Эх сурвалж. Үндэсний шуудан, Сэтгүүлч С.Батзаяа

УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Та анхдугаар Үндсэн хуулийг батлалцаж байсан хүний нэг. Энэ удаагийн парламент “эцэг” хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар хэлэлцэж байна. Ер нь Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах цаг нь болсон юм уу?

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах эсэхийг ард түмнээсээ асуух ёстой байсан. Цаашдаа ч ийм жишиг тогтоох хэрэгтэй. Үндсэн хуульд 2000 онд дордуулсан долоон өөрчлөлт оруулсан нь өнөө хэр шүүмжлэл дагуулж, хор уршиг нь ч гарсаар байна.

Тиймээс ард түмнээсээ асууж, долоо хэмжиж, нэг огтлох зарчмаар явахгүйгээр Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг хийж болохгүй. Энэ удаа Үндсэн хуулийн 35 заалтыг өөрчлөхөөр ярьж байна. Үүнд баялгийн заалт оруулсан нь сайн хэрэг.

Одоо ард нийтийн санал асуулга явуулмаар байна. Гэвч асуудал гацаанд орж, парламентад суудалтай намуудын төлөөллийг багтаасан Зөвшилцөх ажлын хэсэг байгуулсан. УИХ-д суудалтай намуудын төлөөлөл Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөөд ямар шийдэлд хүрэх вэ гэдэг одоогийн нөхцөлд чухал байна.

Ямар нэг байдлаар зөвшилцөлд хүрч, Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн төслийн хоёрдугаар хэлэлцүүлгийг задалбал дэмжихгүй гэх байр суурьтай байгаа.

-Дордуулсан долоон заалтын зургааг нь өөрчлөхөөр хуулийн төсөлд тусгасан. Тэгэхээр Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг хийх ёстой юм биш үү?

-Эхлээд 2000 онд Үндсэн хуульд оруулсан долоон заалтыг хүчингүй болгох хэрэгтэй. Үүний дараа Үндсэн хуулийг өөрчлөх процесс 1990 оных шиг дарааллаар явах ёстой. Энэ удаа ингэж чадахгүй бололтой. Ямар ч байсан парламентын түвшинд Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн төслийг хэлэлцэж байгаа нь нэг талаараа сайн хэрэг.

Үндсэн хуульд баялаг гэж юу вэ гэдгийг тодорхой болгож өгөх шаардлага үүссэн. Баялаг гэдэг тодорхойлолтод стратегийн ордууд багтана. Энэ ордууд ард түмний өмчид шилжих ёстой гэдгийг тусгаж өгөх нь чухал байна.

-Зөвшилцөх ажлын хэсэгт УИХ дахь АН-ын зөвлөл Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгох, Ерөнхий сайд кабинетаа өөрөө бүр-дүүлэх, сонгуулийн тогтолцоог холимог болгох гэсэн гурван санал тавьж буй. Эдгээрийг та дэмжиж байгаа юу?

-Ард нийтийн санал асуулгыг хийхгүйгээр гуравдугаар хэлэлцүүлгийг хийхээр болчихлоо. Энэ нь магадгүй Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт батлагдахгүй ч байж мэдэх нөхцөл байдал үүсгэчихлээ.

Гуравдугаар хэлэлцүүлгийн өмнө УИХ-ын гишүүд ард түмнээсээ очиж асуух үүрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, гишүүд тойрогтоо ажиллаж, Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн 35 саналыг сонгогчдодоо тайлбарлаж, таниулна. Мөн АН-ын тавьсан гурван саналыг асууж, саналыг нь нэгтгэх юм. Энэ чиглэлд парламент тохирсон гэж ойлгож байгаа. Үүний дараа гуравдугаар хэлэлцүүлэг хийх эсэхээ шийдэх ёстой.

-Ард нийтийн санал асуулга явуулах хэлбэрээр бус гишүүд тойрогтоо ажиллахдаа сонгогчдоосоо асууна гэсэн үг юм уу. Тойргийн бүх сонгогч хамрагдах боломжгүй шүү дээ?

