Хоршоогоо хөгжүүлэх нь хөгжлийн нэг гарц

2021.11.23

Хоршоогоо хөгжүүлэх нь хөгжлийн нэг гарц

Vipexpert сэтгүүлийн ээлжит дугаар хэвлэгдэн гарлаа. Шинэ дугаарын Эксперт буланд Хоршооны тухай хууль батлагдсантай холбоотойгоор Жижиг, дунд үйлдвэрийн газрын дарга Я.Эрдэнэсайхантай ярилцаж, уг хуулийн ач холбогдлын талаар нийтэллээ.

2021 оны тавдугаар сард УИХ-аар Хоршооны тухай хууль батлагдлаа. Япон, Солонгос, Хятад, Тайланд зэрэг орны туршлагыг судлахад иргэд нь эвлэлдэн нэгдэж хоршоогоо байгуулсан байна. Орон нутгийн иргэд өөртөө байгаа хөрөнгөөрөө хоршин нэгдэж аж ахуй байгуулах явдал. Өөрөөр хэлбэл, ногоогоо хамтарч тариад ашгаа өөрсдөө хувааж илүү гарснаа сум орон нутагтаа нийлүүлэх арга зам. Монгол Улс тархай, бутархай, нүүдлийн мал аж ахуй хосолсон орон. НҮБ-ын Тогтвортой хөгжлийн 17 зорилтод ядуурлаас гарах өлсгөлөнг тэглэх, уур амьсгалын өөрчлөлтийг бууруулахад хамгийн зөв бүтэц хувийн аж ахуй болох хоршоо гэдгийг зарласан. Компани бол нэг эзэнтэй, тэр нь менежментээ хийдэг. Ашиг нь эзэндээ очдог тул орон нутгийн асуудлыг шийддэггүй. Харин Хоршоо нь олон хүн нэгдэж хөдөлмөрлөөд ашгаа тэгш, шударгаар хуваан авч, шийдвэрээ хамтарч гарган, хариуцлагаа хамтдаа үүрдэг байгууллага олноор бий болсноор орон нутаг хөгжинө. Манайд Социализмын үед нэгдэл, хоршоо гэж байсан. Хөдөө аж ахуйн бүх бүтээгдэхүүнээ хоршоондоо өгдөг, хоршоо нь бараа бааздаа нийлүүлдэг, дотоодын үйлдвэрүүдээ түүхий эдээр хангаад илүү гарснаа гадаадад гаргадаг байсан. Тиймээс энэ системийг сэргээх бүрэн боломжтой.

Өнөөдрийн байдлаар Монгол Улс 4580 хоршоотой. Нэг суманд дунджаар 7-8 хоршоо байна.

Гэхдээ нэг суманд олон хоршоо байхын сөрөг тал нь аль аль нь хөгждөггүй. Тиймээс нэг хоршоотой түүгээрээ дамжуулж зах зээлд түүхий эд, мал, махаа зориулалтын бэлтгэлийн цэг дээр бэлтгэдэг, зэрэглэл тогтоож хадгалдаг, арьс, нэхийгээ элдэж ахуйдаа хэрэглэдэг, илүүгээ зах зээлд нийлүүлдэг байх нь илүү ач холбогдолтой.

Хоршооны тухай хуулийг дагалдан батлагдсан Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хуульд орсон нэг чухал заалт хоршоо өөрийн гишүүдийнхээ түүхий эдийг үндэсний үйлдвэрүүдэд зуучлан борлуулсан тохиолдолд НӨАТ-аас чөлөөлнө гэсэн зохицуулалт. Өөрөөр хэлбэл, дундын зуучлагчгүй, хоршоо менежментийн хувьд ченжүүдтэй хамтран малчид түүхий эдээ борлуулах боломжтой.

