Б.Энх-Амгалан: Улстөржилтөөр ацаглаж аймгийн хөгжлийг хойш нь татаж болохгүй
Эх сурвалж: Сэтгүүлч С.Уянга
УИХ-ын гишүүн Б.Энх-Амгалантай ярилцлаа.
-Хөл хориотой нэг жилд парламентын гишүүний хувиар болон тойрогтоо хэр оролцоотой ажиллав?
-Цар тахлын дэгдэлттэй холбоотойгоор УОК хөл хорио тогтоосон учраас Говь-Алтай руу явах боломж хомс байлаа. Гол төлөв утсаар болон цахимаар холбогдож байна.
Их хурал дээр хэд хэдэн ажлын хэсэгт орж ажиллалаа. Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах, Нийгмийн даатгалын шимтгэлтэй холбоотой асуудал болон Зохиогчийн эрхийн хуулийн төсөл дээр ажилласан. Нэг зүйлийг онцлоход, Алтайн хөгжлийг хангахын тулд бэлчээрийн даацыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Алс хязгаарт байгаа иргэдийнхээ нийгмийн баталгааг хангахын тулд Алтай сум болон Тахийн талд бага оврын онгоц буулгах нисэхийн талбай засах ажлыг эхлүүлсэн.
Туршилт хийхэд аль аль нь болж байгаа. Эхний хэдэн жилдээ улсын төсвөөс татаас авчихвал тогтмолжих боломж бүрдэнэ. Мөн Ээж хайрхан буюу Баянтооройд нисэх онгоц буулгачихвал олон цаг тав тухгүй замаар явах биш 30-40 минутад нисээд очно. Энэ бол орон нутаг эзгүйрэхгүй байх, хүн амын шилжилт хөдөлгөөнийг багасгахад чухал ач холбогдолтой.
Говь-Алтай олон жил усны асуудалтай байж ирсэн. Одоо бол алтайчууд Завхан голоос ус татаж ууна. Хөл хориотой холбоотойгоор төслийн хүмүүс нааш, цаашаа явах асуудал гарч байгаа ч удахгүй аймгийн төв цэвэр усаар хангагдана. Солонгосын банкны зээлээр хийгдэж байгаа станц баригдчихвал цахилгааны асуудал бүрэн шийдэгдэж цаашид үйлдвэрлэл хөгжүүлэх боломж бүрдэх юм. Гуулин тосгонд хөдөө аж ахуйн парк, Тайширт цементийн үйлдвэр байгуулах ажлын эрчимжүүлнэ. Мөн баруун бүсийг хамарсан махны үйлдвэр байгуулах боломжийг судалж байна. Энэ мэтээр бүс нутгийн хөгжлийг анхаарах цаг болсон.
-Цаг агаарын хүнд хэцүү цаг үе таарч малчид зүдэрлээ. Тойргийн гишүүний хувьд малчдын нөхцөл байдалд хэр анхаарсан бэ?
-Говь-Алтай аймагт өнгөрсөн жил зуншлага маш тааруу болсон. Сумдын 70 орчим хувь нь гантай. Алтайн өвөр говь ихэнхдээ өнтэй байдаг. Энэ утгаараа Хөх морьт, Баян-Уул, Дарви, Бугат гээд хэдхэн суманд газрын гарц гайгүй гарсан учраас бусад сумын малчид нүүгээд очсон. Тиймээс онцгой анхаарах ёстой гэж үзэж тойргийн гишүүд Ерөнхий сайдын багцаас эхлээд 250 сая төгрөгийн асуудал шийдэж, тусламжийн багц илгээсэн. Мөн Хүнс хөдөө аж ахуйн яам, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банктай ярьж Засгийн газар болон улсын төсвийн нөөц хөрөнгөнөөс таван удаагийн тусламж явуулсан. Тэжээл л гэхэд 1000 гаруй тонныг нутаг руугаа илгээлээ. Отроор явж байгаа малчдад хүнсний багц явуулах зэргээр боломжийнхоо хэрээр анхаарахыг хичээлээ. Үүний хүчинд ч аймаг өвлийг хохирол багатай давлаа.