-Гишүүд тойрогтоо ажиллаж, боломжийнхоо хэрээр сонгогчдоосоо асуух юм билээ. Би ч гэсэн тойргийнхоо бүх хэсэгт ажиллаж, АН-аас тавьж буй гурван саналыг асууж, нэг бүрчлэн тэмдэглэж авна. Би Үндсэн хуульд ямар өөрчлөлт оруулахаас дэмжих эсэхээ шийднэ. Тухайлбал, баялагтай холбоотой заалтыг оруулахгүй бол ямар ч утгагүй, агуулгагүй болно.

-Сонгуулийн тогтолцоог холимог болгох эсэхэд та ямар байр суурьтай байна вэ. Жижиг можаритар систем түшээдийг жалга довны үзлээс салгахгүй сөрөг тал ихтэй юм. Гэлээ гээд намын жагсаалтаар ард түмний мандат өвөртлөөгүй хүн парламентад суух нь бас л шүүмжлэлтэй байна?

-Намын жагсаалтаар УИХ-д сонгогдох явдлыг 100 хувь дэмжихгүй. Бид 2012 онд 28:48 гэсэн харьцаагаар намын жагсаалт гаргаж үзсэн. Үүний дүнд УИХ-д 28 хүн намын жагсаалтаар орж ирсэн шүү дээ.

Монгол шиг намын жагсаалтаар парламентын гишүүнээ сонгодог улс гэж байхгүй. Хэрэв байлаа гэхэд ардчилал нь гажуудсан байдаг. АН-ынхан сонгуулийн тогтолцоог холимог болгоно, ингэхдээ намын жагсаалт хэлбэрээр гэвэл яавч зөвшөөрч болохгүй. Одоо мөрдөж байгаа Үндсэн хуулийн нэгдэх заалт хэвээр байгаа. Түүнд “...Иргэд УИХ-ын гишүүнийг шууд сонгоно” гэж заасан байдаг.

Шууд сонголт гэдгийг Германтай адил зарчмаар намын жагсаалтаар сонгоно гэвэл болж байна. Намын жагсаалт гэдгийн цаана хүнийг сонгоно гэсэн үг. Түүнээс шууд намын жагсаалт гэж оруулбал хуулийн зөрчил үүснэ.

-Сонгуулийн тухай хуулийг ирэх долоо хоногт өргөн барих бололтой. Гол концепц нь улс нэг тойрог байхаар хуульчлах юм билээ. Энэ саналыг та дэмжих үү?

-Сонгуулийн хуулийг Улс төрийн намын тухай хуультай хамтатгаж оруулж ирэх ёстой. Намаар дамжиж улс төрийн өндөр албан тушаалд хүрдэг. Гэхдээ энэ албан тушаалд мөнгөтэй бүлэглэлийн гар хөл очих нь элбэг байна. Тиймээс улс төрийн намын эрх зүйн орчныг маш тодорхой болгох шаардлага үүссэн.

Намын даргад их мөнгө өгсөн нь одоо УИХ-д нэр дэвшиж, цаашлаад сонгогдож байна. Ийм байж болохгүй шүү дээ. Мөнгө тарааж гарч ирсэн хүн бүлэглэлд л үйлчилнэ.

-Үе үеийн парламент Улс төрийн намын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж чадахгүй явж иржээ. Энэ удаагийн УИХ уг хуулийг хэлэлцэхэд цаг хугацааны хувьд боломжгүй харагдаж байна?

-Амжуулах л ёстой. Төсөл нь бэлэн байгаа. Энэ муухай тогтолцоог МАНАН авч үлдэх гээд байна. Гэхдээ би Ерөнхийлөгчид, Ерөнхий сайдад, эрх баригчдад найдаж байгаа. Улс төрийн намын тухай хуулийг Сонгуулийн тухай хуультай хамт хэлэлцээд батлах болов уу гэсэн хүлээлт байна.

