УИХ-ын гишүүн Г.Амартүвшинтэй ярилцлаа.

-Банкны тухай хуулийн хэрэгжилтийг хянаж, шалгах ажлын хэсгийн ажил ямар түвшинд явагдаж байна вэ?

-Ч.Хүрэлбаатар гишүүнээр ахлуулсан Банкны тухай хуулийн хэрэгжилтийг шалгах үүрэгтэй ажлын хэсэг үндсэн хоёр гол зорилготойгоор ажиллаж байна. Нэгдүгээрт, 2021 оны нэгдүгээр сарын 29-нд батлагдсан Банкны тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хэрэгжилтийг хянах. Хоёрдугаарт, төрийн мөнгөний эх үүсвэрийг арилжааны банкинд байршуулсан. Түүний эрсдэлгүй байдлыг хэрхэн хангах вэ гэсэн хоёр зүйл байна.

Зургадугаар сарын 30 гэхэд системийн банкууд IPO хийх шаардлагатай байгаа. Банкны эзэмшил дээр нэг хүн, эсвэл аж ахуйн нэгж 20 хувиас илүү хувьцаа эзэмшихгүй гэж хязгаар тогтоосон. Гуравдугаарт, аливаа арилжааны банкны хувьцаа эзэмшигчийн эцсийн өмчлөгчийг тогтоох шаардлага тавьсан. Өөрөөр хэлбэл, төлөөллийн компани ч юмуу, эсвэл төлөөлсөн иргэн банкны хувьцааг эзэмшиж болохгүй. Яг жинхэнэ эзэмшигч нь хэн бэ гэдгийг тогтоох заалт орсон. Үүнээс гадна хэрвээ банкны хувьцаа худалдаж авч буй этгээд байвал худалдаж авсан эх үүсвэр нь хаанаас гаралтай, хууль бус эсэхийг шалгах хэрэгтэй байх. Энэ бол цаад утгаараа Хаан банкны асуудалтай холбоотой. Японы Савада Холдинг Хаан банкны хувьцааны 60 хувийг эзэмшдэг. Энэ хувьцаагаа худалдсан гэх мэдээлэл байна. Худалдаж авсан этгээд нь хэн бэ гэдэг нь ойлгомжгүй байгаа. Энэ асуудлыг Банкны тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хэрэгжилттэй холбоотойгоор шалгаж байгаа.

-Савада Холдинг хувьцаагаа зарсан, Монгол талаас хувьцааг авсан гэсэн мэдээлэл ер нь хэр бодитой вэ. Эсвэл зүгээр төөрөгдүүлэх гэсэн мэдээлэл үү. Зарим эдийн засагчид 60 хувь гэдэг бол бодит бус, цаана нь далд хэдэн хувь ч байж болно гэдэг зүйлийг хэлж байгаа шүү дээ?