Намар мал худалдан авах ажлуудыг нэлээн зохион байгууллаа. Зүүн аймгуудаас ч нэлээн мал авах шиг боллоо. Тиймээс ч төлийн хоргодол харьцангуй бага байлаа. Хаваржилт нэлээн хүндэрсэн учраас Хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яаманд хэд хэдэн удаа хандсан. Ер нь энэ жил нийт нутгаар цас ахиу орж байгаа болохоор газрын гарц сайн байх болов уу гэж найдаж сууна. Энэ жил аймгийн 80 жилийн ой тохионо. Цар тахалтай холбоотойгоор хойшлуулаад байсан бол түүхт ойгоо угтаад нэлээдгүй ажил төлөвлөж байна.
-Малчид оторлохын хэрээр туурайн зуд нүүрлэх асуудал хөндөгдөж байна. Гэтэл малчдыг бусад аймаг орон нутаг хөөж туух зэргээр Их хурлын гишүүдэд цөөнгүй хандах шиг боллоо?
-Шадар сайд Я.Содбаатар, С.Амарсайхантай хоёулантай нь орж уулзсан. Алтайн зарим айл Өмнөговийн урд хэсэг, Дорноговьд хүртэл байна. Энэ жил малчдыг айхтар хөөж туугаагүй. Ер нь цаашид бэлчээрийн доройтол бий болж байгаа учраас одоо байгаа услалтын системийг нэмэгдүүлнэ. Тахийн тал, Ээж хайрхан, Баянтооройд услалтын систем хийж чадвал ногоон тэжээлийг өргөнөөр тариалж болно. Энэ бол малчдад том тус дэм болно. Бэлчээрийн гарц сайтай газарт ус байхгүй учраас худаг ус гаргах тал дээр салбарын яамтай ярилцаж байна. Малын бэлчээр тахлагдаж байгаатай холбоотойгоор үүлдэр угсааны асуудлыг ярих ёстой. Өмнө нь аймаг сайн угсааны мал үржүүлгийн төвтэй байсан. Үүнийг сэргээж үржил шим сайтай, амьдын жин ихтэй малыг өсгөж таваарлаг чанарыг сайжруулахад ирэх жилийн төсөвт санхүүжилт суулгах талаар санал солилцож байна.
-Өвөлжилт хүндрэхээр малчдыг чиглэсэн тусламж эрс нэмэгддэг. Гэтэл аймаг, сумаас хуваарилахдаа зорилтот бүлэгтээ өгдөггүй. Танил талдаа тараагаад дуусгадаг нь нууц биш. Энэ жил малчид аймаг сум дамжин оторлосон учраас тусламжийн өвс, тэжээлээ төдийлөн авч чадсангүй. Тайлан тооцоог ил болгоход анхаарах ёстой санагддаг. Та ямар бодолтой явдаг вэ?
- Үндсэн чиг үүргийн хувьд аймгийн онцгой комисс хуваарилалтыг хийж байгаа. Аймаг, сумдын дарга нарт нэг л зүйлийг хэлсэн. Тусламжийг зорилтод бүлэгт нь хүргээрэй. Ах дүү, амраг садан, танил тохоо татахгүй шүү. Тайланг УОК авна гэдгийг анхааруулсан. Тэр дундаа Говь-Алтай аймагт мониторинг хийхийг Шадар сайдаас хүссэн. Мөн эрсдлийн үнэлгээ хийх ёстой. Энэ хоёр зүйлийг хийж байж цаашид байгалийн хүнд хэцүү нөхцлийг хохирол багатай даван туулах боломж бүрдэнэ.
