Н.Наранбаатар: Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын төсөл нь  Монгол Улсын стратеги, геополитикийн хувьд асар өндөр ач холбогдолтой бүтээн байгуулалт.

УИХ-ын гишүүн Н.Наранбаатартай ярилцлаа.

Өмнөговь аймаг бол улсын төсвийн багагүй хувийг бүрдүүлдэг. Аймгийн одоогийн нөхцөл байдал хэр байна вэ?

Монгол Улсын төсвийн орлогын гуравны нэг хувийг уул уурхайн бүтээгдэхүүн тэр дундаа нүүрс, зэсийн баяжмалын экспорт бүрдүүлдэг. Эдгээр эдийн засгийн голлох нэрийн бүтээгдэхүүний олборлолтыг эрхэлдэг томоохон аж ахуйн нэгжүүд манай аймагт үйл ажиллагаа явуулдаг. Нүүрсний нийт экспортын 90, зэсийн баяжмалын экспортын 50 гаруй хувийг Гашуунсухайт болон Шивээхүрэнгийн хилийн боомтуудаар БНХАУ-д экспортолж байна. Уул уурхайн компаниудын татварын орлогоос аймгийн төсвийн 80 хувь бүрдэж байна.

Коронавируст халдвар цар тахлын улмаас бүх нийтийн бэлэн байдлын зэрэгт шилжсэнтэй холбогдуулан Засгийн газар, Улсын онцгой комисст санал тавьж Өмнөговь аймгийг Ногоон бүс болгох, нүүрсний экспортыг хэвийн үргэлжлүүлэхээр зорилт тавин ажиллаж байна. Нүүрс тээвэрлэлтийн явцад жолооч нарын хэт төвлөрлийг бий болгохгүй байх, уурхайн олборлолтын явцад халдвар хамгааллын арга хэмжээг авах, эдийн засгийн гол бүс нутагтаа халдвар нэвтрүүлэхгүй, тархаахгүй байхын төлөө аж ахуйн нэгж, төрийн байгууллагуудын болон дотоодын цэргийн албан хаагчид хичээн ажиллаж байна.

Гэхдээ зохион байгуулалт, хүн хүч шаардсан амаргүй ажлууд болохоор тодорхой хэмжээний бэрхшээлтэй тулгарч байгаа л даа. 

Коронавируст халдвар цар тахлаас урьдчилан сэргийлэх халдвар хамгаалалтын арга хэмжээнээс шалтгаалан өнгөрсөн онд БНХАУ-ын нүүрс татан авалт багасч жирийн үед өдөрт хоёр боомтоор 1500 орчим машин татдаг байсан нь 500 орчим болж буурсан. Өнгөрсөн онд улсын хэмжээнд 28 сая тонн нүүрс экспортолсон нь өмнөх онтойгоо харьцуулахад 23 хувиар буурсан үзүүлэлттэйд байна. Энэ хувиар улсын эдийн засагт орох өгөөж буурсан гэсэн үг юм.

Үүнээс гадна Өмнө-говьчуудын хамгийн их тулгамдсан асуудал бол усны асуудал. Энэ чиглэлд та хэрхэн анхаарч ажиллаж байна. Ямар гарц гаргалгаа байна вэ?

Говийн бүс нутагт хамгийн ч тулгамдсан асуудал усны асуудал юм. Уур амьсгалын өөрчлөлттэй зэрэгцэн уул уурхайн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны цар хүрээ эрчимтэй тэлж байгаа өнөө үед говийн бүс нутагт гүний усыг ашиглах, газрын доорх усны нөөцийг хамгаалах чиглэлээр төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх, хянах, зохицуулалт нь хангалтгүй байна.

Үүний улмаас уул уурхайн бүс нутаг цөлжих, усны нөөц багасах асуудал гарсан.