-Хамгийн гол нь үүнийг л тогтоох гээд байгаа юм. Бид Монголбанкнаас бүх мэдээллийг нь авч ажлын хэсэг танилцаж байна. Эхний байдлаар Монголбанкны удирдлагуудтай уулзсан. Аливаа банкны хувьцааг эзэмшигч нэг этгээд нөгөө хуулийн этгээдэд зарах нь чухал асуудал биш. Гол нь бүх зүйл хуулийн дагуу явагдах ёстой. Хэн худалдаж авсан, тэр худалдаж авсан этгээд хуулиар банкны 20-иос илүүгүй хувийг эзэмшихээр хуульчилсан. Ямар эх үүсвэрээр худалдаж авсан бэ гэдэг нь батлагдах ёстой. Тиймээс бидний гол анхаарлаа төвлөрүүлж байгаа асуудал бол үнэхээр Японы Савада Холдинг хөрөнгө оруулагч нь хувьцаагаа зарсан уу. Зарсан бол хэнд зарсан бэ. Эцсийн худалдан авагч, эзэмшигч нь хэн бэ. Гуравдугаарт, Монголбанк хуулийнхаа дагуу энэ процессыг зөв удирдсан уу. 2021 оны долдугаар сард Монголбанкны ерөнхийлөгчийн гарын үсэгтэй “татгалзах зүйлгүй” гэсэн албан тоот явуулсан байсан. Энэ нь Банкны тухай хуулийн заалтуудыг зөрчсөн бичиг байна лээ. Учир нь эцсийн өмчлөгчийг яагаад татгалзах зүйлгүй гэж гарын үсэг зурсан юм бэ. Үүнээс гадна тухайн албан тоот дээр нь огт хамаагүй заалтуудыг иш татаж оруулсан байна лээ. Тэр бол Банкны тухай хуулийн эзэмшилтэй холбоотой заалт биш. Үүн дээр асуултын тэмдэг гарч ирээд байгаа юм. Хаан банкны Монгол талын хувьцаа эзэмшигчид маргалдаж Монголбанкийг шүүхэд өгч шүүхийн хоёр шатны шийдвэр гарч, тэр албан тоотыг хүчингүй болгосон байна лээ.

-Албан тоотыг хүчингүй болгосонтой холбоотойгоор одоогийн нөхцөл байдал яаж өөрчлөгдөх вэ?

-Бидний зүгээс хуулийн дагуу Хаан банкны эзэмшилд ямар нэгэн өөрчлөлт ороогүй гэсэн байдалтай байна. Хэрвээ орсон бол хэн бэ гэдгийг тогтоох хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, эх үүсвэрийн асуудал байна. Капитал банк дээр НД, ЭМД, Төрийн өмчит компани эх үүсвэрүүдийн 320 тэрбум төгрөг алдагдсан байгаа. Үүнээс гадна Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банк, Чингис хаан банкны асуудал байна. Энэ бүгдийг бид хянах шаардлагатай. Учир нь төсвийн болон төрийн санхүү хэцүү байгаа үед бид ийм байдлаар мөнгөө алдмааргүй байгаа юм. Эцсийн эцэст татвар төлөгч нарын мөнгө шүү дээ. Тиймээс энэ мөнгийг банкуудад хамаагүй байршуулалгүй ямар шалгуураар байршуулж байгаа нь тодорхой баймаар байгаа юм. Жишээ нь, аливаа эх үүсвэрийг банкинд байршуулахдаа төвлөрөл үүсгэж болохгүй. Өөрөөр хэлбэл, өөрийн хөрөнгө нь 100-хан тэрбум төгрөг байвал 100 тэрбум төгрөгийн эх үүсвэр тэр банкинд байршуулж болохгүй. Ядаж 10, 20 хувийн лемиттэй байх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, Банкны зохистой бүх шалгууруудыг хянаж тухайн банк үнэхээр төлбөрийн чадамжтай эсэхийг шалгах хэрэгтэй. Зүгээр Сангийн дарга нь банкны захиралтай хүүгээ тохироод байршуулчихдаг ийм сонин зүйлээс бид аль болох холдох хэрэгтэй.

-Ажлын хэсэг дээр мэдээлэл сонсож байна гэлээ. Хаан банк бол арилжааны том банкуудын нэг. Хамгийн том нь учраас хамгийн их ашиг олж байгаа банкаар ч нэрлэгддэг. Ингэхэд Хаан банкны үр ашиг, орлого хэр хэмжээнд байдаг юм бол?

-Хаан банк бол манай улсын хамгийн том арилжааны банк. Дангаараа зах зээлийн 40 хувийг эзэмшдэг. Иргэдийн банкны үйлчилгээний 70, 80 хувийг дангаараа үзүүлдэг. Системийн хамгийн ач холбогдолтой банк. Тиймээс Хаан банкны тогтвортой байдал нь нийт системдээ чухал нөлөөтэй. Өөрөөр хэлбэл, Хаан банкинд ямар нэгэн асуудал үүсвэл арилжааны банкны систем тэр чигтээ ганхаж эхэлнэ. Үүнээс гадна нэмэлт, өөрчлөлтөөр реформ хийх гээд байна шүү дээ. Энэ реформын эрчийг алдагдуулж, реформ хийгдэхгүй байх эрсдэл байгаа учраас үүнд би ихээхэн санаа зовж байна.