Хэрэв тусламжийг хувийн ашиг сонирхлоор хуваарилсан байх юм бол хариуцлага тооцно. Тиймээс аймгийн удирдлагуудыг тайлангаа гаргаж өг гэсэн шаардлагыг тавьж байгаа. Малчдаас цөөнгүй санал хүсэлт ирж байна. Тусламж үнэхээр малчдад хүрсэн эсэхийг нягтлах ёстой гэсэн зарчим баримтална.
-Сүүлд Өмнөговь, Говь-Алтай хоёр ногоон бүс болж үлдлээ. Аймгийн удирдлагууд ногоон бүсээ хамгаалахын тулд аймаг руу хүн нэвтрүүлэх талаар хатуу байр суурь баримталсан. Их хурлын гишүүдээ очиход нь аймаг руу нэвтрүүлэхгүй буцаалаа гэсэн?
-Улс төрийн хувьд үзэл бодлын зөрүү байж болно. Харин улстөржилтөөр ацаглаж аймгийн хөгжлийг хойш нь татаж болохгүй. Их хурлын гишүүд өмнөх жилүүдэд ч хөрөнгө оруулалтын ажлыг маш сайн хийж ирсэн. Сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг гээд хүрэлцээтэй бүхнээр хангаж байна.
Аймгийн удирдлагууд гурван зүйлийг анхаарах шаардлагатай байна. Говь-Алтай аймаг эрсдлийн үнэлгээгээ зөв хийх ёстой. Эрсдлийн үнэлгээ хийгээгүй учраас халдвар хамгааллын дэглэм баримтлах онцгой байдлын төлөвлөгөө байгаагүй гэж харж байна. Хоёрдугаарт, PCR шинжилгээний аппарат байгаагүй. Үүнд анхнаасаа маш сайн зохион байгуулалттай ажиллах ёстой байсан. Аймаг дотор хөдөлгөөнөө хориогүй юм билээ. Гаднаас ирэх хүмүүсээ цагдаж хорьсон хэрнээ өөрсдөө чөлөөтэй явснаас халдвар алдсан гэж үзэж байгаа. Тиймээс аймгийн удирдлагууд УОК-т худал мэдээлэл өгч байсан гэж үзэж байгаа. Үгүй бол цөөн хүн амтай аймагт нэг дор 100-аараа илрэхгүй шүү дээ.
-Вакцинжуулалтад хэр анхаарсан бэ?
-Эхний ээлжинд халдвар хамгааллын дэглэм сахиулж байгаа төрийн албан хаагчдад 4700 тун вакцин очсон. Дараа нь 4000 гаруй дахиад очсон. Сүүлд хоёр удаа 12700 тунг явууллаа.
Цар тахлаас гарах арга бол вакцинжуулалт, хөл хорио, хувь хүний сахилга хариуцлага. Тиймээс иргэд халдвар хамгааллаа сахиж, вакциндаа идэвхтэй хамрагдах ёстой. Дэлхийн улс орнууд мөнгөө бариад ч вакцин олдохгүй байгаа хүнд хэцүү үед монголчууд голоод сууж болохгүй. Нийтээрээ хариуцлагатай байж чадвал улсын баяр наадмаар вакциндаа бүрэн хамрагдаж, хөл хориогоо цуцалж энгийн амьдралдаа шилжсэн байх болно.
-Ер нь аймгийн удирдлагууд сонгуулиас хойшхи хугацаанд тойргийн гишүүдтэйгээ хэр ойр ажиллав. Яагаад ойлголцохгүй байна вэ?
-Говь-Алтай бол төвийн татаастай аймаг. Улсын төсвөөс санхүүжилт авч байгаа бол тойргоос сонгогдсон гишүүдтэйгээ ажиллахаас аргагүй. Шаардлага санхүүжилтийг улсын төсөвт суулгахын тулд байнгын хороо, Их хуралд танилцуулах, лоббидох, батлахад гишүүд л оролцоно. Хамтарч ажиллаж байж аймагтаа хөрөнгө мөнгө татаж, орон нутгаа хөгжүүлэх ёстой. Аймагт юу хийх шаардлагатай байгаа, ямар хөрөнгө оруулалтыг татах зэргээр маш сайн ярилцаж байх учиртай.
