УИХ-ын дарга Г.Занданшатар:

-Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг амилуулах эрх зүйн хувьсгал хийж иргэд шударга шүүхээр шүүлгэх эрхээ хангах эрхэм зорилго нэг шатаар урагшиллаа. Иргэдийг эрүүдэн шүүх, хууль бусаар яллах зэрэг хууль бус үйлдлийг таслан зогсоох түүнээс урьдчилан сэргийлэх зохицуулалтуудыг орууллаа. Шүүх эрх мэдэл түүний хараат бус байдалд хэн нэгэн нөлөөлөх, эрх мэдэл тогтоохоос сэргийлж, олон талын оролцоо, хяналт тэмцлийг тогтоолоо. Мөн хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу шүүгчийг албан тушаалаас нь түдгэлзүүлэх, огцруулах болон сахилгын бусад шийтгэл оногдуулах бусад чиг үүрэг бүхий Шүүхийн сахилгын хороотой байхаар тусгаж, эрх үүргийг тогтоолоо.

Улсын Дээд шүүх, шүүх эрхийн зөвлөлийн болон сахилгын хорооны шүүгчдийг сонгохдоо ил тод сонгон шалгаруулах зарчмыг баримтлах нийтийн сонсгол хийх, нэр дэвшигчдийн талаар иргэд санал бодлоо илэрхийлэх замаар шударга ёсыг хангах, шүүхэд шатлан дэвших зарчмыг хэрэгжүүлэх шинэ тогтолцоог хэрэгжүүллээ. Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөл шүүгч бус таван гишүүнийг нээлттэй сонгон шалгаруулалтаар тодруулан томилох, нэр дэвшигчдийг томилгооны сонсголоор заавал оруулахаар заасан нь Үндсэн хуулийн 3.1, Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд заасан ард түмний мэдэх эрх оролцоог хангаж буй чухал зохицуулалт боллоо. Шүүгчид нэр дэвшигчээс хууль зүйн мэдлэг чадварын болон мэргэшил, ёс зүй, зан төлөвийн шалгалт авах, эдгээр шалгалтын аль алинд нь тэнцэж, хамгийн өндөр оноог авсан нэр дэвшигчийг шүүгчээр томилох болсон зэрэг эдгээр өөрчлөлтүүд хэрэгжсэнээр шүүх болон шүүгчийн хараат бус байдал хангагдаж, улс төр бизнесийн аливаа нөлөөлөлд орохоос сэргийлэх нөхцөл бүрдэнэ. Хамгийн гол нь Монгол Улсад хуулийн засаглал, шударга ёс ноёрхох суурь нөхцөл бүрдэнэ гэж үзэж байна. Хуулийн шинэтгэлийг батлахад Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан Шүүхийн тухай хуулийн зүйл заалтаас 98 хувийг оруулсан болохыг Ажлын хэсгийн хамт олон хэлсэн. Хэрэг маргааныг хэнээс ч хараат бус хуулийн хүрээнд шийдэхийг нийт шүүгч нартаа хандан хэлье. Шүүхэд хийх шинэчлэлийн зорилт, үр дүнд хүрэх нь нийт шүүгчдээс ихээхэн хамаарна.

УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хорооны дарга С.Бямбацогт:

-Шүүхийн тухай хууль бол Үндсэн хуулийн нэг том салаа мөчир, хуулийн засаглал, шударга ёсны суурь юм. Хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө тэгш эрхтэй байх Үндсэн хуулийн зарчим энэ хуулиар бодитой хэрэгжинэ. Иргэдийн шударга шүүхээр шүүлгэх эрх нь нээгдэж байна гэж үзэж байна. Засгийн газраас 2020 оны дөрөвдүгээр сард өргөн барьсан Шүүхийн тухай хуулийн төсөл дээр Ажлын хэсэг дөрвөн сар гаруйн хугацаанд ажилласан. Шүүхийн тухай хуулийг хэлэлцэн батлахдаа үг, үсэг заалт бүрээр санал хураалт явуулсан. Энэ цагаас эхлэн эзэнтэй, эрх мэдэлтэй, эдийн засгийн хараат шүүгч хэрхэвч байж болохгүйг хуулиар хааж хязгаарлаж өгсөн. Шүүгч нар бие биедээ нөлөөлдөг, дарамталдаг байдал энэ хуулиар эцэс болж байна. Шүүгч нарын томилгоог нэг хүний гарт төвлөрүүлж, хонгил үүсгэх асуудал энэ цаг үеэс төгсгөл болж байна.