Арванхоёрдугаар сарын 31-ний тоон мэдээлэл нь хараахан гараагүй байх шиг байна. Гэхдээ Хаан банк жилээс жилд хамгийн их ашигтай ажилладаг. Учир нь активийн хэмжээ нь маш их. Түүнээсээ хүүгийн зөрүүгөөр ашиг, орлого их олдог. Мөн хураамжаасаа ашиг олдог. Тиймээс яалт ч үгүй хамгийн ашигтай банк шүү дээ. Хаан банк энэ жилдээ багтаж IPO хийх байх. Тэр үед хөрөнгө оруулагчид нэлээн сонирхож хувьцаа худалдаж авах байх гэж бодож байна.

-Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банк, Чингис хаан банкууд дурдагдсан зээлээ төлөх боломжтой юу?

-Энэ мэдээллийг бид Монголбанкнаас шаардаж л байна. Ер нь бол энэ хоёр банк бусад банктай харьцуулахад санхүүгийн байдал нь хүндрээд нэлээн олон жил болж байна шүү дээ.

Төрийн сангуудын эх үүсвэр нь байршаад тэр нь яаж зарцуулагдаад, яаж төлөгдөж байгаа талаарх мэдээллийг бид авна гэж бодож байгаа. Одоогоор бид дүгнэлтээ гаргаж амжаагүй байна. Ер нь ажлын хэсгийн үр дүн юу вэ гэхээр УИХ-аар тогтоол батлуулна. Тогтоолын гол агуулга нь Банкны тухай хуулийн хэрэгжилтийг илүү чангатгаж хянуулах. Хоёрдугаарт, төрийн сангуудын эх үүсвэрийг эрсдэл талаас нь харж арилжааны банкуудад байршуулахгүй байх ийм утгатай тогтоол гаргах байх. Гэхдээ одоохондоо бид тэр шатандаа хүрээгүй байна.

-Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банк эрсдэлтэй төрийн мөнгөний авлага 90 тэрбум байх үед Монголбанк яагаад 13 тэрбум төгрөгийн зээл олгосон юм бол?

-Нарийн зүйлийг нь сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ цаг хугацааны хувьд харах хэрэгтэй. Нэмэлт авсан 13 тэрбум зээлийг хэзээ авсан юм бэ. Аль ч улсын төв банк арилжааны банкуудаа хэцүү үед нь дэмждэг л дээ. Үүнд хуулиар хориглосон зүйл байхгүй. Эх үүсвэр нь өдөр тутмынхаа үйл ажиллагаанд ашигладаг эх үүсвэр биш, төлбөрийн чадварыг дэмжсэн дэмжлэг байдаг. Тиймээс хэзээ ямар нөхцөлөөр тэр эх үүсвэрийг өгсөн бэ гэдгийг харах хэрэгтэй. Цаг хугацааны дарааллыг нь харвал илүү тодорхой дүр зураг гарч ирэх байх гэж бодож байна.

-Зээлийн хүү бууруулах 21 дүгээр тогтоолыг Эдийн засгийн байнгын хороогоор хэлэлцсэн. Хадгаламжийн хүү долоон хувь болсон. 21 дүгээр тогтоолоор зээлийн хүү жилийн 12 хувь болох ёстой юм байна гэж ойлгосон. Энэ яагаад хэрэгжихгүй байна?

