгээр суллагдах боломжгүй.
-Удаа дараа ч гэх юм уу, түүнийгээ амьжиргааны гол хэрэгсэл болгосон бол хүндрүүлэх заалтууд хуульд бий. Түүнээс давтан гэмт хэрэг хийсэн гээд хүидрүүлж яллах нь буруу.
-Хохирлоо барагдуулсан гэдэг нь эдийн засгийн талаасаа. Нэгэнт гэмт хэрэг үйлдсэн бол мэдээж хэрэг зохих хэмжээний ял эдэлнэ. Одоо хэрэгжиж байгаа хуулиар хохирлоо барагдуулсан ч, барагдуулаагүй ч ял эдэлдэг учраас хохирол барагдуулахгүй байх тохиолдол нэлээд гарч байсан. Үүнийг өөрчилсөн. Мөн дагаад Хохирлын сангийн тухай хууль яригдах ёстой. Энэ хуулиар Хохирлын сан гэж тусад нь байгуулна. Тус сангаас хохирогчдын хохирлыг аль болох хурдан барагдуулаад, буцаад гэм буруутай этгээдээс тухайн мөнгийг нөхөж авах юм. Энэ хууль процессын хуулиудтай хамт батлагдах ёстой.
-Эрүүгийн хуулинд хуулийн этгээд гэж заасан байгаа. Өмнө нь байгаагүй. Хуулийн этгээдэд ямар ял оноох гэдэг дээр хэд хэдэн зүйл бий. Торгох, эрх хасах, татан буулгах гэх мэт. Татан буулгах нь хоёр үйлдэл дээр бий. Алан хядах ажиллагаа үйлдэх, түүнд бэлдэх гэж. Торгохдоо 800 сая хүртэл төгрөгөөр торгоно.
-Байгаль орчинд сөргөөр нөлөөлсөн буюу экологийн сүйрэл үзүүлсэн компанийг татан буулгах заалт Засгийн газраас орж ирсэн. Тэр байгаа юу?
-Засгийн газраас орж ирсэн ч ажлын хэсэг болон УИХ-ын чуулганы хуралдаанаар ярилцаад хассан. Яагаад гэвэл энэ зүйл, заалтад хамааруулан аж ахуйн нэгжийг маш олноор татан буулгах тохиолдол гарч магадгүй гэдэг үүднээс сэргийлсэн.
-Гэмт хэрэг үйлдсэн өсвөр насныханд дараахь ялыг онооно. Нэгдүгээрт, нийтэд тустай ажил хийлгэх, хоёрдугаарт, зорчих эрхийг хязгаарлах гуравдугаарт, сургалт хүмүүжлийн тусгай байгууллагад хорино. Өөрөөр хэлбэл, одоогийн хуулиар насанд хүрсэн хүмүүс болон хүүхдийг адилхан хорих ялаар шийтгэдэг бол энэ хуулиар зааглаж, ялгаж өгсөн. Хүүхдийг аль болох хорихгүйгээр хүмүүжүүлэх, сургалт хичээлд явуулах зэрэг бодлого явна.
-Хүүдийн хорих анги гэж байхгүй болно. Харин хүүхэд хүмүүжүүлэх тусгай байгууллага бий болох юм. Шорон гэх ойлголтоос арай өөр ч, мэдээж тодорхой хэмжээнд тусгаарлана. Насанд хүрэгчдийг\ хорьдог шиг байдлаар хүүхдэд хандахгүй гэсэн үг.
-Зөрчлийн хуулийг бага эрүүгийн хууль гэж нэрлэж болно. Зөрчлийн хууль нь хуучнаар Захиргааны хариуцлагын тухай хууль шүү дээ., Энэ хуулиар одоо бол салбар салбарын хуулиудад зөрчил гаргасан этгээдийг шийтгэхдээ 210 гаруй хуулийг хамааруулдаг байсан. Үүнийг базаж, тухайн 210 гаруй хуулийг нэгтгэн Зөрчлийн хууль болгож байгаа.