Өмнө нь дөрвөн тусдаа хуулиар зохицуулж байсан хариуцлагыг Шүүхийн тухай багц нэг хуулиар зохицуулдаг боллоо. Шүүгчийн хариуцлагыг нэмэгдүүлж, шүүгчдэд хориглох 40 гаруй зөрчлийг тусгаж өгсөн. Хариуцлага алдсан ёс зүйгүй шүүгчид хариуцлага тооцох хараат бус Сахилгын хороо энэ хуулиар ажиллаж эхлэх бололцоотой боллоо. Шүүгчийг хамгаалах чиг үүрэг бүхий Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлийн зохион байгуулалт, бүрэлдэхүүн, томилох журам, тавигдах шаардлагыг хуульд тусгасан. Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлийн 10 гишүүний тавыг нь шүүгчдээс, мөн тавыг нь УИХ нээлттэй сонгон шалгаруулалт хийж томилно. Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлийн гишүүдэд тавигдах шаардлага ч нэмэгдэнэ. Эрх зүйч мэргэжлээр 10-аас доошгүй жил ажилласан, хууль зүйн өндөр мэргэжилтэй, сүүлийн таван жил улс төрийн албан тушаал эрхэлж байгаагүй зэрэг шаардлага тавина. Шүүхийн шийдвэр бүхэн үндэслэлтэй байж, ил тод байхыг энэ хуулиар үүрэгжүүлж байна. Сайн хуулийг муу хэрэгжүүлж, амийг нь тасалдаг алдаа гаргаж болохгүйг шүүгч нартаа сануулж байна. УИХ-аас баталсан Шүүхийн тухай хуулийн хувь заяа шүүгч нарын гарт очиж байна. Шүүх эрх мэдэл бол ард түмний хүсэмжлэлийн бодит биелэл байх ёстой.

УИХ-ын гишүүн, Ажлын хэсгийн ахлагч Б.Энхбаяр:

-1992 оны шинэ Үндсэн хуулийг эх баригч, гавьяат хуульч агсан Б.Чимид багш маань "Сайн төрийн дээр хууль ноёлж байг" гэж хэлсэн байдаг. 1992 оны Үндсэн хуулиар бид хараат бус бие даасан шүүх байгуулахаар бичсэн. Гэхдээ ердийн хуулиар энэхүү үзэл санааг амилуулахдаа өнгөрсөн хугацаанд хангалттай ажилласангүй гэдэг дүгнэлт хийсэн байдаг. Үндсэн хуулийнхаа үзэл санааг алдагдуулж, шүүх хараат бусаар ажиллах боломж алдагдсаныг ард иргэд ч, шийдвэр гаргагч УИХ, Ерөнхийлөгч, шүүгчид өөрсдөө хүртэл хүлээн зөвшөөрч ирсэн. Олон улсын хараат бус хөндлөнгийн үнэлгээгээр Монгол Улс шүүхийн хараат бус байдлаараа дэлхийн 140 улсаас 120-д жагссан. Шүүхийн энэ системийн гажуудал ердийн эм тариагаар арилгаж чадахааргүй хүндэрсэн байна. Хүнд хэлбэрийн хагалгаа хийх шаардлагатай гэж бид дүгнэсэн. Энэ утгаараа шүүхийн хууль тогтоомжийг цогцоор нь, иж бүрнээр өөрчилж шинэчиллээ. Гэхдээ энэ бол зөвхөн эхлэл, гараа. Одоо сайн хууль амилах эсэх нь Монгол Улсад шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлж байгаа 500 гаруй шүүгчээс ихээхэн хамаарна. Бид хуулиа гаргахдаа тэдгээр шүүгчдийг хөтөч болгохын тулд ирээдүйгээ харж хийсэн.

Одоо байгаадаа сайн дүгнэлт хийж, ирээдүйдээ цагаан жим татуулж, шударга ёсыг манлайлахыг зорьж, энэ хуулийн шинэчлэлийг хийлээ. Энэ шаардлагад шүүгчид маань нийцэж, өөрсдийгөө засч, нийцүүлж ажиллах үүрэг хүлээж байна. Ингэж чадахгүй, өнөөдөртэйгээ байхыг хүсч, эрх мэдэлтэй зууралдаж, авлигажин, хонгилдон, муу муухайтай эвлэрч, сайн бүхнийг үгүйсгэж ажиллавал тухайн шүүгч шаардлага хангахгүй гэсэн үг. Шаардлага хангахгүй хүнтэй хариуцлага тооцох эрх ард түмнийг төлөөлдөг УИХ-д байгаа. Энэ утгаараа гараа гэж хэлж байгаа юм. Хууль хэрэгжих явцдаа олон саад бэрхшээл туулах болно. Олон хүний эрх ашгийг хөндөж байгаа. Тэдгээр хүмүүс янз бүрийн байдлаар энэ хуулийн үзэл санааг үгүйсгэх, таслан зогсоохыг оролдсон үйлдлээ зогсоохгүй хийх болно гэдгийг мэдэж байгаа. Үүнийг улдан дарж, шударга ёсны манлайлал, түүчээ болох хүч УИХ-д бий.

Сэтгүүлч Ж.Баяр