Уул уурхайн компаниуд үйл ажиллагаандаа гүний цэвэр ус ашиглахыг хориглох, гадаргын усыг хуримтлуулж урсацын тохируулга хийх замаар говийн бүс нутаг руу дамжуулах, усыг дахин ашиглах, хур борооны усыг хуримтлуулж нуура цөөрөм барих аргуудыг с судлан хэрэгжүүлэх нэгдсэн бодлого хэрэгтэй. Эрдэс баялаг, эдийн засагтаа их анхаарлаа. Одоо Монголын баялаг болсон иргэн, байгаль орчин руугаа анхаарах цаг нь болсон учраас энэ чиглэлд анхаарлаа хандуулж ажиллана.

Ирэх таван 5 жилийн үндсэн чиглэлийг боловсруулах ажлын хэсэгт орж ажиллахдаа Орхон-Онги, Хэрлэн-Тоонот төслүүдийг хэрэгжүүлэх санал оруулсан. Эдгээр төслүүд хэрэгжсэнээр говийн бүс нутагт газрын гадаргын ус очих боломж бүрдэнэ. Мөн УИХ-д өргөн баригдсан Усны тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөд дээрх асуудлуудыг тусгуулахаар ажиллаж байна.

Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж баталлаа. Та аймгийн Засаг даргын албыг хашиж байсан хүний хувьд ер нь ямархуу хууль батлагдчихав гэж харж байна. Ерөнхийд нь дүгнээд хэлбэл?

Энэхүү хуулиар Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний чиг үүрэг, эдийн засгийн үндэс, төрийн удирдлагын тогтолцоо, нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын эрх хэмжээ, зохион байгуулалтын харилцааг зохицуулсан. Тийм ч учраас бага Үндсэн хууль буюу нутгийн удирдлага, зохион байгуулалтын суурь болсон хууль юм. Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлттэй холбогдуулан ИТХ болон иргэдийн Нийтийн Хурлын чөлөөт цагт тэдгээрийн Тэргүүлэгчид хурлын бүрэн эрхийг хэрэгжүүлж байсан буруу жишгийг өөрчилсөн.

Хурлын өмнөөс асуудлыг хэн ч төлөөлж шийдэхгүй, хурал өөрөө улирал бүр хуралдаж бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхээр зохицуулсан. ИТХ-ыг улс төрөөс ангид байлгах зорилгоор хурлын үйл ажиллагаагаа намын бүлгээр бус Байнгын болон Түр хороо, ажлын хэсэг зэрэг өөрийн дотоод зохион байгуулалтын бүтэц, арга хэлбэрээр явуулах зохицуулалтыг оруулсан.

Сумын хуралд намын бүлэггүй байх, мөн бусад хурлын хувьд нэр дэвшүүлсэн нам нь төлөөлөгчөөр сонгогдсон гишүүндээ үүрэг хүлээлгэхгүй байхаар зохицуулсан байна. Ингэснээр хурлын төлөөлөгч улс төрөөс хараат бус бие даасан үйл ажиллагаа явуулах нөхцөл боломж нь хуулиар хамгаалагдсан.

Аймаг нь сумдын нийтлэг эрх ашгийн төлөөлөл болохын зэрэгцээ Засгийн газрын бодлого, шийдвэрийг хэрэгжүүлэх, сум хоорондын асуудлыг зохицуулах, хууль тогтоомжийн биелэлтийг хангуулах, хяналт тавих чиглэл давамгайлсан чиг үүрэгтэй нэгж байхаар тодорхойлох зарчмыг тусгасан.

Аймаг, нийслэл, дүүргийн хурлын төлөөлөгч төрийн захиргааны албыг давхар хашихгүй болж, боловсон хүчний хомсдолоос шалтгаалан сумын хурлын төлөөлөгчийн 3/1 хувь хүртэл төрийн захиргааны албан хаагч байж болно гэх зэрэг шинэ зохицуулалтыг хуульчилсан. Түүнчлэн аймаг, сум, дүүрэг, багийн чиг үүргийг хооронд нь ялгаж салгаж тодорхой болгож өгсөн. Мөн төсөв санхүү, боловсон хүчин, байгаль орчин, газар ашиглахтай холбоотой эрх хэмжээг нэмэгдүүлж өглөө. Цаашид орон нутгийн чанартай хот, тосгодууд бий болгож хөгжих боломжийг нь нээж өглөө.