-Монгол Улсын Үндсэн хуулиар тогтоосон хүний эрх, эрх чөлөө, нийтийн болон үндэсний эрх ашиг, төрийн тусгаар тогтнол, аюулгүй байдал, хүн төрөлхтөний аюулгүй байдлыг гэмт халдлагаас хамгаалах зорилгоор эрүүгийн хэрэг түүнд хүлээлгэх, ял албадлагын арга хэмжээг Эрүүгийн хуулиар, хууль тогтоомж, захиргааны хэм хэмжээний актыг зөрчсөн үйлдэл, эс үйлдэхүй, үйл ажиллагааг зөрчилд тооцох, зөрчил үйлдсэн этгээдэд шийтгэл хүлээлгэх асуудлыг Зөрчлийн тухай хуулиар торгох, эрх хасах гэсэн ангилал мөн орж ирсэн. Эндээс эрх бүхий албан тушаалтнаас оногдуулах мөнгөн хэлбэрийг торгох шийтгэл гэж тодорхойлоод, нэг нэгж нь 2000 төгрөгтэй тэнцүү байхаар тусгасан. Мөн торгох шийтгэлийг зөрчлийн шинж, хохирлын хэмжээг харгалзан, иргэнд 10-10,000 нэгжтэй, хуулийн этгээдэд 100-50,000 нэгжтэй тэнцэх төгрөг гэж тодорхойлсон юм.
-Энгийн гүтгэлэг нь Зөрчлийн хуульд хамаарна. Энд ялангуяа сэтгүүлчдийн бичсэн мэдээ, нийтлэл нотлогдоогүй бол Зөрчлийн хуулиар шийтгэнэ. Харин Эрүүгийн хуульд гурван зүйл заалт орсон. Үүнд, сонгуулийн үеэр зориуд гүтгэвэл Эрүүгийн хуульд хамааруулан ял шийтгэл онооно. Түүнчлэн шүүх, прокурорын байгууллага буруу шийдвэр гаргасан тохиолдолд болон мөрдөн байцаалтын үеэр хуурамч бичиг баримт, бусад зүйлээр гүтгэвэл мөн Эрүүгийн хуулиар шийтгэгдэнэ.
-АН-ын мөрийн хөтөлбөрт хууль, эрхзүйн орчныг сайжруулна гэсэн байгаа. Х.Тэмүүжин гишүүн Хууль зүйн сайд байхдаа Гэмт хэргийн тухай болон Зөрчлийн хуулийг өргөн барьсан. Харин дараагийн сайд нь Эрүүгийн хууль гэж нэрийг нь өөрчлөн оруулж ирсэн. Ингэж өргөн барихдаа процессын хуулийг хамтад нь байсныг тус тусад нь болгохоор болж, татаж аваад, дахин өргөн барьсан. Зарчмын хувьд нэг чиглэлтэй.
-Түрүүн хэлсэнчлэн гүтгэх гэмт хэргийг эрүүгээр шийдэх үү, зөрчилд хамааруулах уу гэх мэт зүйл заалтыг өөрчилсөн. Мөн Зөрчлийн хуулийг ярьж байхад, жишээ нь, биеэ үнэлэгчийн асуудал дээр биеэ үнэлэгчийг шийтгэх үү, түүний төлөө мөнгө төлж байгаа хүнийг шийтгэх ёстой юу гэх мэт асуудлыг ярих ёстой байсан. Дэлхийн жишигт бол биеэ үнэлэгч бус түүний төлөө мөнгө төлж байгаа хүнийг шийтгэдэг юм билээ. Гэх мэт зүйл, заалтууд ажлын хэсэг дээр орж ирж байсан.
-УИХ-ын үндсэн ажил бол хууль тогтоох. Тиймээс ажлаа хийх ёстой. Ямартай ч Эрүүгийн болон Зөрчлийн хуулийг баталсан нь маш том алхам боллоо. Ингэж баталснаар УИХ ч дээрх хуулийг хэрэгжүүлэх хүсэл эрмэлзэлтэй байгаа гэдгийг харуулж байна. Нийгэм ч шаардаж байна. Тэгэхээр дагасан бусад процессын хуулийг батлах бүрэн боломж байгаа гэж хэлж болно. Бидний гаргах шийдвэр ард түмний амгалан тайван, аюулгүй байдалтай шууд холбоотой гэдгийг энд бас онцолъё.