-Ирэх оны төсвийн анх-ны хэлэлцүүлгийг парламент өнгөрсөн долоо хоногт хийлээ. Сангийн яамнаас боловсруулсан төсвийн төслийг та уншсан уу. Сонгууль нэвт “үнэртсэн” төсөв болсон гэх шүүмжлэл нийгэмд байна лээ?

-Сонгуулийн жилийн төсөв туйлын хариуцлагагүй байдаг. “Явж байгаа хүнээр ачаа бүү татуул” гэдэгтэй утга адил төсөв болчихдог тал бий. Тэгэхээр бидний хувьд зөв эхлэлийг дэмжсэн, хөгжлийн төсөв байгаасай гэж бодож байна.

Яагаад гэхээр, төсөв боловсруулах үйл явцад бид шууд оролцож чадахгүй шүү дээ. Утаагүй түлшний асуудал, гэр хорооллын айл өрхүүдийн зуухыг сайжруулах гэх мэтэд онцгой анхаармаар байна. Дээрээс нь бага хүүтэй ипотекийн зээл үнэхээр дутагдсан байна лээ. Асуудлыг алсаас эхлээд байх юм.

Эрэмбэ дараалал гэж алга, махаа татаагүй байж бууз хийх гээд оролдоод байгаатай л адил төрийн бодлого шийдвэр явж байна. Гишүүд тойрогтоо ахиу төсөв тавиулах гэж үр улайрч байгаа нь үнэн. Төсвийн хөрөнгө оруулалт үр ашигтай баймаар байна. Харин гишүүдийн тойргоос ха-маараагүй бодитой хөрөнгө оруулалтын саналыг дэмжих ёстой.

-Жишээ нь, таны сонгогдсон тойрогт хэдий хэмжээний бүтээн байгуулалт хөрөнгө оруулалтын ажил хийхээр төсөвт тусгасан бэ?

-Тойргийн сонгогчдоос ирсэн саналыг нэгтгээд Сангийн яаманд өгсөн. Сангийн яам төсөв өргөн барихдаа зарим хэсэгт хөрөнгө оруулалт хуваарилсан байна лээ. Энэ бүгдийг төсвийн ажлын хэсэг түүж, нарийвчлан гаргаж байгаа.

Төсөвтэй холбоотой ард иргэдээс санал авч, эрэмблүүлнэ. Дараа нь ажлын хэсэг дахин хуралдаж эцсийн тоог гаргана. Гишүүн бүрийн тойрогт хуваарилагдсан төсвийг нарийвчилж гаргах юм. Одоо хэвлэлүүдээр яваад байгаа тоо эцсийнх биш.

-Ирэх жилийн төсөв хоёр их наяд төгрөгийн алдагдалтай. Жил бүрийн төсөв алдагдалтай батлагддаг. Үүнийг засах боломж байхгүй юу?

-Алдагдалтай батлахаас өөр аргагүй нөхцөл байдалд байгаа. Хамгийн гол нь, алдагдал нь өрийн дарамт болохгүй. Эргээд бүтээн байгуулалт, хөгжлийн асуудлыг шийдсэн байх ёстой гэж үзэж байна.

Саарал жагсаалттай төсвийн алдагдал шууд холбож ч болохгүй. Энэ жагсаалтаас гарахын тулд терроризм, мөнгө угаахын эсрэг хуулиа чангатгах шаардлага бий. ОУВС-гийнхантай ярилцаж, нийцүүлсэн төсвийн бодлогыг оруулж ирсэн байх.

Төсөвт үрэлгэн хандсан зүйл заалтууд олон орвол эргээд эдийн засагтаа хор урхагтай. Тийм учраас УИХ-аас төсвийг судлахаар байгуулсан ажлын хэсэг нухацтай ажиллах шаардлага байна. Засгийн газар яамдаас санал аваад нэгтгээд төсөв болгож оруулж ирсэн. Үүнийг чамбайруулах ажил УИХ-д бий.

Л.Болд: Үндсэн хуулийг өөрчилж чадахгүй ч байж мэдэх нөхцөл үүсчихлээ