Орон нутаг өмч эзэмших, захиран зарцуулах, орлого олох, татвар ногдуулах, эдийн засгийн хувьд чадавхтай болох боломжийг энэ хуулиар олгосон. Ингэснээр аймаг, орон нутаг хөгжлийн шинэ шатанд гарахад хэр түлхэц болох бол?

Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн хурал хуулиар тогтоосон хязгаарын хүрээнд өмчийн удирдлагыг хэрэгжүүлэх, татварын хувь хэмжээг тогтоох эрхтэй болсон. Хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу концесс болон үнэт цаас гаргах асуудлыг аймаг, нийслэлийн хурал шийдвэрлэх эрхийг нээлээ.

Түүнчлэн хуулийн томоохон шинэчлэл нь баг, хороо, дүүргүүдэд эдийн засгийн эрх мэдэл өгч, бие даан хөгжих боломжийг нээн өгсөн. Сумын, эдийн засгийн бие даасан байдлыг нэмэгдүүлэхэд анхаарч сумын төсөвт хувь хүний орлогын албан татвар, газрын төлбөр, үл хөдлөх хөрөнгийн татвар, малын тоо Толгойн албан татваруудыг төвлөрүүлэхээр боллоо.

Мөн үүний зэрэгцээ аймгийн төсөвт аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын 40 хувийг үлдээхээр болсон нь аймагт үзүүлэх томоохон төсвийн дэмжлэг болох юм. Ер нь аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг дээрээс татаас харж суух биш өөрсдийнхөө төсвийг бүрдүүлэхийн төлөө чармайн ажилладаг тогтолцоо руу явах ёстой.

Малын хөлийн татварыг долдугаар сарын 1 хүртэл тэглэлээ. Энэ нь малчдад ихээхэн тус дэм болох болов уу?

Улс орон даяар коронавируст цар тахлын улмаас иргэдийн орлого хомсдож, эдийн засаг хүндрэлтэй байгаа энэ үед Засгийн газрын 2021 оны нэгдүгээр сарын 4-ний өдрийн хуралдаанаар малын хөлийн татварыг мөн оны долдугаар сарын 1-ний өдрийг хүртэлх хугацаанд тэглэх буюу чөлөөлөх чиглэлийг аймаг, сумдын ИТХ болон Засаг дарга нарт зөвлөмж болгосон Засгийн газрын тэмдэглэлийг гаргасан.

Манай аймгийн ихэнх сумдаар зуншлага муу байсан, баруун сумдаар энэ өвөл цас их унасан, өвс тэжээл дутагдалтай байгаа Энэ үед малын хөлийн татварыг тэглэсэн нь нийт малчдад бодит дэмжлэг болж байна.

Малын тоо толгойн албан татварын тухай хуулийг Өнгөрсөн онд баталсан бөгөөд нэг малын тоо толгойд тухайн татварын жилд ногдуулах албан татварын хэмжээг 0-2000 төгрөг хүртэл байхаар тогтоож, татварын хэмжээг энэ хязгаарт багтаан сум, дүүргийн хурал өөрсдөө малын төрөл тус бүрээр тогтоохоор хуульчлагдсан.

Татварыг орон нутгийн хөгжлийн сандаа төвлөрүүлэх бөгөөд зарцуулахдаа иргэдийнхээ саналыг үндэслэн бэлчээр хамгаалах, худаг ус гаргах, өвс тэжээл бэлдэх, малаа эрүүлжүүлэх зэрэг ажлуудад зарцуулах юм.