-Төгрөгийн хадгаламжийн хүү хоёр оронтой тоотой байж байгаад одоо зургаан хувьтай байна. Тэгэхээр банкуудын эх үүсвэрийн өртөг нь нэлээн буусан гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, банкууд хадгаламж татаад түүнийхээ зөрүүнд ашиг хийж байгаа шүү дээ. Өмнө нь банкууд “Эх үүсвэр үнэтэй байгаа болохоор зээлийн хүүгээ бууруулж чадахгүй байна. 12-14 хувиар хадгаламж татаад байгаа болохоор яалт ч үгүй 16-18 хувиар зээлж байна” гэж байсан. Одоо бол эх үүсвэр нь долоон хувьтай болчихсон. Тэгэхээр тэрийгээ дагаад зээлийн хүү нь буурах ёстой биз дээ. Гэтэл Монголбанкны удирдлагын хэлж байгаагаар зээлийн хүүгийн жигнэсэн дундаж 16.8 байснаа 15.5 болж буурсан гэж байна л даа. Үүнийг энгийнээр хэлбэл, нийт банкуудын зээлийн багцын дунджийг үзвэл 15.5 хувьтай байна гэсэн үг. Тэгэхээр зээлийн хүү буурсан уу гэвэл уг нь буурсан байна.

Зээлийн хүртээмж сайжирч байгаа. Гэхдээ шинээр зээл авъя гэсэн аж ахуйн нэгжүүд төдийлөн зээл авч чадахгүй байгаа. Хоёрдугаарт, 10 их наяд хөтөлбөрийн хүрээнд банкууд түүнээс эх үүсвэр авч бага хүүтэй эрэлтийн хөрөнгийн зээл гаргасан. Гэхдээ тухайн банкууд хуучин харилцагчдаа дахин санхүүжүүлсэн байна гэж хараад байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, өмнө нь 16 хувиар зээл авсан нөхдүүд эргээд гурав юмуу есөн хувийн хүүтэй зээл авсан. Одоо байгаа зээлийнхээ хүүг бууруулж дахин зээл авсан байна гэж хараад байгаа юм. Энэ хөтөлбөр аж ахуйн нэгжид тодорхой дэмжлэг болсон байх. Гэхдээ шинээр зээл гаргах нь төдийлөн сайн явахгүй байна. Ер нь зээлийн хүү үүнээс илүү хурдан буурах хэрэгтэй байна гэдгийг байнгын хорооны хурлаар ярьсан.

-Хурдан буухгүй байгаа шалтгааныг юу гэж харж байна?

-Хоёр талтай. Нэгдүгээрт, банкууд ашгаа харж байгаа. Хямд эх үүсвэр байхад орлого талынхаа зээлийн хүүг хурдан бууруулах сонирхол байхгүй байна. Хоёрдугаарт, хэдэн жилийн өмнө зээл аваад тэр нь тухайн гэрээнийхээ хүүгээр явж байгаа юм. Хоёр жилийн өмнө жилийн 18 хувийн хүүтэй зээл авсан иргэн, аж ахуйн нэгж тэр зээлийн гэрээ дуустал тухайн хүүг төлнө. Шинээр зээл авбал одоогийн байгаа бага хүүтэй зээл авна. Тэгэхээр цаг хугацааны хоцрогдол байгаад байна л даа.

Цалингийн зээлийг бид хоёр, гурван жилийн гэрээтэй хийдэг шүү дээ. Зээлийн гэрээнд байгаа хүү нь яг тэр хугацаанд үйлчилнэ. Тэр хооронд зээлийн хүү нь буурчихвал хуучин зээл авсан иргэд, аж ахуйн нэгжүүд тэрийг хүртэж чадахгүй. Манайд хувьсах хүү гэж байдаггүй. Хэрвээ хувьсах хүүтэй байсан бол сар сараар зээлийн хүү нь буурах боломжтой. Манайх тогтмол хүүтэй учраас зээлийн гэрээнд заасан хүүг зээлийн хугацаанд төлөх шаардлагатай байдаг. Тиймээс цаг хугацааны хоцрогдол үүсээд байна гэж харж байна.