Говь-Алтайнхан улстөржиж ханасан. Нэгнээ муулж, намчирхаж суусаар байтал аймаг орон нутгийн хөгжил хоцрогдож дууслаа. 21 аймгаас хамгийн хөгжил муутай байж болохгүй. Харин одоо Алтайн хөгжлийн төлөө ойлголцож хүчээ нэгтгэж, хамтдаа зүтгэх цаг болсон. Нутгийн зөвлөлтэйгөө хамтарч, бизнес эрхлэгчдээ дэмжиж байж хөгжинө. Түүнээс аймгийн дарга, Их хурлын гишүүн маргалдаад байх юм бол хөгжлийн асуудлыг ярихад хэцүү. Намын харьяалал ярьж суудаг цаг биш.
Говь-Алтай аймагт зайлшгүй хийх ёстой хэд хэдэн зүйл бий.
Нэгдүгээрт, дэд бүтцээ сайжруулах ёстой. Тиймээс Зам тээврийн хөгжлийн сайд байхдаа 116.7 км замыг жилийн дотор барьж ашиглалтад оруулсан. Чанартай ч барьсан. Одоо сумдаа засмал замаар холбох ёстой. Мөн Тайширыг аймгийн төв болон Жаргалан сумтай холбох хэрэгтэй. Жаргалан сумаас хойш Завхан гол дээгүүр тавигдсан Бүрэнгийн гүүрийг дуусгачихвал голын хойд хэсгээр нутагладаг Жаргалан, Хөх морьт, Баян-Уул, Тайширын айлууд гүүрээр зорчих боломж бүрдэнэ. Гүүрээр даваад Алдархаан буюу Донойн нисэх онгоцны буудал руу очих бололцоотой. Өөрөөр хэлбэл, аймгийн төв дээр заавал нисч ирэх албагүй. Завханд буугаад гүүр даваад харих боломж бүрдэнэ. Энэ бол аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх бодлогын хүрээнд хийгдэж буй нэг ажил.
Гэгээн нуур, Хүнхэрийг аялал жуулчлалтай холбож дэд бүтцийг хийхээр замын зураглалыг Барилга хот байгуулалтын сайдын багцаас хийж байна. Үр дүнд нь Алтайчууд Завхан, Архангайгаар дамжиж нийслэл рүү орж ирнэ. Мөн Өвөрхангай, Баянхонгороор дамжиж Говь-Алтай руу очих хоёр урсгал замтай болно. Цаашлаад Шарга, төгрөг, Бугат, Алтай сумыг холбох ажил хийнэ. Алтайн хүдэр компани эдгээр замуудыг тавих ажлуудыг хийхээр ярьж байна.
Алтай сум, Тахийн тал цахилгаан эрчим хүчний дутагдалтай. Тиймээс импортын цахилгаан авах асуудлыг Эрчим хүчний яамтай ярилцаж байна. Нэгэнт Хятадаас цахилгаан татаад Алтайн хүдэр дээр тог ирэх юм бол голоос нь Алтай сумаа холбочихвол мэдээлэл харилцаа холбооны үйлчилгээнүүд тогтмол болохоос гадна баруун хил Алтайн отрядыг цахилгаанаар хангах боломж бий. Алтайд орон сууцны асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд төвийн эрчим хүчийг сайжруулах шаардлагатай. Солонгосын Эгзим банкны зардлаар найман аймагт баригдах станцын тоонд манай аймаг орсон. Цаашид нэмэлт дэд бүтэц хийж орон сууцжуулахад анхаарах боломж бий болно.