Өмнийн говьд томоохон бүтээн байгуулалтын ажил болох төмөр замын ажил өрнөж байна. Төмөр зам баригдсанаар улс болоод Өмнөговь аймгийн төсөвт ихээхэн хэмжээний ашиг орлого төвлөрөх нь дамжиггүй. Төмөр замын бүтээн байгуулалтыг та хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

Тавантолгой-Гашуун сухайтын 240 км төмөр зам хэрвээ баригдаж дууссан байсан бол бид өнгөрсөн жил төлөвлөсөн 42 сая тонн нүүрсээ гаргаж чадах байсан ч байж болох юм. Цар тахлаас шалтгаалан жолооч нарын халдвар хамгаалал, хяналт шалгалт, татан авалт, дугаарлалт гээд олон асуудал нүүрс тээвэрлэлтийн явцад гарч экспортын төлөвлөгөөний биелэлт дөнгөж 70 хувьтай гарлаа.

Энэ төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажил өнгөрсөн жилээс эрчимтэй явагдаж 2022 онд ашиглалтад орохоор байна. Төмөр зам баригдсанаар жилдээ 30 сая тонн коксжих болон эрчим хүчний нүүрсийг тээвэрлэн экспортлох нийгэм, эдийн засгийн үр нөлөөтэй.

Тухайлбал, малын бэлчээр сүйтгэх, тоосжилт, хөрс болон агаарын бохирдлын асуудал үлэмж хэмжээгээр багасна, зам тээврийн осол, зөрчил буурч иргэдийн амь нас, эрүүл мэндийн эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх нөхцөл бүрдэнэ. Таван толгойн бүлэг орд орчмын уурхайнуудын олборлолтын хэмжээг 2-3 дахин нэмэгдүүлэх боломжтой болно.

Төмөр зам дагаад 2000 орчим ажлын байр шинээр бий болно. Одоогийн байдлаар БНХАУ руу экспортлох нүүрсний автозамаар хил хүртэл тээвэрлэж буй зардал тонн тутамд 32 ам.доллар зарцуулдаг бол төмөр зам ашиглалтад орсноор уг зардал 4 дахин буурч 8 ам.доллар болох юм.

Мөн улсын төсөвт жилд 20-28 сая ам.долларын татвар төлөхөөс гадна 25 жилийн хугацаанд ойролцоогоор 1 тэрбум ам. долларыг Засгийн газарт төвлөрүүлж, эдийн засгийн өсөлтөд бодитойгоор дэмжлэг үзүүлэх юм.

Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн 414.6 километр төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажил 2019 оны тавдугаар сард эхэлсэн. Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сум талаас 200 гаруй километр далангийн ажлыг Зэвсэгт хүчний жанжин штаб болон бусад туслан гүйцэтгэгч компаниуд энэ жил дуусгасан байна. 

Төмөр замын бүтээн байгуулалт дан ганц далан, гүүр, хоолой, зам төмөр тавихаар хязгаарлагдахгүй. Төмөр замын өртөө, зөрлөгийн барилгын ажил, эрчим хүчний шугам болон говийн бүсийн онцлогоос хамаараад гүнийн худаг гаргах гээд маш олон талбарт бүтээн байгуулалт зогсолтгүй явагдаж байна.

Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын төсөл бол Монгол Улсын стратеги, геополитикийн хувьд асар өндөр ач холбогдолтой бүтээн байгуулалт юм. Энэ бүтээн байгуулалт нь Өмнөговь, Дорноговийг дан ганц төмөр замаар холбоод зогсохгүй эрчим хүчээр давхар холбож байгаа бөгөөд манай аймгийн төсөвт ихээхэн хувь нэмэр оруулна гэж үзэж байна.

Цаашилбал, манай аймагт Оюутолгойн ордыг түшиглээд зэс боловсруулах үйлдвэр, Тавантолгой, Нарийнсухайтын бүлэг ордыг түшиглээд нүүрс боловсруулах үйлдвэрүүд, Дулааны цахилгаан станц, төмөр зам, авто замын төслүүд, хилийн боомтын бүтээн байгуулалтууд гээд Монгол Улсын эдийн засгийг авч явах томоохон ажлууд хийгдэхээр Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт багтсан.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