ХАА-н бирж хоршооноос түүхий эдийг нь дундын зуучлагчгүйгээр хамгийн боломжит үнээр худалдан авч зах зээлд нийлүүлэх нь хамгийн зөв гарц. Энэ шийдлийг ажил хэрэг болгохын төлөө малчид өөрсдөө хоршоондоо нэгдэх хэрэгтэй. Малчид түүхий эдээ боломжит үнээр хоршоондоо өгч, хоршоо нь бирждээ өгөх замаар үндэсний үйлдвэрлэгч хямд үнээр авах боломж бүрдэх нь хэн хэндээ, улс орондоо ач холбогдолтой.

Сум бүр хоршоогоор дамжуулаад мал мах, ноос, ноолуураа бэлтгэдэг болчихвол дагалдаж гардаг олон асуудал цэгцэд орно. Малын хулгай, гарал үүсэл тодорхойгүй бүтээгдэхүүн, арьс ширээ үнэгүйдүүлэхгүй байх нааштай олон асуудал шийдэгдэнэ. Зөвхөн эдийн засаг сайжираад зогсохгүй, ажлын байр нэмэгдэж, архидалт, гэмт хэрэг буурна. Нэг суманд 30 орчим ажлын байр нэмэгдэж тэр хэрээр өрхийн амьдрал сайжирна.

Хоршооны тухай хуулийг дагаж 2-3 журам гарна. Сум хөгжүүлэх санг хоршоо хөгжүүлэх сан болгох зохицуулалттай болгосон. 330 суманд дунджаар 400 саяас нэг тэрбум гаруй төгрөг хүртэл авлагатай сан байна. 2021 ондоо багтаан хуулийг даган гарах журам батлагдана. Ингэснээр Сум хөгжүүлэх санг хоршоо хөгжүүлэх сан болгоно. Түүнчлэн Хоршоо хөгжүүлэх сангаас хэрхэн зээл олгох, эргэн төлөлт зэргийг журмаар зохицуулна. Гэхдээ социализмын үеийнх шиг нэг суманд нэг хоршоо, нэгдэл байна гэж болохгүй. Хоршоо ардчилсан зарчимтай. Өөрөөр хэлбэл, есөөс дээш хүнтэй бол хоршоо байгуулах эрхтэй. Гэхдээ нэг суманд арван хоршоо байгаад арвуулаа ажиллахгүй байх нь хэрэгтэй юу, эсвэл нэг сайн хоршоотой бусад нь сайн дураараа нэгдээд явах нь үр дүнтэй байх нь дээр үү. Малчин өнөөдөр малаа хариулна, нядална, борлуулна, ноолуураа зарна, менежер, жолооч, хотод ирээд ченж зэргээр бүгдийг хийж байна. Ийм тохиолдолд нэг хүний хүч хүрэхгүй. Тэгэхээр хоршоонд нэгдчихвэл нэг малаас гарах ашиг шимээ нэмэгдүүлэхээ зориод бэлчээрээ зөв ашиглаад аз жаргалтай үр хүүхэдтэйгээ амьдраад явах нь чухал. Хоршоонд нэгдчихвэл нэг малчны, нэг сум, аймгаас нийлүүлэх мах, ноос, ноолуур бирж дээр тодорхой болно. Ингэснээр үндэсний үйлдвэрүүдэд нийлүүлэх түүхий эдийн нөөц, багтаамжаа тооцно.

2022 оны нэгдүгээр сараас Хоршоо хөгжүүлэх сангийн үйл ажиллагааг эхлүүлнэ. Ингэснээр хоршооноос гаргах зээл, санхүүжилтийг иргэнд биш хоршоо аж ахуй нэгжид Хоршоо хөгжүүлэх сангаас олгоно. Нөгөөтэйгүүр, Хоршоо хөгжүүлэх санд ирэх жилийн төсөвт 50 орчим тэрбум төгрөг суулгах саналыг Сангийн яаманд хүргүүлсэн. Хэрэв энэ төсөв батлагдвал ирэх жилд арван аймагт сум бүрийн онцлог, хүн амын тоонд тохируулж арван загвар хоршоо байгуулна. Ингэхдээ хоршоогоо удирдах хүнийг сургалтанд хамруулж бэлтгэх бөгөөд тэд цааш нь аймаг, сумандаа бусдыгаа сургах, үлгэрлэх байдлаар хөгжүүлнэ.